Pyszczyński "holender" na tle Dolnego Śląska

Wiatrak, czyli inaczej młyn wietrzny to najstarszy silnik wiatrowy, przetwarzający energię wiatru na energię kinetyczną w ruchu obrotowym. Jest poprzednikiem turbiny wiatrowej, którą czasami również nazywa się wiatrakiem. Wiatraki (z pionową osią)wynalezione zostały we wczesnym średniowieczu (dokładnie IX wiek) na obszarze wschodniej Persji skąd dotarły do Europy (pierwsze obiekty tego typu powstawały we Francji) pod koniec XII wieku i upowszechniły w następnym stuleciu. Pierwsza wzmianka o pojawieniu się młynów wietrznych na ziemiach polskich pochodzi z II połowy XIII wieku. Jest ona zawarta w zezwoleniu na budowę młynów poruszanych powietrzem, pochodzącym z 1271 r., a wydanym klasztorowi w Białym Buku przez księcia Wiesława z Rugii. Kolejny zapis poświadczający istnienie wiatraka datowany jest na 1289 rok i odnosi się do majętności klasztoru Cystersek ze Szczecina. Następne wzmianki informują o wiatrakach w Kobylinie - 1303 r. i Wschowie - 1325 r. Na przełomie XIV/XV wieku budowle tego typu były już szeroko rozpowszechnione na ziemiach północnej i środkowej Polski. Na południu kraju pojawiły się o wiele później bo w XVII w., chociaż w okolicach Głogowa i Raciborza było to już w II połowie XIV wieku.

Pierwsze wiatraki służyły głównie do mielenia zboża.  W pierwszej połowie XIV wieku na terenie obecnej Holandii zaczęto używać wiatraków do osuszania polderów (płaskie, depresyjne obszary, zabezpieczane przed zalaniem i stale osuszane). W późniejszych latach pojawiły się wiatraki tartaczne, inne mieliły i mieszały pigmenty, rozdrabniały skały na kruszywa, plotły sznury konopne, wyciskały olej, mieliły tytoń, drewno (na papier), kakao, kawę lub gorczycę (na musztardę).

Ze względu na różnice w budowie, wyróżniamy 3 podstawowe typy historyczne wiatraków, którymi są: Koźlak, Paltrak oraz tzw. Holender. Wiatrak holenderski, zwany popularnie „holenderem” lub też wiatrakiem wieżowym, charakteryzuje się nieruchomym, masywnym korpusem (zwykle murowanym, na planie koła lub wieloboku), na którym umocowana jest obracana na łożysku bryła dachowa ze śmigłami. Rozwiązanie takie pozwalało łatwiej dostosować śmigła wiatraka do kierunku wiatru.

 Schemat budowy wiatraka wieżowego, tzw. "holendra"

Powstanie pierwszych, pojedynczych wiatraków wieżowych z ruchomą częścią dachową jest datowane na koniec XIV w. Ostatecznie typ tego wiatraka powstał w północnej Holandii. Skonstruował go w XVII w. Jan Andriasz Leeghwater. W 1750 roku tzw. "holendry" udoskonalił szkocki inżynier mechaniki Andrew Meikle, który na czapie umieścił wiatraczek po przeciwległej stronie w stosunku do dużych skrzydeł. Wiatraczek za pomocą przekładni palecznych (zębatych wykonanych z drewna) regulował samoczynnie ustawienie czapy wraz z dużymi śmigłami w stosunku do wiatru. Czapa poruszała się na żeliwnych rolkach posuwających się po żeliwnym pierścieniu umocowanym na nieruchomej części wiatraka. Tak udoskonalony typ wiatraka wieżowego szybko zaczęto stosować w większości krajów europejskich, m.in. w XVIII wieku rozpowszechniły się w na obszarze Polski.

