Granitowe kolumny przedsiębiorstwa C.Kulmiz pomnikiem historii w Warszawie

Carl Friedrich von Kulmiz, człowiek znany z szybkich decyzji, wielostronności oraz intuicji w interesach, stworzył w stosunkowo krótkim czasie prawdziwe „przemysłowe eldorado”, w skład którego wchodziły fabryki żarowskie, fabryki w Halbstadt, Marktredwitz i Piekarach, cukrownie w Łanach, Swojczycach i Trestnie, kombinat górniczo-hutniczy w Marciszowie, fabryka mosiądzu w Tyrolu, browar w Sobótce Górce, kopalnie węgla brunatnego w okolicach Żarowa i in., kopalnie pirytu i rud siarki w Nassau, Norwegii i Kanadzie, kopalnie wałbrzyskie „Chwalibóg” („Segen Gottes”) oraz „Mieszko”, wcześniej „Melchior”, a także założone w drugiej połowie XIX w. przedsiębiorstwo eksploatacji i przeróbki kamienia pod nazwą „Granitwerke C.Kulmiz” („Steinkohlenbergwerks Kulmiz”). Jego siedzibą była Ścinawka Średnia (niem. Oberstreit). W skład przedsiębiorstwa wchodziły kamieniołomy w Rogoźnicy (niem. Groß Rosen), Grabinie (niem. Gräben) w powiecie strzegomskim (Kreis Striegau), Mikoszowie (niem. Niclasdorf) w powiecie strzelińskim (Kreis Strehlen) oraz kamieniołom mrowiński (przy drodze Mrowiny-Siedlimowice). Przedsiębiorstwo „Granitwerke C.Kulmiz” było szeroko znane ze swoich wyrobów kamieniarskich, które służyły jako budulec przy wielu przedsięwzięciach budowlanych. Dowodem tego może być artykuł autorstwa Kazimierza Kobylińskiego pt. „Ustawianie wielkich kolumn granitowych przy budowie zbiorników dla wody filtrowanej Wodociągów Warszawskich”, który został opublikowany w tygodniku poświęconym sprawom techniki i przemysłu „Przegląd Techniczny” nr 3 z dnia 16 stycznia 1908 r.:

Zbiorniki Wodociągów Warszawskich należą do najokazalszych budowli, wzniesionych przez Magistrat w ostatnich latach. Pobudowano je z wielkim nakładem i, jak wszystkie budowle wodociągowo-kanalizacyjne, odznaczają się dokładnością wykończenia i lekkością konstrukcji. Na wiosnę 1907 r. rozpoczęto budowę trzech nowych zbiorników 1b, 3a i 3b po 10 000 m³ pojemności. Na rys. 1 pokazano jeden z tych zbiorników w planie. Sklepienia zbiorników opierają się na wielkich kolumnach granitowych. Ciężar trzonu kolumny 2 000 kg a wymiary 0,50 x 0,50 x 2,98 m. Kolumny obrabiane były w zakładach kamieniarskich C.Kulmiz'a na Śląsku (Granitwerke von C.Kulmiz. Oberstreit bei Striegau in Schlesien) i już gotowe dostarczane były na plac budowy. Przy budowie należało tylko spuścić je w dół, na dno wykopu (wymiary wykopu 94 x 93 x 6,2 m). Spuszczanie kolumn odbywało się po skarpie wykopu przez stopniowe popuszczanie liny o średnicy 50 mm i długości 60 m, owijającej kolumnę i trzy słupy, wkopane przy brzegu wykopu, kolumna przy tym toczyła się. Żeby umożliwić łagodne toczenie nadawano kolumnie postać wałka, okładając ją odpowiednio przyciosanymi balami, na które nabijano żelazne obręcze a i c (rys. 2). Skarpy wykopu miały pochylenie 1:1. Po dnie wykopu kolumnę toczono jako wałek. Przy ustawianiu kolumn było do przezwyciężenia wiele więcej trudności: najpierw trzeba było podnieść trzon kolumny do wysokości 3,40 m od poziomu (jego środek cieżkości), potem przesunąć go ponad bazę i, ostatecznie, postawić i wypionować (rys. 3). Czynności te wykonano przy pomocy odpowiedniego dźwigu, zbudowanego ze zdrowego i suchego drzewa sosnowego z okuciem żelaznym (rys. 3), z 2-ma wielokrążkami Lüders´a o nośności po 2 000 kg.

