Nazistowski plan 4-letni i rola syntetycznego kauczuku produkowanego w Żarowie

W latach 1936-1940, partia nazistowska w Niemczech realizowała tzw. plan czteroletni (niem. Vierjahresplan), którego głównymi założeniami były redukcja bezrobocia, rozwój przemysłu chemicznego, w tym produkcja włókien syntetycznych i syntetycznej benzyny, szeroki program robót publicznych, pobudzenie przemysłu samochodowego i budownictwa autostrad. Ponadto przewidywano rozwój sił zbrojnych poprzez zwiększenie liczebności armii i rozwój nowych rodzajów broni, które zostały Niemcom zabronione po ich klęsce w I wojnie światowej. Za realizację całego projektu w dniu 18 października 1936 roku, odpowiedzialny został naczelny dowódca lotnictwa Hermann Göring. W ten sposób siły zbrojne uzyskały znaczący wpływ na gospodarkę Niemiec. Hitler postawił następujące zadania: niemiecka armia musi w ciągu 4 lat osiągnąć stan gotowości bojowej, niemiecka gospodarka musi być w ciągu 4 lat gotowa do wojny. Produkcja wybranych artykułów przemysłowych i wydobycie surowców w Niemczech w latach 1936−1939 przedstawiały się w następujący sposób: w roku 1936 wydobywano bądź produkowano: 444,7 tys t. ropy, aluminium 97, kauczuku syntetycznego 1, samolotów w tym wojskowych 5 112 tys., samochodów osobowych 244,3 tys., autobusów i samochodów ciężarowych 57,3 tys. W roku 1939 przemysł niemiecki osiągnął następujące wskaźniki: 884,9 tys. t ropy, aluminium b/d, kauczuk syntetyczny 22 tys. t. W 1945 roku Hermann Göring, pytany podczas przesłuchania przez amerykańskiego specjalistę w dziedzinie finansów Herberta Dubois, powiedział: "ja właściwie nigdy nie byłem biznesmenem. Miałem się zająć zupełnie czymś dla mnie nowym. Otrzymałem zadanie zorganizowania niemieckiej gospodarki, toteż poświęciłem całą energię działaniom inicjującym. Z upływem czasu wiele się nauczyłem. Moim głównym celem stało się wyżywienie narodu… oraz przekształcenie Niemiec w kraj samowystarczalny pod względem gospodarczym. Najważniejszymi surowcami były stal, ropa naftowa i kauczuk". Warto przy tym dodać, że na produkcję sztucznej gumy, zamiast zakupu naturalnego kauczuku, państwo zdecydowało się ponosić siedmiokrotnie wyższe koszty produkcji, a jeszcze pod koniec 1935 roku import zabezpieczał 96% całkowitego zapotrzebowania na ten surowiec. Podczas realizacji planu czteroletniego do grona producentów sztucznego kauczuku (także innych produktów), dołączyła fabryka chemiczna w Żarowie, nosząca wówczas nazwę Silesia Verein chemischer Fabriken Saarau.

