Radzieckie samoloty nad Żarowem

„Gdy dochodziłem do dworcowego tunelu, nagle nadleciał rosyjski samolot i zrzucił pojedyncze bomby, przez co uszkodzone zostały przewody linii kolejowej w okolicach Zakładów Zbożowych. Niejako przy okazji bomby zniszczyły trzy wspaniałe witraże w oknach kościoła i zerwały dach w domu parafialnym, oraz uszkodziły dach w budynku naprzeciwko”. Taką relację z 12 lutego 1945 roku podaje Franz Stiller – mieszkaniec Żarowa, który był inżynierem w tutejszych zakładach szamotowychDidier Werke A.G. Saarau. W innym nalocie radzieckich szturmowców uszkodzone zostały kominy oraz bocznica kolejowa wspomnianej „Szamotowni”.

Radzieckie bomby oraz pociski z działek pokładowych i karabinów maszynowych dosięgły także stacjonującą w Kalnie piechotę niemiecką i artylerię, niszcząc  przy tym oraz uszkadzając kilkanaście budynków. Celem radzieckich nalotów była Góra Krukowska, gdzie znajdowały się umocnione pozycje niemieckiej piechoty, artylerii oraz pojazdy zmechanizowane. Bomby lotnicze do spółki z pociskami artylerii naziemnej kalibru 76,2, 122 i 152,4 mm, obróciły w kupę gruzu cegielnię Ingramsdorfer Tonwerke w Imbramowicach. Uszkodzony został również kościół pw. św. Józefa w Pożarzysku, z wieży którego artylerzyści niemieccy wypatrywali rozlokowanych poniżej miejscowości Rosjan. W Wierzbnej bomby oraz pociski lotnicze cudem ominęły kościół pw. Wniebowzięcia NMP, w podziemiach którego schroniła się miejscowa ludność. Zniszczony został tylko przykościelny cmentarz, ogród i park przypałacowy. Celem lotnictwa spod znaku Czerwonej Gwiazdy była także droga Żarów-Świdnica, którą przemieszczały się oddziały niemieckie i którą uciekała ludność cywilna. Dysponując dzisiaj licznym materiałem źródłowym jesteśmy w stanie określić dokładnie jakiego typu i jakich jednostek radzieckich samoloty latały w 1945 roku pod żarowskim niebem oraz przy pomocy jakiej broni siały zniszczenie.

12 stycznia 1945 roku rozpoczęła się ofensywą zimowa zwana też operacją wiślańsko-odrzańską. Oddziały radzieckie 1. Frontu Ukraińskiego, pod dowództwem marszałka Iwana Koniewa, 19 stycznia 1945 roku przekroczyły dawną granicę polsko-niemiecką w rejonie Namysłowa. Do końca stycznia zdobyto miasta: Kluczbork (20 stycznia), Gliwice (23/24 stycznia), Opole (24 stycznia; część prawobrzeżna), Oleśnicę (25 stycznia), Katowice i Bytom (27 stycznia), wypierając wojska niemieckie z terenów położonych na prawym brzegu Odry. Na początku lutego wojska radzieckie wyszły już na przedpola Wrocławia i Głogowa. Do szczególnie zaciętych walk doszło o Ścinawę (31 stycznia) i Oławę (28 stycznia). Tam oddziały radzieckie uchwyciły przyczółki na lewym brzegu Odry. 8 lutego Armia Radziecka sforsowała Odrę atakując z przyczółków pod Ścinawą i Oławą, a następnie przełamała pozycje niemieckie wzdłuż górnej Odry i w ciągu 17 dniowej ofensywy opanowała centralną część Dolnego Śląska. Rosjanie zdobyli miasta: Legnicę (9 lutego), Bolesławiec (12 lutego), Zieloną Górę (14 lutego) a także Chojnów (10 luty), Bielsko (12 luty) i Złotoryję (13 luty). Zacięte walki stoczono o zdobycie Szprotawy (10-13 lutego), podczas przeprawy przez Bóbr pod Żaganiem oraz o Strzegom (13 lutego). Otoczono Głogów, który jednak bronił się zawzięcie oraz twierdzę Wrocław – po raz pierwszy 13/14 lutego i ostatecznie 16 lutego. 24 lutego 1945 roku Rosjanie doszli do Nysy Łużyckiej. Na odcinku Żarowskim front ustabilizował się na 2 i pół miesiąca na linii, którą wyznaczały miejscowości Przyłęgów – Łażany – Żarów – Mrowiny – Tarnawa – Imbramowice – Domanice – Chwałów – Górny Maniów – Strzelce – Tworzyjanów – Sobótka. Tu przebiegał zewnętrzny pierścień oblężenia Wrocławia. Wojska radzieckie zajęły miejscowości Buków, Imbramowice, Kruków, Marcinowiczki, Mielęcin, Pyszczyn i Zastruże.