Chwytanie kolumny odbywało się przy pomocy kleszczy, obmyślonych przez autora/ Kleszcze te składają się z dwóch ram, odkutych z okrągłego żelaza: rama większa o wymiarach 0,70 x 0,66 m i mniejsza – 0,70 x 0,58 m. Rama mniejsza może swobodnie obracać się w większej, obie zaś złączone są w jedną całość przy pomocy sworzni a i b (rys. 4). Sworznie a i b osadzone są luzem i służą tylko do połączenia obu ram w jedną całość, udziału zaś w pracy nie przyjmują. Każda rama kleszczy wytworzona jest z jednej sztaby okrągłej żelaznej, o średnicy 38 mm i jedna jest skuta z hakiem m, druga zaś z hakiem n. (Kąty pochylenia haków względem ram pokazano na rys. 4).

Na rys. 4 liniami punktowanymi pokazano kleszcze w złożeniu, t.j. Podczas nakładania ich na kolumnę i zdejmowania z niej, co przy stosunkowo niewielkim ciężarze kleszczy (59,5 kg) uskuteczniało 2-ch ludzi. Sposób podnoszenia trzonu kolumny, ważącego 2 000 kg, wprost z ziemi, przy pomocy wyżej opisanych kleszczy i dźwigu, pokazany jest na rys. 3 (liniami punktowanymi). Działanie kleszczy opiera się na zasadzie praw dźwigu i praw tarcia posuwowego. (Współczynnik tarcia w tym wypadku przyjęto 0,42). Kleszcze o podobnym ustroju zastosowałem już w r. 1904 przy budowie filtrów, gdzie również trzeba było ustawić 648 kolumn granitowych, lecz o znacznie mniejszych wymiarach (wymiary trzonu kolumny: 1,68 x 0,35 m; ciężar 550 kg). W początkach budowy filarów murarze podnosili kolumny na linkach o średnicy 2,5 cm, co było mniej dogodne i mniej sprawne, przy zastosowaniu zaś kleszczy ustawianie szło bardzo prędko: ustawiano 12 – 14 kolumn dziennie (1 murarz i 4-ch pomocników).

Przy budowie zbiorników zastosowałem ten ustrój kleszczy do podnoszenia już wielkich granitowych kolumn, których ciężar trzonu 2 000 kg. Przy ustawianiu tych kolumn pracowało 8-miu ludzi pod kierunkiem 1 murarza, którzy w przeciągu ośmiogodzinnego dnia pracy mogli ustawić 6 kolumn. Przy budowie filtrów trzon kolumny, ważący 550 k, można było podnosić na linkach, zaś przy budowie zbiorników podnoszenie na linach trzonu kolumny, ważącego 2 000 kg, byłoby bardzo utrudnione. Porządek ustawiania kolumn i przesuwania dźwigu pokazany jest strzałkami na rys. 1. Krzyżulce I, II (rys. 3) można przymocować śrubami do jednej lub do drugiej pary nóg dźwigu, w tym celu w nogach dźwigu wywiercone są otwory a, c, d, e ... Przednia para nóg dźwigu (na rysunku) zamocowana była tylko jednym krzyżulcem III ze względu na to, że krzyżulec ten musiał być odejmowany przy każdorazowym przesuwaniu dźwigu od kolumny do kolumny, krzyżulce zaś I i II, usztywniające drugą parę nóg, odejmowano i zarazem przekładano na pierwszą parę tylko wtedy, kiedy dźwig przesuwano do ustawiania drugiego rzędu kolumn i kiedy przesuwanie tegoż odbywało się w kierunku odwrotnym (rys. 1). Kleszcze odkuł kowal przy budowie, mając drewniane modele, dźwig zbudował cieśla. Kapitele kolumn ustawiano z rusztowań.

