Pomniki i polegli w I wojnie światowej mieszkańcy gminy Żarów

Lata 1914-1918. Ten na pozór krótki odcinek czasu dla milionów walczących na frontach I Wojny Światowej żołnierzy, okazał się straszliwą hekatombą śmierci. Wojna na której każdy dzień przypadało średnio 5 tysięcy zabitych, a czasem dziesięć razy więcej, zebrała szczególnie krwawe żniwo na polach Francji i Belgii. Na ośmiu walczących wypadał jeden zabity, a co trzeci był ranny, często w stopniu dożywotniego kalectwa. Cesarstwo Niemieckie okupiło udział w tej okrutnej wojnie śmiercią ponad 1,8 mln powołanych pod broń żołnierzy (jeden zabity przypadał 35 mieszkańców tego państwa). Wedle tradycji sięgającej początków XIX wieku, ku pamięci poległych wystawiano różnego rodzaju pomniki zawierające ich nazwiska oraz daty śmierci. Pomniki takie o przeróżnej formie i kształcie ustawiano w miejscach powszechnie uczęszczanych, takich jak pobliże kościołów, szkół, urzędów pocztowych, cmentarzy, na placach oraz przy rozwidleniach dróg. Tematykę tych obiektów poruszaliśmy już kilkakrotnie pisząc, o tych które upamiętniały niegdyś poległych mieszkańców Imbramowic (tutaj), Kalna, (tutaj) Przyłęgowa (tutaj) i Żarowa (tutaj). Dziś pragniemy wzbogaci stan wiedzy czytelników o nowe informacje oraz niecodzienny eksponat, który w ostatnim czasie trafił do Żarowskiej Izby Historycznej.

Ze zgromadzonych dotychczas danych wynika, że w czasie I wojny światowej poległo 288 mieszkańców pochodzących z miejscowości dzisiejszej gminy Żarów (Imbramowice – 35, Kalno – 30, Kruków – 21, Łażany – 69, Mrowiny – 74, Pożarzysko – 17, Siedlimowice – 10, Zastruże – 14). Nieznana pozostaje nadal liczba ofiar wojny z pozostałych miejscowości. Do listy omówionych już pomników wojennych dopisać należy miejscowości Łażany, Siedlimowice, Wierzbną oraz pomnik wystawiony przez Silesia, Verein chemischer Fabriken Ida- u. Marienhütte.

Pomnik w Łażanach (niem. Laasan), wzniesiony został tuż nieopodal pałacu i miejscowego kościoła katolickiego. Dokładny czas jego budowy pozostaje nieznany (najprawdopodobniej lata 20-te XX wieku). Granitowy pomnik założony został na planie połowy koła. Pierwotnie składał się z 4 stopniowego podium, 6 filarów podtrzymujących łuk z napisem Unseren Gefallenen Helden w tłumaczeniu Nasi polegli bohaterowie. Zabudowana pomiędzy filarami przestrzeń (wysokość do połowy filarów), mieściła na podium 3 tablice z nazwiskami 69 żołnierzy – mieszkańców miejscowości poległych na różnych frontach w latach 1914-18. Bliską analogię konstrukcyjną stanowi pomnik z 1933 r. (z późniejszą tablicą 1939-45), który znajduje się w miejscowości Mitterteich w Bawarii. Obecnie łażański pomnik znajduje się w stanie całkowitej ruiny. Zachowane są jedynie fragmenty filarów i fragment łuku z napisem Helden. Przeglądając wykaz poległych w czasie I Wojny Światowej mieszkańców powiatu strzegomskiego (Kreis Striegau), którzy służyli w Grenadier-Regiment König Friedrich III (2.Schlesisches) Nr 11 Breslau (11. Regiment Grenadierów im. Króla Fryderyka III z Wrocławia), odnaleźć można 5-ciu mieszkańców Łażan, których nazwiska z pewnością utrwalone były na miejscowym pomniku: Hahn Paul (Landsturmann), Polte Gustav (Füsilier), Scheller Richard (Grenadier), Walter Ernst (Unteroffizier), Wölfel Gustav (Tambadour; tłum. dobosz). Wedle danych zgromadzonych przez Niemiecki Związek Ludowy Opieki nad Grobami Wojennymi (niem. Der Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge e. V.), mieszkaniec Łażan, Wölfel Gustav poległ na froncie zachodnim 22 sierpnia 1914 roku. Spoczywa na belgijskim cmentarzu wojennym w Vladslo (blok 9, grób 429).