Kauczuk jest to naturalna lub syntetyczna substancja wielkocząsteczkowa o bardzo dobrych własnościach elastycznych, będąca podstawowym surowcem do produkcji gumy. Wszystkie kauczuki zalicza się do elastomerów, tj. tworzyw polimerycznych, charakteryzujących się w temperaturze otoczenia zdolnością prawie natychmiastowego powrotu po dużym odkształceniu do postaci pierwotnej. Moduł sprężystości kauczuków jest bardzo mały, rzędu 1÷10 MPa, wydłużenie przy zerwaniu wynosi do 1200%, wydłużenie odwracalne 50÷200%. Kauczuk naturalny jest substancją otrzymywaną z soku mlecznego (lateksu) roślin kauczukodajnych – drzew, krzewów lub roślin zielnych. Wykorzystanie kauczuku naturalnego przez człowieka rozpoczęło się w Ameryce Centralnej jeszcze przed jej odkryciem przez Kolumba. Stosowaną nazwę uzyskiwanej z soku drzew elastycznej masie nadali Indianie. Kauczuk pozyskiwany jest głównie z drzewa kauczukowca brazylijskiego (Hevea brasiliensis), uprawianego w wilgotnym, tropikalnym klimacie. Jeden hektar upraw to od 350 do 500 drzew. Z każdego drzewa można uzyskać około 5 kg suchego surowca, co odpowiada rocznej wydajności upraw na poziomie 2000 kg/ha. Kauczuk pozyskiwany jest z drzew w wieku pomiędzy 5 a 20-25 lat. Rano wykonuje się na drzewach nacięcia w kształcie litery V. Poniżej nacięć umieszczane jest naczynie, do którego spływa sok mleczny. Pozyskany lateks (30÷45% substancji stałej, składającej się z ok. 96% węglowodoru kauczukowego, reszta to białka, cukry, kwasy tłuszczowe, żywice i in.) zbierany jest po 5-8 godzinach od nacinania drzew. Z lateksu drzew plantacyjnych wyrabia się dwa rodzaje kauczuku o nazwach handlowych smoked sheet (kauczuk wędzony) i pale crepe (jasna krepa). Oprócz tego, z odpadów produkcyjnych krepy jasnej produkuje się różne odmiany tzw. krepy brunatnej. Kauczuki wyrabia się również z lateksu drzew dzikich. Kauczuk otrzymuje się w wyniku koagulacji lateksu za pomocą kwasu mrówkowego lub octowego. Przed koagulacją lateks poddaje się filtracji i rozcieńczeniu wodą do stężenia 15÷17% suchej substancji w przypadku kauczuku wędzonego i do 20% - w przypadku krepy. Koagulat po przemyciu wodą poddaje się suszeniu, a odmianę smoked sheet jednoczesnemu wędzeniu do uzyskania złotawo-bursztynowego koloru. Poszczególne odmiany kauczuku są dostarczane w postaci płyt prasowanych lub pakowanych w bele o masie ok. 100 kg.

Mleczko lateksowe oraz bryła naturalnego kauczuku

Pomimo, że Europejczycy już w XVI wieku poznali technikę pozyskiwania kauczuku, to aż do XIX wieku, nie potrafili znaleźć dla niego, odpowiedniego zastosowania. Dopiero w 1839 roku amerykański wynalazca i przedsiębiorca Charles Goodyear, odkrył technologię produkcji gumy z kauczuku, poprzez jego wulkanizację. Swój wynalazek opatentował dnia 15 lipca 1844 roku. Wynaleziona przez Goodyera guma była odporna na wahania temperatury, elastyczna, mocna, ciągliwa i zachowywała nadaną jej formę. Posłużyła do produkcji kaloszy, płaszczów przeciwdeszczowych i gumowych worków. Na surowcu niezbędnym do produkcji gumy, potężne fortuny zbijali brazylijscy "baronowie kauczukowi". Ich monopol na dostawy zakończyli w końcu Anglicy, którzy ukradli 70 000 nasion kauczukowca i z powodzeniem zasadzili je na plantacjach kolonialnych w południowowschodniej Azji. W latach 80-tych XIX wieku zapotrzebowanie na kauczuk i gumę gwałtownie wzrosło. Miało to oczywiście związek z wynalezieniem samochodu oraz opon. Niemcy jako pomysłodawcy pojazdu na czterech kołach napędzanego silnikiem, postanowili stworzyć własny i tańszy materiał do produkcji gumy, który uniezależni ich od dostaw kauczuku brytyjskiego. W ten sposób niemiecki chemik Friedrich Hofmann w 1909 roku, jako pierwszy opracował przemysłową metodę wytwarzania syntetycznego kauczuku (materiał otrzymywany przez polimeryzację związków organicznych, wykazujący cechy fizyczne kauczuku, mogący natomiast różnić się od niego pod względem chemicznym). Wynalazek Friedricha Hofmanna umożliwiał wprawdzie produkcję twardej gumy dla łodzi podwodnych podczas I wojny światowej, ale nie pozwalał na masową produkcję opon samochodowych. Metoda opracowana w 1909 roku była bowiem zbyt skomplikowana i za mało wydajna. W 1911 roku w Farbenfabriken vorm. Friedrich Bayer & Co. w Wuppertal-Elberfeld, powstało pierwsze laboratorium zajmujące się badaniami nad kauczukiem syntetycznym (później przeniesione do Leverkusen). Jednak dopiero w 1929 roku, dwaj chemicy z koncernu I.G. Farben: Walter Bock i Eduard Tschunkur udoskonalili metodę Hoffmana, dzięki dodatkowi butadienu i sodu. Tak powstała bardzo mocna guma syntetyczna, której nadano nazwę BUNA. Aby wytwarzać nowy rodzaj sztucznej gumy potrzebny był podstawowy jej składnik – syntetyczny kauczuk – polimer o nazwie Polibutadien, charakteryzujący się bardzo dobrą odpornością na ścieranie i powstawanie spękań, bardzo dobrą elastycznością w szerokim zakresie temperatur, dobrymi własnościami dynamicznymi i niezłą odpornością na starzenie. Stosowany głównie w przemyśle oponowym, ale również na taśmy przenośnikowe, izolacje, kable i artykuły stosowane w obniżonej temperaturze.

