Strona wykorzystuje pliki cookies, jeśli wyrażasz zgodę na używanie cookies, zostaną one zapisane w pamięci twojej przeglądarki. W przypadku nie wyrażenia zgody nie jesteśmy w stanie zagwarantować pełnej funkcjonalności strony!

Przedsiębiorstwo Lurgi-Thermi GmbH w Żarowie

Drukuj
Utworzono: poniedziałek, 20, luty 2023

Od lipca 1943 roku III Rzesza prowadziła wojnę na dwóch frontach: wschodnim i południowym. 6 czerwca 1944 roku doszło do lądowania oddziałów alianckich w Normandii i otwarcia Frontu Zachodniego. Wymagało to całkowitej reorganizacji procesu produkcji i jej nasilenia w związku z rosnącymi potrzebami. Ponadto alianci prowadzili coraz szerzej zakrojoną operację bombową przeciwko ważnym ośrodkom produkcyjnym. Naloty szczególnie przybrały na sile w końcowych latach wojny 1943–1945. Jednak pomimo tych trudności niemiecki przemysł zbrojeniowy zachował wysoką wydajność i stale ją zwiększał. Trzeba jednak podkreślić, że nie byłoby to możliwe bez udziału w procesie produkcji olbrzymich mas robotników przymusowych z podbitych państw Europy. Udział w produkcji niewykwalifikowanych robotników ewidentnie wpłynął na wzrost produkcji uzbrojenia. Do grudnia 1944 roku nie mniej niż 38% siły roboczej stanowili ludzie pochodzący z obcych krajów. Niektórzy z nich pracowali dobrowolnie jednak przytłaczająca większość składała się z jeńców wojennych, osób deportowanych albo więźniów. Pod koniec 1944 roku na terenie Trzeciej Rzeszy pracowało 1 600 000 jeńców i 6 000 000 obcych robotników, z których 2 miliony stanowiły kobiety. W 1943 roku ponad 750 000 ludzi w tym wielu przymusowo sprowadzono z Francji, Belgii i Holandii. Kraje te stanowiły dla przemysłu niemieckiego najważniejsze nowe źródło wykwalifikowanej lub częściowo wykwalifikowanej siły roboczej. Tymczasem z Polski, Rosji i innych krajów wschodniej Europy przyjeżdżali ludzie niewykwalifikowani. Z samej tylko Rosji przysłano blisko 2 750 000 mężczyzn i kobiet.

Państwo weszło w spółkę z koncernem „IG Farbenindustrie AG”, którego członkowie kierownictwa zajmowali wysokie stanowiska w państwowych instytucjach. Przedsiębiorstwo stało się głównym filarem gospodarki surowcowej III Rzeszy i zajmowało czołową pozycję w gospodarce wojennej jako producent materiałów strategicznych (większość zakładów „IG Farben” pracowała na potrzeby armii niemieckiej). W „IG Farbenindustrie” wytwarzano zaawansowane produkty chemiczne (kauczuk syntetyczny, nikiel, magnez, siarkę i smary – wszystkie te produkty w ilości 100% całkowitej produkcji przemysłu), bojowe środki trujące (95% całkowitej produkcji), masy plastyczne (92% produkcji), barwniki, włókna sztuczne i syntetyczne, materiały wybuchowe (88% produkcji, w tym proch 75%), związki azotu (80%) oraz 52% całkowitej produkcji benzyny syntetycznej uzyskiwanej z węgla).

Do przemysłowej machiny wojennej III Rzeszy włączony został także produkcyjny potencjał fabryk znajdujących się w ówczesnym Saarau. Tutaj znajdowały się bowiem duże zakłady chemiczne „Silesia, Verein Chemischer Fabriken”, fabryka szamotowa – od 1932 r. własność berlińskiego koncernu „Didier Werke AG”, dwa przedsiębiorstwa branży spożywczej „Saarauer Mühlenwerke GmbH” i „Okruna – Kartoffelwerk GmbH.”, a także zakład naprawy maszyn na terenie dawnej huty „Marie”. Wraz z ogromnym zapotrzebowaniem na rzecz walczącej armii, żarowskie fabryki i zakłady przestawiono w pełni na produkcję zbrojeniową. Wytwarzano po części dotychczasowy asortyment wyrobów przydatnych do celów militarnych lub będących półfabrykatami przeznaczonymi do dalszej produkcji, a także wdrażano nowe technologie pozwalające uzyskiwać produkty zgodne z wymogami ministerstwa uzbrojenia i amunicji III Rzeszy.