Położenie wojsk radzieckich 1. Frontu Ukraińskiego w połowie marca 1945 roku

We wszystkich przytoczonych działaniach wojska radzieckie 1. Frontu Ukraińskiego wspierały z powietrza samoloty 2. Armii Lotniczej (2-я Воэдушная Армия). Po zajęciu 25 stycznia 1945 roku Oleśnicy, przebazowana została tu z lotnisk w Częstochowie i Szczukocicach 7. Gwardyjska Dywizja Myśliwska (7-я гвардейская истребителная  дивиэия) w składzie 1. i 89. Gwardyjski Pułk Myśliwski (1-й, 89-й гвардейский истребительный полк). Do Oleśnicy z Częstochowy trafiła również 9. Gwardyjska Dywizja Szturmowa (9-я гвардейская штурмовая дивиэия) w składzie 141., 144. i 155. Gwardyjski Pułk Szturmowy (141-й, 144-й, 155-й гвардейский штурмовый полк). Z Brzegu natomiast do Oleśnicy przebazowana została 8. Gwardyjska Dywizja Bombowa (8-я гвардейская бомбардировочная дивиэия) w składzie 161., 162. i 163. Gwardyjski Pułk Bombowy (161-й, 162-й, 163-й гвардейский бомбардировочный полк). Maszynami 7. Dywizji były myśliwce typu Jakowlew Jak-3 oraz Jak-9, 9. Dywizja Szturmowa latała na słynnych samolotach Jliuszyn Ił-2, a na wyposażeniu 8. Dywizji Bombowej były z kolei samoloty bombowe Petliakow Pe-2. Samoloty tych dywizji w pierwszych dniach po przebazowaniu prowadziły rozpoznanie meteorologiczne i rozpoznanie rozmieszczenia oraz wielkości sił przeciwnika, a także wykonywały tzw. „wolne polowania”, czyli lot w dany obszar i samodzielne obieranie celów ataku. Rejonem działania samolotów 7., 8. i 9. Dywizji był szeroki odcinek frontu od oblężonego Wrocławia aż po Chojnów na zachodzie i Żagań na północy. Nie ma więc cienia wątpliwości, że samoloty radzieckie startujące z lotniska w Oleśnicy przemierzały niebo na linii frontu w okolicach Żarowa. Dodatkowym celem, a z pewnością zagrożeniem dla wojsk radzieckich stojących szerokim frontem od Sobótki po okolice Lubania było lotnisko w Świdnicy i stacjonujące tam samoloty niemieckie z 52. Pułku Myśliwskiego (Jagdgeschwader 52; w skrócie JG/52). Jednostka ta osłaniała „powietrzny most” do oblężonego przez wojska radzieckie Wrocławia, a w dniach 7-17 kwietnia 1945 roku prowadziła zrzuty pojemników z zaopatrzeniem dla obrońców „Festung Breslau”.  Po dokonanym rozpoznaniu lotniczym, które wykazało obecność na świdnickim lotnisku ok. 70 samolotów myśliwskich Luftwaffe, dowództwo radzieckiego 6. Korpusu Lotniczego, podjęło decyzję o zlikwidowaniu „niebezpiecznego sąsiada”. W tym celu  6 kwietnia 1945 roku z lotniska w Oleśnicy wzbiły się w powietrze dwie grupy (po 7-8 maszyn w każdej) bombowców Petliakow Pe-2 z 8. Gwardyjskiej Dywizji Bombowej. W przeprowadzonym nalocie udało się zniszczyć zaledwie 2 niemieckie myśliwce typu Focke-Wulf Fw 190. Kolejny zwiad lotniczy wykazał obecność w Świdnicy 42 samolotów, ponadto na tamtejszym dworcu kolejowym stwierdzono 8 transportów w składzie do 300 wagonów. Dla unicestwienia przeciwnika wysłano 5 grup (po 9 samolotów w każdej) bombowców Petliakow Pe-2 ze 161. Gwardyjskiego Pułku Bombowego. Eskadra wystartowała z Oleśnicy 8 kwietnia 1945 roku. Niedługo po starcie dołączyło do niej 16 myśliwców z 6. Gwardyjskiego Korpusu Myśliwskiego (6-й гвардейской истребительной корпус). Były to maszyny Bell P-39 Airacobra produkcji amerykańskiej, dostarczane do ZSRR w ramach pomocy „Lend-lease”. Jednostka ta po okrążeniu Wrocławia bazowała na pasie autostrady Wrocław-Legnica (dzisiejsza A4), a jej Airacobry często gościły w okolicach Żarowa i Świdnicy. Przeprowadzony nalot przyniósł zniszczenie 14 samolotów wroga stacjonujących na świdnickim lotnisku. Dodatkowo na koncie myśliwców P-39 Airacobra znalazły się 3 zniszczone Focke-Wulfy Fw 190.