Pomnik ku pamięci poległych w Łażanach. Widok z lat ok. 1930-1936

Pomnik w Łażanach. Stan z 07.2013 r.

Pomnik ku pamięci poległych w Mitterteich (Bawaria, Niemcy)

Cmentarz wojenny w belgijskim Vladslo. Tutaj spoczywa mieszkaniec Łażan Gustav Wölfel

 O pomniku ku pamięci poległych w Siedlimowicach (niem. Schönfeld), informuje Nas plan miejscowości z 1942 roku, gdzie tzw. Kriegdenkmal, oznaczony jest przy skwerku w centrum miejscowości. Jak wspomina mieszkaniec Siedlimowic pan Ryszard Kąsik ... pomnik miał kształt tablicy z wyrytymi nazwiskami 10-ciu poległych mieszkańców Siedlimowic. Znajdował się on na skwerku ogrodzonym płotkiem z furtką. Po wojnie w latach 60-tych tablica pomnika została przewrócona i wywieziona w okolice Sobótki jako surowiec kamieniarski. Wedleopisów pana Ryszarda Kąsika, pomnik z Siedlimowic formą nawiązywał do pomnika znajdującego się Kalnie i Przyłęgowie. Obecnie zachowała się z niego jedynie częściowo zagłębiona w ziemię podstawa, do której mocowana była tablica oraz umieszczone centralnie granitowe trójstopniowe wejście. W miejscu dawnego pomnika z I Wojny Światowej już niebawem spocznie głaz z pamiątkowym napisem dla uczczenia 800 lat istnienia Siedlimowic.

Składamy serdeczne podziękowania panu Ryszardowi Kąsikowi za udzielone informacje

Fragment planu Siedlimowic z 1942 r. Pomnik ku pamięci poległych oznaczony literą B

Tyle pozostało po dawnym pomniku w Siedlimowicach. Stan 07.08.2013 r.

 Informacje o pomniku z Wierzbnej czerpiemy ze starej pocztówki datowanej na lata ok. 1930-1936, gdzie podpisany został jako Kriegerdenkmal für die im Weltkrieg Gefallenen 1914-1918 Würben Kr. Schweidnitz (Pomnik poległych w wojnie światowej 1914-1918 Wierzbna Powiat Świdnica). Pomnik ten posiadał formę czworobocznego obelisku z postumentem, którego tablica zawierała wykaz poległych mieszkańców miejscowości. W górnej części obelisku znajdował się motyw Żelaznego Krzyża wpisanego w wieniec laurowy (podobnie jak na pomniku w Kalnie). Obelisk otaczało ogrodzenie z murowanych słupków i żelaznego ?? płotku. Wedle wspomnień mamy pana Mariusza Bryły, pomnik stał u zbiegu ulic Świdnickiej i Kościelnej, w miejscu dzisiejszej tablicy informacyjnej dotyczącej Wierzbnej. Pomnik został przewrócony po II wojnie światowej i służył jako element ogrodzenia. Na miejscu dawnego pomnika spotykała się wieczorami młodzież, mówiąc ...idziemy na pomnik.

Składamy serdeczne podziękowania panu Mariuszowi Bryle za udzielone informacje

Pomnik ku pamięci poległych w Wierzbnej. Fragment pocztówki z lat 30-tych XX wieku