Wedle wspomnień Franza Stillera ówczesnego mieszkańca Żarowa, inżyniera w „Didier Werke AG Saarau”, do miejscowości przeniesiono zagrożone nalotami alianckimi wydziały takich przedsiębiorstw jak „Elin und Schorch A.G.”, trzy oddziały: „Elin und Schorch, Rheydt”, produkujące silniki elektryczne i materiały do samolotów w żarowskich zakładach zbożowych, „Elin und Schorch, Rheydt” produkujące elektrody spawalnicze w „Silesii” oraz Zakłady „Schorcha, Rheydt” produkujące silniki w „Silesii” na oddziale nawozów. Przedsiębiorstwo, o którym mowa zostało utworzone 26 czerwca 1942 roku w wyniku fuzji dwóch koncernów „Elin A.G für elektrische Industrie” z fabrykami we Wiedniu i Linzu oraz „Schorch-Werke A.G.” z siedzibą główną w „Rheyd” (dzielnica Mönchengladbach). W czasie wojny połączona firma „Elin und Schorch A.G.” otrzymała duże kontrakty obronne na silniki, transformatory, elektrody spawalnicze i in. urządzenia dla Kriegsmarine, Luftwaffe i Wehrmachtu. W fabrykach „Elin” produkowano sprzęt dla marynarki wojennej zwłaszcza stoczni „Deutschen Werke Kiel und Blohm & Voß in Hamburg”, do której trafiały silniki do okrętów podwodnych. W Mönchengladbach „Schorch” produkował natomiast silniki i inny asortyment dla lotnictwa. Obok firmy „Elin und Schorch” we wspomnieniach Franza Stillera odnotowana została również firma „Huber” z Hamburga, która produkowała artykuły spożywcze – zaprowiantowanie dla łodzi podwodnych (zapewne żywność konserwową i w proszku o długim terminie przydatności). Tę produkcje umieszczono w sali gimnastycznej.

Obok wymienionych przedsiębiorstw, Stiller wspomina jeszcze o firmie z Kolonii, która wytwarzała farby chroniące metal przed korozją, a swoją działalność podjęła w kotlarni. Z tym tajemniczym producentem utożsamiać należy przedsiębiorstwo o nazwie „Lurgi-Thermi GmbH” z siedzibą w Horrem pod Kolonią. Nazwa tej firmy figuruje na dokumencie nieznanego autora, który został spisany w grudniu 1945 roku, a całość opisu brzmi: „Lurgi-Thermie też pracuje, z dr. Langiem, ale ostatnio został aresztowany”. Podobną informację odnaleźć można w Monitorze Polskim z 19 marca 1949 roku, gdzie opublikowano listę przedsiębiorstw niemieckich przechodzących decyzją ministra przemysłu i handlu na własność skarbu państwa polskiego. Pod pozycją nr 29 widnieje „Lurgi-Thermie, Dr. Lang – Żarów k/ Świdnicy, przedmiot działania – produkcja farb i przetworów chemicznych, właściciel – Dr. Lang”. Trudno określić jakiego rodzaju przetwory chemiczne poza farbami antykorozyjnymi, produkowała w Żarowie firma „Lurgi-Thermie”. Wedle zachowanej dokumentacji z archiwów w Stanach Zjednoczonych, wiadomo że przedsiębiorstwo „Lurgi-Thermie” do spółki z koncernem „Aluminium-Werk Steeg GmbH”, decyzją ministra lotnictwa III Rzeszy Hermanna Göringa z 4 października 1943 roku, pracowało nad siluminem, czyli stopem aluminium z krzemem. Produkcję podjęto z trudnościami w dzierżawionych obiektach firmy „Kraftwerke Oberdonau AG” w austriackim Linzu. Z siluminu powstawały m.in. bloki silników lotniczych Daimler-Benz DB 600-601, montowane m.in. na samolotach myśliwskich Messerschmitt Bf 109. Oprócz wspomnianych dokumentów dotyczących „Lurgi-Thermie”, warto wspomnieć o planowanej w styczniu 1944 roku budowie linii energetycznej z Wałbrzycha do Ruska w celu zasilenia fabryk, wśród których wymienione zostały: „Lurgi-Thermi, Saarau” z zapotrzebowaniem na 430 kVA oraz „Elin-Schorchwerke, Saarau” z zapotrzebowaniem na 700 kVA.