Reklama przedstawiająca poszczególne etapy produkcji BUNY, w oparciu o kauczuk naturalny
(archiwum autora)

 Propagandowa fotografia z lat 1936-39, przedstawiająca produkcję opon (BUNA) z niemieckiego syntetycznego kauczuku (archiwum autora)

Obok laboratorium i fabryki w Leverkusen powstał wydział produkcji syntetycznego kauczuku w fabryce chemicznej Silesia w Żarowie (niem. Saarau). Wydział ten był owocem współpracy Silesia Verein Chemischer Fabrik oraz berlińskiego koncernu Ruttgerswerke A.G. Produkcją i dystrybucją syntetycznego kauczuku zajmowała się powstała 17 marca 1937 roku Spółka Akcyjna Thiokol. Jak przekonują reklamy z lat 1937-1939, oprócz sztucznego kauczuku w Żarowie produkowano także elastyczne włókna lateksowe. Badania z zakresu tworzyw sztucznych, zwłaszcza polimerów wielosiarczkowych, prowadzili tutaj m.in. doktorzy Walter Frost, Gerhard Källner, Gerhard Krause, Fritz Jage i Otto Kölbl. Produkowane kauczuki wielosiarczkowe (tiokole) odznaczały się doskonałą odpornością na działanie olejów i rozpuszczalników, małą przepuszczalnością gazów oraz odpornością na starzenie atmosferyczne, ozon i światło. Tiokole znalazły zastosowanie na uszczelki odporne na benzynę, węże do paliw i farb, membrany do gazomierzy, wałki poligraficzne, opony kablowe itp. W żarowskim laboratorium, opracowano m.in. włókno lateksowe Thiokol I 3d, którego odbiorcą były zakłady lotnicze podległe ministerstwu lotnictwa III Rzeszy, a więc Arado Flugzeugwerke G.m.b.H., Focke-Wulf Flugzeugbau G.m.b.H., Heinkel Flugzeugwerke, Messerschmitt Flugzeugbau G.m.b.H. oraz Junkers Motorenbau und Junkers Flugzeugwerk – producenci wszystkich samolotów myśliwskich i bombowych Luftwaffe. Produkowany w Żarowie syntetyczny kauczuk trafiał następnie do fabryk wytwarzających sztuczną gumę BUNA, które zależne były od koncernu I.G. Farben. W 1936 roku rozpoczęto budowę wielkiego zakładu produkcyjnego w Schkopau między Merseburgiem i Halle. Jego pierwszą część oddano do użytku wbrew planom dopiero w 1939 roku, w wyniku czego w roku 1938 roku zamiast założonej produkcji wielkości 29 000 ton uzyskano zaledwie 5 000 ton, co stanowiło zaledwie 5% potrzeb niemieckiego przemysłu. Po wybuchu II wojny światowej zapotrzebowanie na sztuczną gumę wzrosło jeszcze bardziej. W 1939 roku rozpoczęto produkcję w Chemische Werke Hüls G.m.b.H. W 1940 roku ruszył kolejny zakład produkcyjny w Ludwigshafen. W kwietniu 1941 roku koncern I.G. Farbenindustrie przystąpił do budowy zakładów chemii syntetycznej Buna-Werke w Dworach i Monowicach. Były one wznoszone przez 20 000-25 000 więźniów oddalonego o około 7 km obozu koncentracyjnego KL Auschwitz. Po wybudowaniu zakładów, na terenie przyfabrycznym powstał podobóz, w którym osadzono więźniów z KL Auschwitz zatrudnionych przy produkcji sztucznej gumę oraz benzyny syntetycznej (w latach 40-tych przez zakłady I.G. Farbenindustrie przy Auschwitz przewinęło się ok. 300-500 000 więźniów). W 1943 roku podobóz został przemianowany na KL Auschwitz III Monwitz i stanowił jednostką nadrzędną nad wszystkimi podobozami na tym terenie. W 1944 roku zatrudnienie osiągnęło poziom 83 000 więźniów. Szacuje się, że w okresie działalności tego obozu, podczas pracy w zakładach chemicznych, życie straciło ok. 30 000 osób.

