Buków, Imbramowice, Pożarzysko - gotyckie sakramentaria i znaki wyryte pół tysiąca lat temu
Urocze dolnośląskie miasteczka, wyniosłe obronne zamki oraz wspaniałe pałacowe rezydencje zachwycają wszystkich swoim pięknem, historią i skrywanymi tajemnicami. Nic zatem dziwnego, że wiele osób poświęca swój wolny czas na ich oglądanie i podziwianie. Wśród licznych zabytków dawnej architektury szczególne miejsce zajmują budowle sakralne mające niepowtarzalną specyfikę. Są one nie tylko świadectwem kultury materialnej, ale także duchowej i światopoglądowej. W dawnych czasach miejsca te często bywały świadkami ważnych wydarzeń politycznych. Dzisiaj ukazują nam stopniową ewolucję stylów architektonicznych, rozwój technik budownictwa, ale przede wszystkim ówczesne wyobrażenia człowieka o otaczającym go świecie. Tym samym kościoły są wyrazem charakterystycznych wartości dla danej epoki, a ich symbolika ma charakter uniwersalny. Uwagę licznej rzeszy turystów odwiedzających w dużej mierze gotyckie świątynie przykuwa niezliczona ilość wspaniałych obrazów, rzeźb, fresków, ołtarzy, ambon, chrzcielnic, epitafiów i in. Lista tych wspaniałości wytworzonych rękami ówczesnych mistrzów malarstwa, snycerstwa, kamieniarstwa, kowalstwa oraz ślusarstwa jest bardzo długa. Pośród sakralnych zabytków, stanowiących wyposażenie zwłaszcza gotyckich kościołów zbudowanych między połową XIII a początkiem XVI wieku, dostojne miejsce zajmują tzw. sakramentaria. Tą nazwą określane są specjalne pomieszczenia na Najświętszy Sakrament, które pełniły podobną rolę co tabernakulum. Sakramentaria upowszechniły się w średniowieczu, a zwłaszcza w okresie gotyku. W świątyniach częstokroć lokowane były po lewej stronie (od strony nawy), tuż obok ołtarza głównego, który wówczas najczęściej przybierał formę tzw. retabulum (nastawa ołtarzowa, malowana lub formie płaskorzeźby, rzeźby) i stanowiły integralną część prezbiterium kościoła. Sakramentaria wznoszone były w różnych formach. Początkowo powstawały jako zamykane nisze ścienne, często oprawiane dekoracją architektoniczną i rzeźbiarską. Od XIV stulecia sakramentaria, przybierały kształt strzelistych wież. Traktowane były jako świątynia w świątyni, dlatego też nadawano im bardzo wyszukaną formę. Taki właśnie element sakralnej sztuki, upowszechniony w dobie architektury gotyckiej, widzimy także we wnętrzach świątyń w Bukowie, Imbramowicach i Pożarzysku.
Gotyckie, wnękowe sakramentarium z rzeźbionego piaskowca w kościele pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Bukowie, datowane jest na 2 połowę XIII wieku. Usytuowane zostało po lewej stronie ołtarza głównego. Jego kamienna wnęka zamknięta jest przez okratowane drzwiczki z zamkiem, które umocowano na zawiasach do żelaznej ramy wsuniętej w niszę. Góra część sakramentarium zdobiona jest centralnie umieszczonym, ślepym pseudomaswerkiem z wizerunkiem ukrzyżowanego Chrystusa, ujętym pierwotnie po obu stronach pinaklami zwieńczonymi kwiatonem (obecnie zachowany jeden po prawej stronie). U spodu sakramentarium umieszczono tzw. weraikon, czyli płaskorzeźbione oblicze Chrystusa cierpiącego, którego twarz według tradycji symbolizować ma odbicie z chusty, jaką św. Weronika ocierała Jego twarzy w drodze na Golgotę. Po obu stronach wspomnianego weraikonu umieszczono rzeźbione wyobrażenia aniołków. Przyścienne sakramentarium z kościoła pw. św. Józefa w Pożarzysku posiada typowo gotycką formę ostrołukową zwieńczoną drobnym krzyżykiem. Umieszczone na wschodniej ścianie prezbiterium, po prawej stronie ołtarza, datowane jest najwcześniej na połowę XIII wieku. Kamienna wnęka tego sakramentarium zamknięta jest metalowymi drzwiczkami, które okute zostały ozdobnymi, wypukłymi łezkami – pojedynczymi lub też łączonymi w motyw krzyża. Nad wnęką umieszczony został motyw dekoracyjny w formie ostrołukowego maswerku z malowanym wypełnieniem detali. Późnogotyckie, wykonane w piaskowcu sakramentarium z kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w Imbramowicach, pochodzi najprawdopodobniej z końca XV wieku (? dla porównania gotyckie sakramentarium z kościoła pw. św. Andrzeja Apostoła w Bielanach Wrocławskich, zwierające analogiczny weraikon, datowane jest na lata 1520-30). Usytuowane zostało podobnie jak to z Bukowa, na północnej ścianie świątyni, po lewej stronie od ołtarza. Jego wnęka zamknięta jest przez masywną kratę, która kuta jest z 12 szerokich szczebli i łączona nitami z ozdobnymi rozetkami. Krata umocowana jest na zawiasach wpuszczonych w krawędź kamiennej wnęki, a jej zamknięcie zarówno kiedyś jak i obecnie stanowi kłódka. Górna część imbramowickiego sakramentarium ozdobiona jest wimpergą zwieńczoną krzyżykiem, w której po środku umieszczony został sporej wielkości, okrągły weraikon twarzy Chrystusa z odchodzącymi ramionami krzyża.
