Najstarszy murowany prywatny zamek śląski na szczycie "Skałki" w Wierzbnej
Miejscowość Wierzbna, gm. Żarów, zlokalizowana jest w obrębie Równiny Świdnickiej, której lekko pofałdowany krajobraz urozmaica wcinająca się w podłoże rzeka Bystrzyca. Osada leży na lewym brzegu rzeki, a jej starsza część rozpościera się na stoku i krawędzi doliny. Pierwsza wzmianka pisemna dotycząca Wierzbnej pochodzi z 1209 roku i jest pierwszym śladem, piszącego się z niej rycerskiego rodu Wierzbnów, który w 1. połowie XIII wieku zaliczał się do śląskiej elity możnowładczej. Częściowo zniszczona przez kamieniołom warownia Wierzbnów znajduje się na skalistej krawędzi doliny, która przez dzisiejszych mieszkańców Wierzbnej nazywana jest "Skałką".
Badania archeologiczne tego założenia obronnego przeprowadzone zostały w latach 1997-2004. Odkryto wówczas ślady użytkowania terenu datowane na okres przedpiastowski oraz XI wiek. Nie stwierdzono jednak funkcjonowania w tym czasie wczesnośredniowiecznego grodu, którego istnienie przypada dopiero na XII wiek, ewentualnie na przełom XII i XIII wieku. Tym samym miejsce to można identyfikować z najstarszą siedzibą Wierzbnów, której obecność zdradza wspomniana już wzmianka pisemna z 1209 roku. W świetle przeprowadzonych badań archeologicznych, warownia znajdująca się na szczycie skalnego występu stanowi też najwcześniejszy przykład prywatnego, murowanego zamku na Śląsku, przy czym nie można wykluczyć istnienia w tym czasie innych siedzib rycerskich o analogicznej formie (uściślenia chronologii wymagają wieże mieszkalne w Ciepłowodach, pow. ząbkowicki i w zamku Świny, pow. jaworski). Dalszych przykładów wczesnych zamków prywatnych poszukiwać można pośród obiektów obronnych, rozpoznanych jako warownie typu motte, np. w Osieku Grodkowskim, pow. brzeski i Osetnie nad Baryczą, pow. górowski.
Widok z lotu ptaka: A - "Skałka", B - kościół pw. WNMP z 1 poł. XIII, C - pałac z XVIII w.
Najsłabiej rozpoznany pozostaje najstarszy okres użytkowania założenia obronnego na szczycie tzw. "Skałki". Tylko nieliczne ułamki naczyń ceramicznych zalegających na wtórnym złożu, świadczą o użytkowaniu tego terenu we wczesnym średniowieczu już w okresie przedpiastowskim (X wiek?), a także w XI wieku. Więcej informacji dotyczy młodszych faz wczesnego średniowiecza (faza I/II rozwoju warowni na "Skałce"). Na XII wiek datować można zagłębiony obiekt i częściowo zachowany zarys czworobocznego budynku, które odkryte zostały we wschodniej części stanowiska. Nieopodal nich natrafiono na negatywy belek o szerokości 0,2-0,3 m, a także dwa odcinki kamiennych fundamentów o szerokości 0,5-0,6 m i 0,7-08 m, zlokalizowane w zachodniej części warowni. Fundamenty te wzniesiono z kamienia łamanego (miejscowy granit), spajanego zaprawą glinianą z ubogą domieszką wapna. Wzajemna relacja odkrytych obiektów, rysuje obraz czworobocznego budynku, który otoczony był obwodowym murem o konstrukcji rusztowej i wykutą w skale suchą fosą. Następny etap rozwoju (faza II) rycerskiej siedziby Wierzbnów przypada na okres tzw. "kolonizacji" (osadnictwa na prawie niemieckim) obszaru Śląska w XII – XIII wieku. Na ten czas przypada powstanie nowej zabudowy na dziedzińcu wewnętrznym oraz wzmocnienie obwodu obronnego przez usypanie z gliny, żwiru i tłucznia granitowego wału o szerokości 6 m (zachowany do wysokości 0,5 m). Wówczas warownia zyskała cechy obiektu obronnego typu motte. Tę fazę rozwoju warowni na podstawie pozyskanego materiału ceramicznego datować można na 2. ćwierć XIII wieku.