Od góry: zakłady chemiczne w Ludwigshafen, plan zakładów Chemische Werke Hüls G.m.b.H., Buna-Werke Monowice - do tych fabryk trafiał syntetyczny kauczuk produkowany w Żarowie

 Wizytówka Spółki Akcyjnej Thiokol z Żarowa, fot. B.Mucha

 Odwrotna strona posłużyła do próbowania pieczątek, m.in. Thiokol i dr. Frost, fot. B.Mucha

Reklamy Spółki Akcyjnej Thiokol z Żarowa, w ofercie syntetyczny kauczuk oraz elastyczne materiały odporne na benzol, benzynę, oleje i ozon, lata 1937-1939, fot. B.Mucha

 Informacja o opatentowaniu Sposobu wytwarzania elastycznych mas sztucznych opracowanego w żarowskiej Silesii (Wiadomości Urzędu Patentowego w Warszawie, R.XIV, z.10, 1937 r.)

 Proces stabilizacji naturalnego oraz syntetycznych typów kauczuku opracowany w żarowskiej Silesii przez dr Gerharda Källnera, opatentowany w Stanach Zjednoczonych w 1932 roku, strona tytułowa
  (archiwum autora)

 Sposób wytwarzania tworzyw polisiarczkowych, opracowany w żarowskiej Silesii przez dr Gerharda Källnera, opatentowany w Stanach Zjednoczonych w 1939 roku, strona tytułowa  (archiwum autora)

W pracy Martiny Lobner z 2002 roku, zatytułowanej „Tajemnica Rzeszy. Christianstadt-koniec pewnego miasteczka pomiędzy Odrą i Nysą jak i fabryki materiałów wybuchowych Ulme-Ruster”, przeczytać można ..."I.G. była gigantycznym przedsięwzięciem wojennym. Z ich rozległymi własnymi fabrykami, włączając niejawne udziały, z ich rozległą wiedzą techniczną, patentami, które są skarbem broniącym ich pozycji w rządzeniu zakładami chemicznymi. Dla podtrzymania swojej wiodącej pozycji gospodarczej, I.G. rządziła swym labiryntem karteli, które przynależały do wielkich firm. Jednakże I.G. była czymś więcej niż tylko imperium gospodarczym. Przez nie ich naukowcy i inżynierowie mogli zapewnić niezależność surowcową krajowi, przez co możliwe było prowadzenie polityki z pozycji siły. Z ich laboratoriów i fabryk pochodziły strategicznie ważne surowce jak paliwa, pochodne azotowe, sztuczna guma, włókna syntetyczne, które w postaci naturalnej w Rzeszy nie występują. Oprócz tych materiałów I.G. produkuje również szczepionki, lekarstwa, … jak i gazy bojowe i paliwa do rakiet.” W dziale zaopatrzenia w surowce w sztabie Hermanna Göringa duże znaczenie osiągnęli chemicy I.G. Farben w tym Otto Ambros ,dyrektor I.G. Farben, kierownik 8-miu ważnych zakładów, przewodniczący komisji specjalnej C ds. materiałów wojennych przy planie 4-letnim, odpowiedzialny m.in. za produkcję gazu w zakładach Anorgana w Dyhernfurcie (Brzeg Dolny).