Gotyckie sakramentarium z kościoła pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Bukowie, 2 połowa XIII wieku
Gotyckie sakramentarium z kościoła pw. św. Józefa w Pożarzysku, połowa XIII wieku
Późnogotyckie sakramentarium z kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w Imbramowicach, koniec XV wieku
Sakramentarium z kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w Imbramowicach, podobnie zresztą jak omówione wcześniej sakralne relikty z Bukowa i Pożarzyska, nie były dotychczas przedmiotem szczególnego zainteresowania. Na próżno więc szukać ich ogólnodostępnych fotografii oraz opisów. Tak naprawdę to nikt nigdy nie zwracał większej uwagi na te interesujące wytwory dawnej sztuki kamieniarskiej (piaskowcowa, rzeźbiona nisza) i kowalsko-ślusarskiej (żelazne, zdobione drzwiczki lub krata z zamknięciem). Z tego też powodu nigdy nie dostrzeżono dwóch, mających zapewne już pół tysiąca lat, symboli, jakie zostały umieszczone na gotyckim skramentarium w Imbramowicach. Dość głęboko ryte, przez to dobrze widoczne, znalazły swoje miejsce po obu stronach weraikonu Chrystusa. Symbole te to nic innego jak tzw. Gmerk (z niem. Gemerk), czyli rozpoznawczo−własnościowy osobisty i rodzinny znak umieszczany na pieczęciach, przedmiotach użytkowych, wyrobach i budowlach najczęściej jako sygnatura autora dzieła, pierwotnie znak garncarski czy kamieniarski (niem. steinmetzzeichen), którym kamieniarze oznaczali obrobione przez siebie elementy. W starożytnej Grecji, znaki takie umieszczano na kamiennych elementach budowli, prawdopodobnie celem ułatwienia montażu. Od połowy XII wieku stosowane były przez warsztaty budowlane. Znaków takich zaprzestano stosować w XVIII wieku. Wcześniej, pospolicie umieszczano je na tłokach pieczętnych, sygnetach i przedmiotach rzemieślniczych. Często odznaczane były na przedmiotach wytwarzanych przez mieszczanina.
Po obu stronach twarzy Chrystusa (weraikon) widoczne są wyryte znaki kamieniarskie, tzw. gmerki
Przykładowe rodzaje gmerków z umownymi datami stosowania
Mówiąc nieco szerzej o interesującym nas znaku, powiedzieć trzeba, że w źródłach, zwłaszcza pisanych, posiada on wiele synonimów i z wieloma terminami stosowany jest zamiennie. Wymienić tutaj można takie terminy jak np. herb, herbik, klejnot, godło, signum, signetum, Zeichen, character, stemma i insigne, ciosna, poznaki, karby dworskie lub domowe, cechy i starki. W praktyce jednak gmerk nie jest równorzędny z cechą, a także nie wszyscy znawcy tematu utożsamiają rzemieślniczy – mieszczański gmerk ze szlacheckim – rodowym herbem. Biorąc pod uwagę wizerunek (ryty, malowany, wytłoczony lub odciśnięty), wyodrębnić można kilka zasadniczych rodzajów gmerków. Pierwszy, stanowią znaki kreskowe, ułożone w różne układy, często występujące z inicjałami właściciela. Z tym rodzajem związane są także przedstawienia monogramowe. Innym rodzajem są gmerki obrazowe, przedstawiające motywy roślinne i zwierzęce, astrologiczne (gwiazdy, księżyc, słońce), przedmioty (narzędzia paracy, miecze, topory, trąby i in.) oraz postacie ludzkie, zazwyczaj kobiety (np. Temida – symbol sprawiedliwości, Fortuna – symbolizująca pomyślność). Gmerki spełniać miały trzy kluczowe funkcje: identyfikacyjną, prawną oraz upamiętniającą. Znak ten był niczym podpis, a jego posiadanie świadczyło, że właściciel legitymował się statusem mieszczanina i był człowiekiem przynajmniej średnio sytuowanym (biedocie miejskiej niepotrzebny był gmerk jako identyfikator). Co