Na obszarze woj. dolnośląskiego do czasów obecnych dotrwało 19 młynów wietrznych tzw. „holendrów” w różnym stopniu zachowania:

1. Barcinek, pow. Jelenia Góra, gm. Stara Kamienica – stan zachowania dobry
2. Bożnowice, pow. Ząbkowice Śl., gm. Stoszowice – II poł. XVIII w., stan dobry
3. Budzów, pow. Ząbkowice, gm. Stoszowice – ruina
4. Dobroszów, pow. Strzelin, gm. Przeworno – XVIII w., ruina
5. Gogołów, pow. Świdnica, gm. Świdnica – ok. 1857 r., stan dobry
6. Gostków, pow. Wałbrzych, gm. Stare Bogaczowice – II poł. XVIII w., stan dobry
7. Grudza, pow. Lwówek Śl., gm. Mirsk – ruina
8. Komorów, pow. Świdnica, gm. Świdnica – 1 poł. XIX w., uszkodzony
9. Krzelków, pow. Ząbkowice, gm. Ziębice – ruina
10. Mysłów, pow. Jawor, gm. Bolków – ruina
11. Pietrzyków, pow. Świdnica, gm. Dobromierz – ok. 1790 r., uszkodzony
12. Piława Górna, pow. Dzierżoniów, gm. Piława Górna – XVIII w., przebudow. na dom
13. Polkowice, pow. Polkowice, gm. Polkowice – 1882 r., ruina
14. Pyszczyn, pow. Świdnica, gm. Żarów – XVIII w., ruina
15. Racibornia Górna, pow. Bolesławiec, gm. Warta Bolesławiecka – ruina
16. Stare Bogaczowice, pow. Wałbrzych, gm. Stare Bogaczowice – ruina
17. Strzegom, pow. Świdnica, gm. Strzegom – XVIII w., ruina
18. Zalipie, pow. Lubań, gm. Platerówka – ruina
19. Żółkiewka, pow. Świdnica, gm. Strzegom – stan zachowania bardzo dobry

GALERIA WIATRAKÓW WIEŻOWYCH woj. dolnośląskie

Ruina wiatraka z 2 połowy XVIII wieku koło Pyszczyna, gm. Żarów, fot. B.Mucha

Chronologia wyszczególnionych wyżej obiektów zamyka się ogólnie w granicach XVIII-2 poł. XIX wieku. Nie sposób jednak wobec braku dostatecznej bazy źródłowej wskazać obiektu najstarszego. Na podstawie dokumentacji fotograficznej oraz kwerendy terenowej stwierdzić należy, że najlepiej zachowanym obiektem tego typu w woj. dolnośląskim jest wiatrak z Żółkiewki k. Strzegomia. W dość dobrym stanie znajdują się obiekty z: Barcinek, Bożnowic, Gogołowa i Gostkowa. Uszkodzony lecz w nie najgorszym stanie jest wiatrak w miejscowości Komorów oraz Pietrzyków. Stan ruiny z zachowanymi jedynie murami na planie koła przedstawiają budowle z: Budzowa, Dobroszowa, Grudzy, Krzelkowa, Mysłowa, Polkowic, Pyszczyna, Raciborni Górnej, Starych Bogaczowic, Strzegomia i Zalipia. Z kolei młyn wietrzny w Piławie Górnej został przebudowany i zaadaptowany na dom mieszkalny.

 Ruina wiatraka z 2 połowy XVIII wieku koło Pyszczyna, gm. Żarów, foto. B.Mucha

Wiatrak wieżowy lub inaczej „holender” w pobliżu Pyszczyna w gm. Żarów, wybudowany został najprawdopodobniej w 2 połowie XVIII wieku. Obiekt ten widnieje na dawnych mapach z 1896, 1936 i 1937 roku. Na murowanym, nieruchomym korpusie tego wiatraka założonym na planie koła spoczywała obracana kopuła dachu o podstawie kołowej, obracająca się na łożysku posadowionym na oczepie wieńczącym ściany u góry. Zdolność obrotu "czapy" dachu o 360 stopni pozwalała na ustawianie powierzchni skrzydeł prostopadle do kierunku wiatru. Obecnie z okazałej niegdyś budowli zachowały się jedynie mury i zalegające wewnątrz koło młyńskie.

Wiatrak koło Pyszczyna (Pitschen) na wycinku mapy topograficzej w skali 1:25 000 z 1937 roku

Ilustracje z archiwum autora

Opracowanie
Bogdan Mucha