Samoloty myśliwskie Bell P-39 Airacobra z radzieckiego 6. Gwardyjskiego Korpusu Myśliwskiego startują z pasa autostrady A4 (Berlin-Wrocław)

W okolice Świdnicy i Strzegomia dwukrotnie 1 i 7 marca zapuszczały się szturmowe Iły-2 z 3. Szturmowego Korpusu Lotniczego (3-й штурмовой авиационный корпус ), który bazował w okolicy Strzelec Opolskich. W celu blokowania lotniska Wrocław-Gądów w oblężonym „Festung Breslau” dowództwo radzieckiej 2. Armii Powietrznej  wydzieliło dwie jednostki z 5. Korpusu Lotnictwa Myśliwskiego (5-й истребительной  авиационный корпус). Były to: bazująca na lotniskach w Gliwicach i Oleśnicy 310. Dywizja Myśliwska (310-я истребителная дивиэия), której 268. Pułk (268-й истребительной полк) latał na amerykańskich samolotach Curtiss P-40 Warhawk, a także operujący tylko w nocy 173. Pułk Myśliwski (173-й истребительной полк), który stacjonował w Rudnikach, a jako bazę wykorzystywał wysunięte lotnisko w Brzegu. Jego piloci latali na amerykańskich Bell P-39 Airacobra. Samoloty tych jednostek, a zwłaszcza 310. Dywizji Myśliwskiej w pościgu za samolotami nieprzyjaciela mogły zapuszczać się w rejon Żarowa.

Łuski nabojów kalibru 23x152B od działka lotniczego Wja-23. (kolekcja prywatna udostępniona Żarowskiej Izbie Historycznej)

Taśma montażowa 23 mm działek lotniczych Wja-23. Samoloty szturmowe Jliuszyn Ił-2 uzbrojone były w dwa działka tego typu

Łuski nabojów kalibru 20x99R od działka lotniczego SZWaK. Egzemplarze odnalezione na obszarze gminy Żarów (kolekcja prywatna udostępniona Żarowskiej Izbie Historycznej)

Działko lotnicze SzWAK kalibru 20 mm. Uzbrojenie samolotów myśliwskich Jak-3 i Jak-9 (1 lub 2 sztuki), samolotów Jliuszyn Ił-2 (2 sztuki)

Przytaczając wspomnienia Franza Stillera o rosyjskim samolocie, który zrzucił kilka pojedynczych bomb w Żarowie, wskazać należy właśnie na maszynę typu Jliuszyn Ił-2 „Szturmowik” z 9. Gwardyjskiej Dywizji Szturmowej, która leciała z Oleśnicy zapewne na rozpoznanie lub tzw. „wolne polowanie”. Dodać należy w tym miejscu, że samoloty myśliwskie Jakowlew Jak-3 i Jak-9 (poza nieliczną serią Jak-9B) nie przenosiły ładunków bombowych, a w dniu 12 lutego 1945 roku, kiedy w Żarowie spadły bomby, były przebazowane na lotnisko w Legnicy. Samoloty Bell P-39 Airacobra, weszły do akcji ok.15 lutego 1945 r. po zamknięciu pierścienia okrążenia wokół Wrocławia i zdolne były do przenoszenia tylko jednej 227 kg bomby. Z kolei samoloty bombowe Petliakow Pe-2 uzbrojone w 4 bomby po 250 kg każda, stacjonowały w Oleśnicy dopiero po 12 lutego 1945 roku. Trudno więc przypuszczać aby w nasz rejon zapuściła się pojedyncza maszyna tego typu bez osłony myśliwców, operująca z lotniska w Brzegu.