do funkcji prawnych, to gmerk jako znak własnościowy – produkcyjny (cecha rzemieślnicza), strzeżony był rzecz jasna przez właściciela jako znak symbolizujący i markujący wytwarzane przez niego produkty. Dlatego też zastrzeżony był prawem, a każdy rzemieślnik zobowiązany był przez statuty cechowe do rejestracji swojego znaku produkcyjnego. Miało to pozytywny wpływ na promocję rzemieślnika oraz zabezpieczenie jego produktów przed podróbkami. Mówiąc wreszcie o trzeciej – upamiętniającej funkcji, którą pełnił i bez wątpienia pełni do dzisiaj gmerk, zadać można pytanie: ile osób spotykając pozostawiony na jakimś przedmiocie lub płaszczyźnie znak, wie z czym ma do czynienia ? Być może niektórzy widząc taki właśnie tajemniczy ryt zastanawiają się przez chwilę, skąd się wziął, kto go wykonał i dlaczego jest w tym miejscu. Nie znając jednak odpowiedzi na takie pytania pozostawią go, nie dociekając dalszej prawdy. Tym samym upamiętniają jednak chwilą refleksji właściciela pozostawionego znaku. Pisząc zresztą o tym teraz, czynimy to samo.
Kamieniarze podczas pracy, rycina z 1568 roku (źródło)
Gmerki budowniczych domu towarowego i spichlerza z 1532 roku we Freiburgu (źródło)
Portal z datą 1520 i znakiem kamieniarskim, kościół w Thann, Francja (źródło)
Dawne znaki – gmerki rzemieślnicze, zwłaszcza te kamieniarskie do dzisiaj znajdują się w różnych miejscach. Dla przykładu wspomnieć można o gmerku znanego muratora i rzeźbiarza Petera Parlera, który pracował m.in. przy wznoszeniu katedry Świętych Wita, Wacława i Wojciecha w Pradze. Jego znak znajduje się na obramieniu gotyckiego sakramentarium w świdnickim kościele katedralnym pw. św. Stanisława i św. Wacława z XIV wieku. Inny gmerk widnieje na opatrzonej datą 1521, kamiennej kapliczce, stojącej przy murze otaczającym kościół Objawienia Pańskiego w Brenniku, pow. złotoryjski. Z innych budowli, gdzie spotykamy znaki kamieniarzy wymienić można kościół pw. Narodzenia NMP z połowy XIII wieku w Sulisławicach, pow. sandomierski (znaki na południowej ścianie), kościół św. Jana Chrzciciela z XIV wieku w Starej Zagości, pow. pińczowski (znaki na zewnętrznej stronie ścian), kościół pw. Wniebowzięcia NMP z połowy XIII w Morsku Dolnym, pow. jędrzejowski (ściany) oraz kościół św. Mikołaja z 1 poł. XIII wieku w Imielnie, pow. jędrzejowski (ściany prezbiterium).
Przykościelna kapliczka w Brenniku, pow. złotoryjski. Ponad datą 1521 widoczny jest wyryty gmerk (źródło)
Znak kamieniarski na belce nadprożowej, wieża targowa w Strzegomiu (źródło)
Romański znak kamieniarski z XII wieku na portalu bocznych drzwi kościoła w Gieble, pow. zawierciański (źródło)
Niestety dzisiaj nie znamy prawdziwych nazwisk oraz pochodzenia osób, które pozostawiły własne znaki identyfikacyjne na gotyckim sakramentarium kościoła w Imbramowicach. Z całą pewnością byli to jednak doświadczeni mistrzowie w obróbce kamienia. Zaprojektowali oraz wykonali wspomniany zabytek, najprawdopodobniej też uczestniczyli przy jego osadzaniu w świątynnym murze. Nie jest wcale wykluczonym, że brali udział w pozostałych pracach murarsko-kamieniarskich związanych z budową tutejszego kościoła. Po dziś dzień możemy podziwiać kamienne dzieło sztuki sakralnej, które sporządzili pięć stuleci wcześniej. Czy wykonując dłutem swój podpis w postaci kreskowego znaku, mogli pomyśleć, że pół tysiąca lat później pozostawiony na kamieniu ślad, będzie przyczynkiem do ich wspomnienia ?
Fotografie: B.Mucha oraz UM Żarów
Opracowanie
Bogdan Mucha