 

Odtajniony raport amerykański informujący o współpracy „Lurgi-Thermi G.m.b.H.” z „Aluminium-Werk Steeg G.m.b.H.” przy produkcji siluminu, archiwum autora

 

Dokument z grudnia 1945 r. spisany w Żarowie z informacją o „Lurgi-Thermie”, B. Mucha 2020

 

Informacja o przedsiębiorstwie „Lurgi-Thermie” z Żarowa, przejętym przez skarb państwa, Monitor Polski, Nr. A-15 z 19 marca 1949 r., B. Mucha 2020

 

  

Dokument z 1944 roku informujący o budowie linii energetycznej z Wałbrzycha do Ruska. Wśród wymienionych firm widnieje „Lurgi-Thermi” i „Elin-Schorchwerke” w Żarowie wraz z zapotrzebowaniem w energię elektryczną,
B. Mucha 2020

 

Z napomnianym wcześniej „Zarządzeniem ministra przemysłu i handlu z dnia 8 lutego 1949 roku o ogłoszeniu dziesiątego wykazu przedsiębiorstw, przechodzących na własność Państwa” (Monitor Polski, Nr. A-15 z dnia 19 marca 1949 r., str. 3), bezpośrednio związany jest późniejszy protokół zdawczo-odbiorczy przedsiębiorstwa „Lurgi-Thermie G.m.b.H.”, który został spisany 6 czerwca 1952 roku w Żarowie. Dokument informuje o rzeczywistym „stanie przedsiębiorstwa i jego składników majątkowych na dzień 2 lutego 1946 roku”, dlatego też jest szczególnie cennym źródłem, poszerzającym naszą dotychczasową wiedzę.

 

Protokół zdawczo-odbiorczy, str. 1

 

Protokół zdawczo-odbiorczy

Przedsiębiorstwa: Lurgi-Thermie G.m.b.H., położonego w Żarowie przy ul. Krasińskiego, a przejętego na własność Państwa na podstawie orzeczenia Ministra Przemysłu i Handlu Nr. 84 z dnia 21.IV.1949 r., ogłoszonego w Monitorze Polskim Nr. A 41 z dnia 1.VII.1949 r. poz. 570 l.p.26. Protokół niniejszy sporządzony został z Żarowie dnia 6.VI.1952 r. o godz. 8:20 między Ob. Feliksem Komandowskim dyrektorem Dolnośląskich Zakładów Chemicznych w Żarowie, działającym przy udziale przedstawiciela Rady Zakładowej tychże zakładów Ob. Władysława Pawlika oraz przedstawiciela P.O.P. Ob. Albina Kułakowskiego jako zdającymi, a Dolnośląskimi Zakładami Chemicznymi, Przedsiębiorstwem Państwowym w Żarowie k/Świdnicy, wyznaczonym zarządzeniem Ministra Przemysłu Ciężkiego z dnia 12.IV.1950 r. znak OZ III U 40/49 od objęcia tego przedsiębiorstwa, reprezentowanym przez Ob. dyrektora Feliksa Komandowskiego oraz Ob. dyrektora Stanisława Sobczaka, zast. dyr. do spraw administracyjno handlowych tychże zakładów przy współudziale przedstawiciela Rady Zakładowej ob. Jarosława Gieca przedstawiciela P.O.P. P.Z.P.R. Jana Budka.

Obecni:

1. Feliks Komandowski – Dyr. DZChem. Zam. w Żarowie przy ul. Armii Czerwonej 52.
2. Władysław Pawlik – Przewodniczący Rady Zakładowej DZChem w Żarowie zam. przy ul. Zamkowej 13.
3. Albin Kułakowski – I. Sekr. P.O.P. zam. Żarowie przy ul. Armii Czerwonej 63.
4. Stanisław Sobczak – Zast. Dyr. do spraw Adm.-Handl. DZChem zam. w Żarowie przy ul. Mickiewicza 23.
5. Jarosław Giec – Sekr. Rady Zakładowej DZChem zam. w Łazanach.
6. Jan Budek – II Sekr. P.O.P. P.Z.P.R. DZChem zam. w Żarowie przy ul. Armii Czerwonej 2.