Dr Otto Ambros, do podległych mu zakładów produkujących sztuczną gumę, przywożono syntetyczny kauczuk wytwarzany m.in. w Żarowie, fotografia z Procesu Norymberskiego

Otto Ambros, ur. 19 maja 1901 r. w Weiden in der Oberpfalz, zm. 23 lipca 1990 r. w Mannheim – niemiecki chemik i zbrodniarz wojenny pracujący w czasie II wojny światowej nad arsenałem chemicznym III Rzeszy, głównie środkami paralityczno-drgawkowymi z szeregu G. Był synem profesora uniwersyteckiego. Uczęszczał do szkoły w Monachium i tam też zdał maturę. W 1920 roku rozpoczął studia z chemii i nauk rolniczych na Uniwersytecie Monachijskim. W 1925 roku uzyskał doktorat pod kierunkiem Richarda Willstättera, laureata Nagrody Nobla z chemii w 1915 roku. W 1926 roku podjął pracę w przedsiębiorstwie Badische Anilin- und Sodafabrik (będącym już wówczas częścią IG Farben) w Ludwigshafen am Rhein. Od 1934 roku pracował w IG Farben, gdzie w 1935 roku został szefem zakładów w Schkopau. W 1937 roku wstąpił do NSDAP. Dział koncernu, w którym pracował, zajmował się m.in. badaniami nad bronią chemiczną i jej produkcją, w tym tabunu i sarinu (nazwa sarinu pochodzi od nazwisk osób najbardziej zaangażowanych w prace nad tym środkiem: Schrader, Ambros, Rüdiger, van der Linde). Jako kierownik przedsiębiorstwa Anorgana (będącego częścią IG Farben) nadzorował budowę i działanie zakładów w Dyhernfurth(obecnie Brzeg Dolny), w których produkowano tabun i napełniano amunicję. Kierował również zakładami w Monowicach, gdzie wykorzystywano więźniów obozów Auschwitz-Birkenau do przymusowej pracy. Był ponadto doradcą Carla Kraucha, jednego z zarządców firmy. Został pojmany przez aliantów w 1946 roku i przesłuchiwany w ramach operacji Dustbin, a następnie skazany w 1948 roku przez amerykański trybunał wojskowy w czasie procesów norymberskich (proces IG Farben) na 8 lat więzienia za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości. W czasie procesu zeznawał, że odradzał Hitlerowi użycie broni chemicznej w wojnie argumentując to tym, iż alianci również mogą posiadać środki paralityczno-drgawkowe (według niego były opisywane jeszcze przed wojną w literaturze naukowej i opatentowane) i użyć ich w odwecie. Prawdziwość tych zeznań nie została potwierdzona, a substancje te nie były opatentowane i istnienie tabunu było objęte tajemnicą do 1951 roku. Po opuszczeniu więzienia w 1951 roku pracował m.in. dla Dow Chemicals i amerykańskich wojsk chemicznych. Był również przewodniczącym komitetu doradczego w Chemie Grünenthal w czasie afery z talidomidem. Związek ten miał być rzekomo otrzymany przez Otto Ambrosa jako antidotum na sarin lub też być testowany na więźniach obozów koncentracyjnych. Jako doradca gospodarczy świadczył usługi m.in. Konradowi Adenauerowi.

Symbole ustroju totalitarnego zawarte na fotografiach mają charakter jedynie historyczny, dokumentacyjny i poznawczy bez propagowania jakichkolwiek ideologii

Fotografie i źródła:
Małgorzata Krepa, Gospodarka Trzeciej Rzeszy w okresie Planu Czteroletniego. Zarys problematyki
https://pl.wikipedia.org/wiki/
https://commons.wikimedia.org/
http://www.sztolnie.fora.pl/
http://www.bufata-chemie.de/

Opracowanie
Bogdan Mucha