Fazy I/II założenia obronnego: A - fragment odsłoniętego poziomu osadniczego z wczesnego średniowiecza i okresu "wczesnokolonizacyjnego", B - pozostałości konstrukcji wału z wczesnego średniowiecza, C - pozostałości zabudowy "wczesnokolonizacyjnej". 1 - negatywy belek i słupów, 2 - obiekty zagłębione, 3 - fundamenty kamiennych murów
Kolejna rozbudowa (faza III) założenia obronnego na "Skałce" nastąpiła w drugiej połowie XIII w. Wtedy w południowej jego części wniesiono murowany zamek. Najważniejszą częścią zamku była wieża-donżon o wymiarach 12x17 m. Nie podpiwniczony parter tego budynku podzielony był pierwotnie na dwa pomieszczenia o wymiarach 5,9 x 8,4 m (północne) i 5,7 x 8,4 m (południowe). Pomieszczenia rozdzielała ściana o szerokości 1,4 m, która zachowała się do wysokości 1,1 m. Podstawowym budulcem, z którego wzniesiono wieżę-donżon był miejscowy kamień łamany – granit i kwarcyt, spajany zaprawą wapienną. Obiekt wyposażony był prawdopodobnie w detale architektoniczne wykonane z granitu. W trakcie badań archeologicznych odnaleziono bowiem na wtórnym złożu m.in. archiwoltę ostrołucznego portalu, biforium i tworzącą z nim komplet kolumienkę z sześcienną bazą. Jako materiał wykończeniowy prawdopodobnie stosowano także cegłę. Poziom podłogi w pomieszczeniu północnym wieży, stanowiła podkuta skała i wylewka wapienna, którą przykryto glinianym klepiskiem. W ścianie północnej tego pomieszczenia odsłonięto niszę o trójkątnym zarysie która najprawdopodobniej była pozostałością urządzenia grzewczego, być może kominka z przewodem kominowym wyprowadzonym w grubości muru. W pomieszczeniu południowym parterowego poziomu wieży, podłogę tworzyła warstwa żwiru, która najprawdopodobniej przykryta była dranicami. Południowo-zachodni narożnik wieży-donżonu zniszczony został przez XIX-wieczny kamieniołom. Od strony wschodniej do wieży-donżonu przylegał niewielki dziedziniec otoczony wyprowadzonym (od wieży) murem obwodowym o szerokości 1,25 m, który wzniesiony został z z łamanego kamienia spojonego zaprawą wapienną. Od strony północnej murowana część warowni sąsiadowała z ufortyfikowanym "podzamczem", które okalał wał wewnętrzny poszerzony i podwyższony, przy użyciu granitowego żwiru z cienkimi warstwami zaprawy wapiennej i gliny. Na terenie "podzamcza" wzniesiono wówczas drewniany budynek o wymiarach 6 x 7 m. Budowla ta pełniła najprawdopodobniej funkcję gospodarczą (zaplecze kuchni ?), na co wskazuje liczne nagromadzenie odkrytego w jej obrębie materiału ceramicznego i kości zwierzęcych. Całości założenia obronnego dopełniała sucha fosa i wał zewnętrzny. Warownia w tym kształcie przetrwała do przełomu XIII i XIV wieku, kiedy to pożar zniszczył wieżę-donżon. Wydarzenie to miało być może związek z jakimiś działaniami wojennymi, o czym świadczyć może odnaleziony skromny zespół militariów, reprezentowany głównie przez groty bełtów kuszy. Czas powstania zamku donżonowego datować można ogólnie na 3. ćwierć XIII wieku. Z 2. połowy XIII wieku pochodzi odkryta w warstwie pogorzeliska moneta – tzw. brakteat zredukowany (avers – róża sześciopłatkowa), emitowany w tym czasie na Dolnym Śląsku. Pod względem formalnym obiekt nawiązuje do "klasycznych" rozwiązań warowni donżonowych z cechami archaicznymi. Wczesna chronologia zamku ma swoje analogie jedynie wśród książęcego donżonu z zamku na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu i Ostrówku w Opolu. Warownia na "Skałce" wymyka się jednak najnowszej chronologii tego typu obiektów, wedle której w 2. połowie XIII wieku wieża mieszkalna stanowiła typowy model rezydencji drobnych książąt dzielnicowych, realizowany jako własność prywatna przez rycerstwo dopiero w 1. połowie XIV wieku.