Stwierdzono, że ogłoszenie o terminie sporządzenia niniejszego protokołu dokonane zostało zgodnie z przepisem § 73 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30.I.1947 r. /Dz.U.R.P. Nr.16 poz. 62/ i opublikowane zostało w Dzienniku Urzędowym Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej we Wrocławiu, Nr 4 str. 1 poz. 12 z dnia 25 maja 1952 r. Protokół niniejszy odzwierciedla stan przedsiębiorstwa i jego składników majątkowych na dzień 2.II.1946 r., a więc na dzień przed wejściem w życie Ustawy z dnia 3.I.1946 r. o przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi Gospodarki Narodowej /Dz.U.R.P. Nr.3 poz 17/46 przy czym, jako niemiecka spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, przedmiotowe przedsiębiorstwo przechodzi na własność Państwa na zasadzie art.2 pkt.1 o cytowanej wyżej ustawy.

Stwierdzono na zasadzie wywiadu- zaciągniętego wśród byłych pracowników przejmowanego przedsiębiorstwa, że rzeczywista jego nazwa opiewała „Lurgi-Thermi G.M.B.H.” a nie „Lurgi-Thernie Gr. Lang” jak to mylnie przyjęto w orzeczeniu Nr. 84 Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 21.IV.1949 r.

Stwierdzono dalej, że przejmowane przedsiębiorstwo bezpośrednio po ustąpieniu wojsk niemieckich z terenów Dolnego Śląska znalazło się pod władaniem jednostek Armii Czerwonej, które przedsiębiorstwo to przekazały właściwym czynnikom gospodarczym Państwa Polskiego. Przedsiębiorstwo przekazane jest fabryką chemiczną, zajmującą się produkcją farb i przetworów chemicznych, położoną w Żarowie /Świdnicy w odległości ca 500 m od linii kolejowej Wrocław-Jelenia Góra.

 

Protokół zdawczo-odbiorczy, str. 2

 

Miastem powiatowym jest Świdnica, znajdująca się w odległości około 12 km, w dalszej odległości około 28 km., położone jest drugie miasto powiatowe Wałbrzych. Teren na którym znajduje się fabryka, ze strony zachodniej graniczy z torem kolejowym, łączącym bocznicę Dolnośląskich Zakładów Chemicznych w Żarowie z torami stacji Żarów, ze strony wschodniej z bocznicą kolejową Dolnośląskich Zakładów Chemicznych w Żarowie, ze strony południowej z ulicą Krasińskiego.

I.

Tereny fabryczne zajmują obszar 1.56.63 ha, na którym znajdują się niżej wymienione budynki:

a/ dom administracyjny murowany, kryty papą 900 m³ objętości.
b/ hala murowana kryta papą o objętości 9.400 m³.
c/ magazyn murowany o objętości 5.100 m³ oraz zabudowania gospodarcze o łącznej powierzchni 0.16.97 ha / ustęp drewniany, szopa na węgiel drewniana i szopa – wozownia/.

Do nieruchomości tych odnoszą się wyciągi z ksiąg wieczystych Żarów tom. 10 k. 233 i tom 17 karta 386 wraz z mapką katastralną i odnośnymi wyciągami z matrykuły budowlanej i gruntowej, stanowiące załącznik Nr. 1 niniejszego protokołu.

II. Stan przedsiębiorstwa:

Budynki zdewastowane. Maszyny w większości wywiezione zostały przez niemców w niewiadomym kierunku. Zużycie budynków można w przybliżeniu określić na 60%.

III. W przedsiębiorstwie zastano niżej wymienione maszyny i urządzenia:

1. Prasa mydlana walcowa stojąca. Zdekompletowana bez firmy, napęd przekładniowy szt. 1. Stan użytkowy: nie nadaje się do uruchomienia. Stopień zużycia: 90%.

2. Maszynka do ciasta o pojem. Bębna 50 litrów, stojąca obrotowa napędzana transmisją f-y Habnfe Ammendorf szt. 1. Stan użytkowy: nadaje się do uruchomienia po remoncie. Stopień zużycia: 60%.