Zbiorniki wody czystej 1 i 3 wybudowane w latach 1907-08 wchodzą wraz z tzw. Filtrami Lindleya w skład warszawskich wodociągów, które zaprojektował i zbudował brytyjski inżynier William Lindley. Budowa zbiorników prowadzona była etapami: zbiornik 1a – 1885-86, zbiornik 2 – 1896-99, zbiornik 1b – 1907-08, zbiornik 3 – 1907-08. Zbiorniki wody czystej zlokalizowane na terenie Stacji Filtrów pełnią funkcję zabezpieczenia równomiernej pracy filtrów powolnych wobec zmieniającego się dobowego zapotrzebowania na wodę. Woda ze zbiorników zasysana była do jednej z trzech hal pomp (hala nr I i nr III, hala nr II), które zasilały w wodę tzw. Górne Miasto. W 1940 roku wodę zaczęto także zasysać do tzw. pompowni „Dolne Miasto”, podnoszącej ciśnienie w sieci wodociągowej zasilającej Powiśle i Pragę. Pompownia „Dolne Miasto” została zlokalizowana w dawnej kotłowni przy halach nr I i nr III. Po 1945 roku zbudowano wzdłuż ul. Koszykowej planowane w pierwotnym projekcie zbiorniki nr 4, 5 i 6. Filtry Lindleya obejmowano ochroną jako zabytek stopniowo. 1 marca 1973 roku wpisano pierwsze obiekty, kolejne 26 marca 2008 roku w tym zbiorniki wody czystej 1a i 3, w których znajdują się granitowe słupy z przedsiębiorstwa „Granitwerke C.Kulmiz”. 18 stycznia 2012 roku na mocy rozporządzenia prezydenta RP cały zespół filtrów uznano za pomnik historii.

Plan sytuacyjny Stacji Filtrów z lat 1886-1936. Strzałką oznaczone zbiorniki wody czystej (przy ul. Koszykowej), wzniesione w latach 1907-08 przy zastosowaniu kolumn granitowych obrobionych w przedsiębiorstwie „Granitwerke C.Kulmiz”

 Zbiorniki wody czystej, widok przed 1911 r.

••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••

Na marginesie warto wspomnieć, iż przedsiębiorstwo „Granitwerke C.Kulmiz”, w 1909 roku brało również udział w pracach przy wznoszeniu pomnika upamiętniającego żołnierzy pruskich armii Fryderyka II, którzy 23 lipca 1759 roku polegli w bitwie pod Kijami (wojna siedmioletnia). Jak informują źródła, pomnik wystawiony przy trakcie pomiędzy miejscowościami Kije – Pałck, składał się z 3,5 m kwadratowego obelisku mającego w górnej części szerokość 0,6 m, w dolnej 1 m i ważył 130 cetnarów. Obelisk spoczywał na kwadratowym cokole o wysokości 1,6 m, a ten na kwadratowej platformie o boku 4 m. Całość spoczywała na obmurzu z polnych kamieni o szerokości 4 m i wysokości 1,6 m. Do obelisku, po obu stronach, prowadziły kamienne schody o długości ok. 2,4 m i szerokości ok. 1,5 m. Platforma i schody pokryte były mozaikowo – cementową nawierzchnią. Kamień użyty przez firmę C.Kulmiz pozyskano z kamieniołomu z Oberstreit, który składał się z białawo-szarego granitu o równomiernej strukturze, ziarnistości, kolorze i dużej trwałości. Firma wzięła udział we wznoszeniu obelisku użyczając bezpłatnie wysokie na 8 m rusztowanie wraz z dźwigiem. Przedsiębiorstwo to było znane ze swoich wyrobów kamieniarskich również w Sulechowie m.in. kamień z tej firmy użyto do brukowania ulic miasta.

 Nieistniejący pomnik upamiętniający poległych w bitwie pod Kijami 23 lipca 1759 r. Wzniesiony przy udziale przedsiębiorstwa „Granitwerke C.Kulmiz” 

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła i i lustracje:
● Przegląd Techniczny, nr 3 z dnia 16 stycznia 1908 r., str. 36-37
● Wodociągi i Kanalizacja m. st. Warszawy 1886-1936, Wydawnictwo Wodociągów i Kanalizacji m. st. Warszawy, Warszawa 1937
● M. Maćkowiak, Armia pruska i jej straty w bitwie pod Kijami (23 lipca 1759 r.), cz. IV, Biuletyn Informacyjny Miasta i Gminy Sulechów, nr 122, wrzesień 2013, str. 10-11
● https://www.warszawa1939.pl/
● https://portalkomunalny.pl/

Przygotował
Bogdan Mucha