Faza III założenia obronnego: A - pozostałości donżonu, A′ - urządzenie grzewcze (kominek ?), B - mur obwodowy, C - pozostałości zabudowy na dziedzińcu zewnętrznym, 1 - zachowane odcinki kamennych murów, 2 - negatywy murów, C - pozostałości drewnianego budynku
Odsłonięty narożnik południowo-wschodni muru obwodowego
Taką monetę odnaleziono w czasie wykopalisk na "Skałce" - tzw. "brakteat zredukowany" z 2. połowy XIII wieku
Wynikiem pożaru, który strawił na przełomie XIII i XIV wieku wieżę-donżon, było rozebranie muru obwodowego, który otaczał dziedziniec wewnętrzny warowni (IV faza rozwoju założenia obronnego). Jednocześnie podwyższono wał wewnętrzny, na którego koronie wzniesiono mur obwodowy o szerokości 1,4-1,6 m, przy budowie którego wykorzystano materiał rozbiórkowy z wieży-donżonu, w tym detali architektonicznych. Na dziedzińcu wewnętrznym powstały wówczas także dwa budynki w konstrukcji ryglowej o wymiarach 4,7x6,5 m i 5x7 m. Oba budynki dotknął prawdopodobnie pożar, jednak konstrukcje obiektów przetrwały. Równolegle do budynków o konstrukcji ryglowej, wzniesiono w północnej części założenia kolejny budynek o wymiarach 5 x 5 m. Kres użytkowania wszystkich budynków nastąpił prawdopodobnie w warunkach "pokojowych", po czym warownia została porzucona, a mur obwodowy rozebrany. Brak większych kamieni w warstwie rozbiórkowej, wskazuje na wtórne użycie materiału budowlanego przy innej budowli. Pozyskane w trakcie wykopalisk materiały archeologiczne wskazują, że ostatnia faza rozwoju warowni obejmowała 1. połowę XIV wieku. Warownia w tym czasie reprezentowała obiekt typ zamku bezwieżowego. Na Śląsku za najstarszą, książęcą realizację tego typu warowni uznaje się zamek Gryf, powstały u schyłku XIII wieku. Bezwieżową formę reprezentują także rycerskie zamki Szczerba i Karpień na ziemi kłodzkiej. Już po likwdacji warowni Wierzbnów, na jej terenie powstał zagłębiony obiekt, który ogólnie datować można na XV wiek. Dzieła zniszczenia pozostałości dawnego zamku na "Skałce" dokończyła eksploatacja kamienia w XIX i XX wieku.
Faza IV założenia obronnego: A - mur obwodowy, B-D - pozostałości zabudowy wewnętrznej, 1 - zachowane odcinki fundamentu kamiennego muru, 2 - negatyw muru, 3 - pozostałości budynków szachulcowych
Detale architektoniczne z Fazy III założenia obronnego odkryte na złożu wtórnym: a - archiwolta portalu, b - elementy biforium
1 - element archiwolty portalu, 2 - fragment kolumny z sześcienną bazą
"Skałka" w Wierzbnej - stan z początku 2012 r.
Wzniesienie zamku donżonowego w Wierzbnej, przypisuje się niejakiemu Janowi – ostatniemu spośród najpotężniejszych przedstawicieli rodu. Jako proconsul księcia Henryka III Wrocławskiego i ścisły współpracownik w dziele reformy dóbr książęcych, Jan z Wierzbnej dysponował własnym dworem, w którego skład wchodzili rycerze, włodarz i notariusz. Jemu też przypisywać należy wzniesienie w Wierzbnej w 1. połowie XIII wieku kościoła. Badania archeologiczne na "Skałce" nie zostały ukończone, przez co nieznane pozostają najstarsze okresy rozwoju założenia obronnego Wierzbnów. Przeprowadzone w latach 1997-2004 prace, pozwoliły jednak na odsłonięcie reliktów najstarszego na Śląsku, murowanego zamku prywatnego (figuruje jako taki do dnia dzisiejszego), którego donżonowa forma w 3. ćwierci XIII wieku nie była zjawiskiem powszechnym nawet wśród warowni książęcych. Niestety nie podjęty został do tej pory temat częściowej rekonstrukcji murów założenia obronnego na szczycie "Skałki" i utworzenia tzw. historycznej ścieżki dydaktycznej. W efekcie tego miejsce które powinno tętnić życiem turystycznym, pozostaje w dalszym ciągu opustoszałe, a jego funkcja i ranga są zupełnie nieznane.
Rezydencja rycerska typu motte
Na podstawie:
A. Boguszewicz, Architektura siedziby możnowładzo-rycerskiej w Wierzbnej koło Świdnicy w świetle badań archeologicznych, Archaeologica Historica Polona, tom 15/1, 2005, s. 279-307
Opracowanie
Bogdan Mucha