3. Maszynka jarzynowa stojąca napęd transmisyjny firmy Herkules szt. 1. Stan użytkowy: nadaje się do uruchomienia po remoncie. Stopień zużycia: 64%.

4. Mieszadło wysoko obrotowe stojące słuchowe f-my Zammer Schmidingwerke Dieseldorf szt.1. Stan użytkowy: nie nadaje się do uruchomienia. Stopień zużycia: 80%.

5. Waga dziesiętna do 200 kg. bez firmy sz. 1. Stan użytkowy: zdekompletowana. Stopień zużycia: 80%.

6. Mieszalnik do lakierów f-my Rota-Duks sz. 1. Stan użytkowy: Zdekompletowany. Stopień zużycia: 80%.

7. Maszynka cukrowa bębnowa f-my Volkmar-Dresden szt. 2. Stan użytkowy: Zdekompletowane. Stopień zużycia: 80%.

 

Protokół zdawczo-odbiorczy, str. 3

 

8. Maszyny sitkowe do przesiewania farb na skalę laboratoryjną z napędem ręcznym szt.3. Stan użytkowy: Zdekompletowane. Stopień zużycia: 80%.

9. Młyn Colloplek o wydajności 200 kg. na dobę z napędem sprzęgłowym szt. 1. Stan użytkowy: kompletny w ruchu. Stopień zużycia: 40%.

10. Maszyna do mieszania proszku stojąca z napędem transmisyjnym z uchylnym korytem szt. 1. Stan użytkowy: dobra wymaga małego remontu. Stopień zużycia: 50%.

11. Maszyny do oleju własnej budowy ślimakowe stojące napęd sprzęgłowy szt. 2. Stan użytkowy: zdekompletowane. Stopień zużycia: 90%.

12. Młyn 4-ro walcowy kompl.prod. f-my Miag Dresden Nr. 109352 szt. 1. Stan użytkowy: zdekompletowane. Stopień zużycia: 80%.

13. Sito prod. f-my Adollf Baumgarten Muhlen und Speicherbau Parta Vestvalika sz. 1. Stan użytkowy: zdekompletowane. Stopień zużycia: 80%.

14. Sito bez marki fabrycznej Nr. M. 1632 szt. 1. Stan użytkowy: zdekompletowane. Stopień zużycia: 80%.

15. Sortownik F-my F.H.Scholc Hamburg 35 Nr. L.B.2405 szt. 1. Stan użytkowy: zdekompletowane. Stopień zużycia: 80%.

16. Aparaty Soxhelte szt. 5. Stan użytkowy: szkło laboratoryjne. Stopień zużycia: 50%.

17. Pipety typu „Babes” szt.2. Stan użytkowy: szkło laboratoryjne. Stopień zużycia: 50%.

18. Biurety Bunzena do analizy gazów szt. 2. Stan użytkowy: szkło laboratoryjne. Stopień zużycia: 50%.

19. Kolby Erlemieiera sz. 2. Stan użytkowy: szkło laboratoryjne. Stopień zużycia: 50%.

20. Nusze Binhera szt. 2. Stan użytkowy: szkło laboratoryjne. Stopień zużycia: 50%.

21. Aparaty do oznaczania azotu według Kieldaha szt. 1. Stan użytkowy: szkło laboratoryjne. Stopień zużycia: 50%.

22. lejki szklane rożnych wymiarów szt. 20. Stan użytkowy: szkło laboratoryjne. Stopień zużycia: 50%.

23. Chłodnica zwrotna kolkowa szt. 4. Stan użytkowy: szkło laboratoryjne. Stopień zużycia: 50%.

W/w maszyny i urządzenia w punktach 12-15 zostały protokołem z dnia 16 sierpnia 1946 r. przekazane Gminnej Spółdzielni Samopomoc Chłopska w Żarowie