Fragment zdjęcia satelitarnego Żarowa: 1 - linia kolejowa uszkodzona wybuchem bomb; 2 - Zakłady Zbożowe, o których wspominał Franz Stiller, 3- budynek przy ul. Mickiewicza 13, którego dach został uszkodzony wybuchem bomb; 4 - budynek plebanii, którego dach został zerwany wskutek wybuchu bomb; 5 - kościół pw. NSPJ, w którym wybuch bomb wyrwał 3 witraże w prezbiterium; sześciokątem naniesione prawdopodobne miejsca upadku bomb. Celem ataku szturmowego Iła-2 była zapewne linia kolejowa oraz dzisiejsza ul. Mickiewicza

Kilkoma pojedynczymi bombami, które wedle relacji Franza Stillera uszkodziły żarowską trakcję kolejową, zniszczyły kościelne witraże i zerwały dach plebani oraz sąsiedniego budynku były radzieckie bomby typu ФАБ-50цк bądź ФАБ-100 (Фугасная Авиационная Бомба – lotnicza bomba burząca FAB-50ck i FAB-100) o wagomiarze odpowiednio 50 i 100 kg ewentualnie ich odmiana burząco-odłamkowa (Осколочно-фугасная; OФАБ-100). Samolot szturmowy Jliuszyn Ił-2 tzw. „Szturmowik” zabierał jednorazowo 4 bomby (ФАБ-100) po 100 kg każda, lub 6 bomb (ФАБ-50цк) po 50 kg każda.

Bomby burzące typu ФАБ-100 (po lewej) - waga 100 kg, zawierała 70 kg materiału wybuchowego; ФАБ-50цк (po prawej) - waga 50 kg, zawierała 25 kg materiału wybuchowego

RADZIECKIE SAMOLOTY W OKOLICACH ŻAROWA W 1945 ROKU

Samolot szturmowy Jliuszyn Ił-2 "Szturmowik" - silnik: tłokowy Mikulin AM-38F o mocy 1250 kW (1700 KM); wymiary: rozpiętość - 14,60 m, długość 11,65 m wysokość 3,40 m powierzchnia nośna 38,5m2; prędkość maksymalna 410 km/h na wysokości 1500 m, pułap 6000 m; uzbrojenie 2× działko lotnicze SzWAK kal. 20 mm lub 2× WJa-23 kal. 23 mm lub 2× NS-37 kal. 37 mm, 400-600 kg bomb, 4-8 pocisków rakietowych RS82/RS132; załoga 1-2 osoby

Samolot bombowy Petliakow Pe-2 - silnik: 2 × 12-cylindrowy silnik widlasty Klimow WK-105RA o mocy 820 kW (1100 KM); wymiary: rozpiętość 17,13 m, długość 12,66 m, wysokość 4,00 m, powierzchnia nośna 40,5 m2, masa własna 5950 kg startowa 7536 kg, prędkość maks. 540 km/h, pułap 8800 m, zasięg 1315 km; uzbrojenie – 4 × karabin maszynowy SzKAS kal. 7,62 mm lub wielkokalibrowy karabin maszynowy UBT kal. 12,7 mm i wielkokalibrowy karabin maszynowy UBS kal. 12,7 mm i 2 × karabin maszynowy SzKAS kal. 7,62 mm, 1600 kg bomb, załoga 3 osoby

Samolot myśliwski Jakowlew Jak-3 - silnik WK-105PF2 WK-107A Moc 1300 KM 1500 KM, wymiary: rozpiętość 9,2 m, długość 8,5 m, wysokość 2,42 m, powierzchnia nośna 14,85 m2, prędkość maksymalna 706 km/h na wysokości  5900 m; uzbrojenie 2 działka 20 mm

Samolot myśliwski Jakowlew Jak-9 - silnik WK-107A (1500), prędkość 672 km/h, pułap 10 650 m, wymiary: rozpiętość 9,74 m, długość 8,66 m, wysokość 3,00 m, powierzchnia nośna 17,15 m2; uzbrojenie 1x20mm, 2x12,7mm (wersja Jak-9U)

Samolot myśliwski Bell P-39 Airacobra - silnik Allison V-1710 Moc 895 kW (1150KM), wymiary:  rozpiętość 10,4 m, długość 9,2 m, wysokość 3,8 m, masa własna 2420 kg, prędkość maks. 605 km/h, prędkość wznoszenia 19 m/s, pułap 10700 m, zasięg 1770 km; uzbrojenie 1 działko 37 mm, 4 karabiny maszynowe kalibru 12,7 mm, 227 kg bomba pod skrzydłami

Składamy serdeczne podziękowania Panu Krzysztofowi Kobusińskimu za udzielone informacje

Wspomnienia Franza Stillera pochodzą z opracowania pt. Sto lat Kościoła pw. NSPJ w Żarowie, Żarów 2010, s.54

Opracowanie
Bogdan Mucha