 Upamiętnieniem poległych w czasie I Wojny Światowej pracowników z Silesia, Verein chemischer Fabriken Ida- u. Marienhütte (powojenne DZCH "Organika" w Żarowie)był kiedyś pomnik, który znajdował się na skwerku nieopodal dawnej stołówki po lewej stronie od wejścia na teren zakładów. Wygląd samego pomnika oraz czas jego powstania nie są Nam niestety znane. Tuż po II Wojnie Światowej pomnik został rozebrany, a na skwerku pojawił się PRL-owski twór "pomnikopodobny", dziś pozbawiony tablicy, zarośnięty chaszczami i sypiący się. Z dawnego pomnika wystawionego przez Silesia, Verein chemischer Fabriken Ida- u. Marienhütte prawdziwymcudem ocalała żeliwna tablica o wymiarach 170,5 x 118,5 cm i wadze dobrze ponad 100 kg. Tablica ta zdemontowana została przy burzeniu pomnika. Nie wywieziono jej wówczas na złom. Przeleżała tak pół wieku i przetrwała swoisty pogrom, który obrócił DZCH w stertę gruzów. Do Żarowskiej Izby Historycznej tablicę tą przekazał niedawno pan Waldemar Chrobot.

 Składamy panu Waldemarowi Chrobotowi serdeczne podziękowania za przekazanie tablicy do Żarowskiej Izby Historycznej

Żeliwna tablica z pomnika stojącego niegdyś na terenie Silesia, Verein chemischer Fabriken Ida- u. Marienhütte. 

Na tablicy widnieją: motyw Żelaznego Krzyża 1914 z gałązkami dębu, daty 1914-1918 (po obu stronach Krzyża), napis von unseren werksangehörigen starben den Heldentod fürs Vaterland (w tłumaczeniu brzmi: Dla pracowników naszych zakładów którzy zginęli bohaterską śmiercią za ojczyznę). Pod napisem znajdują się wyszczególnione nazwiska pracowników zakładów: Werke Ida- und Marienhütte (Zakłady Chemiczne, wówczas administracyjnie należące do Łażan w powiecie strzegomskim) – 57 poległych, Werke Woischwitz (Zakłady Chemiczne "Silesia" zlokalizowane na wrocławskich Wojszycach) – 20 poległych, Werk Merzdorf-Rohnau (Kombinat górniczo-hutniczy w Marciszowie i Wieściszowice). Pod nazwiskami poległych widnieje motyw miecza z gałązką. Większość z poległych pracowników Werke Ida- und Marienhütte była z pewnością mieszkańcami Żarowa, reszta pochodziła zapewne z pobliskich miejscowości. W bazie danych Niemieckiego Związku Ludowego Opieki nad Grobami Wojennymi znajduje się ponad 4,6 mln poległych w czasie obu wojen światowych. Zbieżność imion i nazwisk (często kilkudziesięciu o tym samym nazwisku), bez wskazania miejsca urodzenia/zamieszkania wyklucza odnalezienie pełnych informacji o poległych pracownikach Werke Ida- und Marienhütte. Spośród 57 osób, udało się odnaleźć informacje o zaledwie 7-miu.

 Polegli wyszczególnieni na tablicy wedle miejsca pracy

Werke Ida- und Marienhütte:

Auras Paul, dr. Backe Paul, Bastin Heinrich, Blümel Alfred, Blümel Hermann, Buchwald Paul, Eckert August, Eisner Fritz, Eitner Hermann, Fellendorf Hermann, Flegel Wilhelm, Geppert Friedrich, Glatzel Alfred, Hain Paul, Heinzel Gustav, Heinzel Otto, Hoffmann Reinhold, Jentsch Eduard, Jocker Hermann, Keil Adolf, Klose Albert, Klose Richard, Koch Gustav, Krohe Gustav, Langer Max, Langguth Hermann, Mehrgans Paul, Müller Johannes, Müller Josef, Neugebauer Paul, Nöpel Wilhelm, Peiler Josef, Pischel Hermann, Pohl Raimund, Renner Karl, Rother Paul, Rüffer Hermann, Rüffert Hermann, Sauer Heinrich, Seewald Paul, Sommer Gustav, Schenk Richard, Scholz Robert, Schöpe Oswald, Schumann Wilhem, Schwarzer Gustav, Thiel Alios, Thiel Friedrich, Urban Paul, Urban Wilhelm, Ulbrich Heinrich, Weimann Bernhard, Werder August, Winkler August, Winkler Paul, Zimmer Franz, Zimmer Heinrich