IV. Maszyny pomocnicze:

Motor elektryczny Nr. 77633, 4 KM, szt.1, stopień zuż. 65%
Motor elektryczny Nr. 649, 2,5 KM, szt.1, stopień zuż. 65%
Motor elektryczny Nr. 74425, 7,5 KM, szt.1, stopień zuż. 65%
Motor elektryczny Nr. 7504724, 7,5 KM, szt.1, stopień zuż. 65%
Motor elektryczny Nr. 36423, 3 KM, szt.1, stopień zuż. 45%
Motor elektryczny Nr. 34116, 4 KM, szt.1, stopień zuż. 50%
Motor elektryczny Nr. 712248, 7,5 KM, szt.1, stopień zuż. 50%
Motor elektryczny Nr. 132146, 1,5 KM, szt.1, stopień zuż. 70%
Motor elektryczny Nr. 117978, 2 KM, szt.1, stopień zuż. 70%
Motor elektryczny Nr. 1296620, 4 KM, szt.1, stopień zuż. 80%
Motor elektryczny Nr. 6009623, 4 KM, szt.2, stopień zuż. 55%
Motor elektryczny Nr. 423168, 1 KM, szt.1, stopień zuż. 75%

 

Protokół zdawczo-odbiorczy, str. 4

 

V. Patenty – znaki towarowe:

Brak śladów rejestracji jakichkolwiek patentów i znaków towarowych.

VI. Surowce:

Aluminiumsteral – 7.200 kg
Kwas salicylowy – 200 kg
Talkum – 15.000 kg
Chlorm żółty zastępczy – 180 kg
Ług sodowy – 3.000 kg
Sigal pigment – 13.000 kg
Kalafonia – 2.000 kg
Błękit Milorii – 5 kg
Oranż Chromowa – 50 kg
Kaolin – 170 kg
Soda – 2.000 kg
Oksyd czerwony – 100 kg
Oksyd żółty – 1.500 kg
Oksyd czarny – 250 kg
Zieleń chromowa – 150 kg
Minia ołowiana – 750 kg
Tlenek cynku – 3.000 kg
Baryt – 3.000 kg
Ultramaryna – 250 kg
Kongokopalester 2.000 kg

VII. Inne nieruchomości:

Biurka 3 szt.
Krzesła 7 szt.
Szafy 4 szt.
Kasa pancerna 1 szt.

VIII. Wierzytelności:

Wg dostępnych przy opracowaniu niniejszego protokołu materiałów księgowych, żadne wierzytelności przejmowanemu przedsiębiorstwu nie przysługiwały.

IX. Gotówka i wkłady bankowe:

Stwierdzono brak gotówki i wkładów bankowych, któreby podlegały przejęciu niniejszym protokołem.

X Różne prawa i udziały:

Nie stwierdzono jakichkolwiek praw i udziałów podlegających przejęciu niniejszym protokołem.

XI. Zobowiązania:

Stwierdzono, że przedsiębiorstwo jest obciążone żadnymi zobowiązaniami przewidzianymi pkt. 48 instrukcji Przewodniczącego K.E.R.M. Z dnia 18.XI.1948 r. Do protokołu niniejszego nie złożono żadnych zastrzeżeń. Ob. ob. Feliks Komandowski dyr. DZChem., Władysław Pawlik Przew. Rady Zakład., Albin Kułakowski I Sekr. P.O.P. jak zadający oświadczają, że protokół niniejszy obejmuje wszystkie znane im składniki majątkowe i że żaden ze znanych im składników majątkowych przedsiębiorstwa nie zostały zatajone. Protokół niniejszy sporządzony został w 4-ch egzemplarzach i zawiera 4 strony oraz 13 kart załączników.

 

Obszar dawnego przedsiębiorstwa „Lurgi-Thermi G.m.b.H.” w Żarowie. Obecnie w granicach działek: 326, 375/11, 375/22, 375/23, 375/25, 375/47, 375/80 (częściowo), 375/81 (częściowo), 375/82 (częściowo), 378/69 (częściowo), wg https://ongeo.pl oraz https://google.com/maps/ 

 

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript..

 

Źródła i i lustracje:
● Monitor Polski, Nr. A-15, str. 3, poz. 207 z dnia 19 marca 1949 r.
● Monitor Polski, Nr. A 41, l.p. 26, poz. 570 z dnia 1 lipca 1949 r.
● Dziennik Urzędowy Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej we Wrocławiu, Nr 4, str. 1, poz. 12 z dnia 25 maja 1952 r.
● Protokół zdawczo-odbiorczy przedsiębiorstwa Lurgi-Thermi G.m.b.H. z 6 czerwca 1952 r.
● B. Mucha, Wojenne Tajemnice Ziemi Żarowskiej, Żarów 2020
● Zbiory Żarowskiej Izby Historycznej
● Archiwum autora

Opracowanie
Bogdan Mucha