Werke Woischwitz (Wojszyce):

Beier Fritz, Dresler Kurt, Eberle August, Fröhmer Wilhelm, Gabriel Heinrich, Hübscher Hermann, Künig Karl, Kuschel Gustav, Langfeld Paul, Paulig Berold, Rosner Paul, Schauder Wolfgang, Scholz Oskar, Schubert Wilhelm, Thiel August, Thorausch Richard, Vetter Karl, Weiser Robert, Weiss Paul, Winkler Georg

Werk Merzdorf-Rohnau (Marciszów-Wieściszowice):

Alt Wilhelm, Beer Franz, Fiebig Hermann, Gärtner Richard, Hoffmann Paul, Kappler Gustav, Langer Karl, Langer Paul, Neumann Heinrich, Niedenführ Paul, Opitz Gustav, Reimann Martin, Rieger Fritz, Seidel Adolf, Schiller Fritz, Woithschach Heinrich, Wolf Paul

Polegli pracownicy Werke Ida- und Marienhütte

Otto Heinzel (Rezerwista), poległ 16.03.1915, pochowany w Noyers-Pont-Maugis (Francja), Blok B, Grób 3152

Fritz Eisner, miejsce i czas śmierci nieznane, pochowany w Stendal-Städtischer (Niemcy)

Gustav Heinzel, (Unteroffizier), poległ 19.07.1918, pochowany w Bailleul (Extension) Francja, Block G, Rząd A, Grób 23

Paul Seewald (Landsturmann), poległ 19.09.1915, pochowany w Billy-Montigny (Francja), Rząd 4, grób 457

Friedrich Geppert (Fahrer), poległ 05.04.1918, pochowany w Andechy (Francja), Blok 3, Grób 276

Heinrich Bastin (Rezerwista), poległ 14.11.1914, pochowany w Thionville (Francja), Blok E, Grób 981

Hermann Langguth (Gefreiter), poległ 19.06.1916, pochowany w Manicourt (Francja), Blok 4 Grób 51

Cmentarz wojenny Noyers-Pont-Maugis, Francja

Cmentarz wojenny Billy-Montigny, Francja

Cmentarz wojenny Stendal-Städtischer, Niemcy

Cmentarz wojenny w Andechy, Francja

Cmentarz wojenny Thionville, Francja

Cmentarz wojenny Manicourt, Francja

W 1921 r. właścicielka pałacu w Morawie Marie von Kramsta ufundowała tablicę z wykazem 109 poległych w trakcie I wojny światowej mieszkańców parafii ewangelickiej w Mrowinach (upamiętnieni polegli wyznania ewangelickiego). Tablica umieszczona została wewnątrz miejscowego kościoła ewangelickiego (zniszczona wraz ze świątynią po II wojnie światowej). Do parafii tej należały miejscowości: Imbramowice (odrębny pomnik w miejscowości, zawierający 25 nazwisk; polegli obu wyznań lub tylko katolicy ??), Kalno (odrębny pomnik w miejscowości, zawierający 30 nazwisk; polegli obu wyznań lub tylko katolicy ??), Kruków, Marcinowiczki, Pyszczyn, Tarnawa, Zastruże, przysiółki Weselina i Wostówka, a do 1845 r. także Mikoszowa. Sądzić należy, iż pomniki upamiętniające poległych w I Wojnie Światowej istniały najprawdopodobniej także w Krukowie (21 mieszkańców), Mrowinach (polegli wyznania katolickiego spośród 74 osób), Pożarzysku (17 mieszkańców), Zastrużu (14 mieszkańców). Brak jednak jak na razie informacji potwierdzających ten stan rzeczy. W wykazie poległych w czasie wojny żołnierzy 11. Regimentu Grenadierów im. Króla Fryderyka III z Wrocławia (2. Śląski), figuruje mieszkaniec Zastruża (niem. Sasterhausen) Richard Scheller (Landsturmmann), poległy 03.05.1917, pod St. Amand, pochowany na cmentarzu wojennym w Dourges (Francja) Blok 4 Grób 126.

Cmentarz wojenny Dourges, Francja

Opracowanie
Bogdan Mucha