Nowe porcelanowe nabytki w Żarowskiej Izbie Historycznej

Porcelana, to rodzaj białej, przeświecającej ceramiki wysokiej jakości, wynaleziony w Chinach w VII wieku. Porcelana jest wytwarzana z mieszanki glinki kaolinowej ze skaleniem i kwarcem poprzez wypalanie uformowanych wyrobów w temperaturze od 920-980 °C (wyroby nieszkliwione, tzw. biskwit) aż do 1280-1460 °C (wyroby szkliwione). Charakteryzuje się niską nasiąkliwością, bardzo dobrymi właściwościami dielektrycznymi, dużą wytrzymałością mechaniczną, wysoką odpornością na działanie czynników chemicznych i nieprzepuszczalnością dla cieczy i gazów. W technice używana jako materiał na nisko- i wysokonapięciowe izolatory, sprzęt laboratoryjny oraz jako wyroby gospodarstwa domowego. Rozróżnia się ceramikę twardą (o składzie: 40-60% kaolinu, 20-30% skalenia, 20-30% kwarcu) i miękką (25-40% kaolinu, 25-40% skalenia, 30-45% kwarcu). W Europie technologię produkcji odkrył w początkach XVIII wieku Ehrenfried Walther von Tschirnhaus. Po jego śmierci prace kontynuował w Dreźnie i Miśni jego uczeń Johann Friedrich Böttger, alchemik elektora saskiego i króla Polski Augusta II. Było to osiągnięcie bardzo ważne, także ze względu na rosnące w tamtym czasie zainteresowanie chińszczyzną. Porcelanę wyrabianą w Saksonii nazywano „białym złotem”, gdyż zastępowała złoto jako królewski podarunek, osiągając ceny porównywalne do kruszcu. Produkcja w Miśni początkowo prowadzona była na małą skalę, pojedyncze egzemplarze traktowano jak dzieła sztuki. Dopiero pod koniec lat 20-tych stała się bardziej dostępna, ale i tak przez dłuższy czas porcelana ta była rozdawana, a nie sprzedawana. Drugim ośrodkiem europejskiej produkcji porcelany była Wielka Brytania, gdzie w 1745 roku opracowano recepturę tzw.porcelany kostnej.

W kolekcji Żarowskiej Izby Historycznej, znajdują wyroby porcelanowe datowane na lata 1910-45, będące dziełem wytwórni: Krister Porzellanmanufaktur AG (1925-1945) – Wałbrzych (Waldenburg), Porzellanfabrik Königszelt A.G. (1886-1945) – Jaworzyna Śląska (Königszelt), Porzellanfabrik C. Tielsch & Co. AG (1918-1932) – Stary Zdrój (Altwasser), Villeroy&Boch Mettlach. W ostatnich dniach nasze zbiory zostały powiększone o nowe eksponaty przekazane nam przez Pawła Bielca. Talerze i półmiski, o których mowa są wyrobami pochodzącymi ze Szczawienka (Niedersalzbrunn) – Porzellanfabrik Franz Prause GmbH (1921-1933), Stanowic (Stanowitz) – Striegauer Porzellanfabrik AG vorm. C. Walter & Co. (1898-1933), Jaworzyny Śląkiej (Königszelt) – Porzellanfabrik Königszelt A.G. (1886-1945), Wałbrzycha (Waldenburg) – Krister Porzellanmanufaktur AG (1925-1945) oraz z Mettlach (Villeroy&Boch)

Składamy Pawłowi podziękowania za przekazane do Izby wyroby porcelanowe

 U góry: Villeroy&Boch, od lewej: Krister Porzellanindustrie AG i Striegauer Porzellanfabrik AG vorm. C. Walter & Co., fot. B.Mucha

Stanowice (Stanowitz)
Striegauer Porzellanfabrik C. Walter & Co. (1873-1898)
Striegauer Porzellanfabrik AG vorm. C. Walter & Co. (1898-1933)

Fabryka porcelany, założona w 1873 roku przez C. Waltera pod nazwą Striegauer Porzellanfabrik C. Walter & Co.. Przekształcona w 1898 roku w spółkę akcyjną Striegauer Porzellanfabrik vorm. C. Walter & Co. W 1910 roku fabryka zatrudniała 120 pracowników. Zlikwidowana w 1932 r. Produkcja: serwisy obiadowe i kawowe, zestawy łazienkowe, naczynia użytkowe, itp.

Wałbrzych (Waldenburg)
Carl Krister Porzellanfabrik (ca. 1831-1895)
Porzellanfabrik Carl Krister (1895-1905)
Krister Porzellanmanufaktur (1905-1920)
Krister Porzellanindustrie AG (1920-1925)
Krister Porzellanmanufaktur AG (1925-1945)
Fabryka Porcelany Krzysztof (1945-1995)

Historia produkcji porcelany na Śląsku zaczęła się w 1820 roku, gdy C.S. Rausch założył pierwszą fabrykę wyrobów sanitarnych w Wałbrzychu (Waldenburg). Zaczynając od jednego pieca i 9 pracowników, powoli przekształcał swój zakład w fabrykę porcelany. W 1823 roku, Rausch zatrudnił młodego >malarza błękitem<, Karla Franza Kristera, który miał mu pomóc w rozwijaniu produkcji i przemysłu porcelanowego na Śląsku. Karl Franz Krister (1802-1869) urodził się w Nysie (Neisse), ale dorastał w mieście Gera w Turyngii, gdzie przez pięć lat uczył się rzemiosła w różnych fabrykach porcelany. Zanim zatrudnił się w fabryce Rauscha, podczas swoich podróży zebrał doświadczenia w trzynastu fabrykach porcelany, od Francji po Węgry. W 1829 roku Johann Traugott założył drugą w Wałbrzychu fabrykę porcelany. W tym samym roku, dorosły już K.F. Krister przeniósł się do nowego zakładu. W 1831 roku przejął ( lub wydzierżawił ) zakład Rauscha, a najpóźniej do 1836 roku przejął także fabrykę Hayna. Połączył oba zakłady i rozpoczął systematyczne "budowanie" wzorcowego przedsiębiorstwa, zgodnie z ówczesnym stanem wiedzy i techniki. W 1840 roku przestawił opalanie swoich pieców z węgla drzewnego na węgiel kamienny, którego w okolicy nie brakowało. W następnych latach sukcesywnie modernizował fabrykę i w 1845 roku pięć pieców opalanych było węglem kamiennym, a w dziesięć lat później już 15. Zużywał wówczas 5% rocznej produkcji węgla na Dolnym Śląsku. Od 1853 roku, w fabryce pracowały dwie wysokociśnieniowe maszyny parowe napędzające urządzenia fabryczne. W roku 25-lecia fabryki zatrudnionych w niej było 1200 osób, a w 1859 osiągnięto najwyższy poziom zatrudnienia: 1500 robotników i urzędników. Od początku, Krister starał się produkować porcelanę w dobrej jakości, dostępną dla każdego gospodarstwa domowego, co było niewątpliwą zaletą jego produkcji. Produkowany asortyment wzorowany był na formach i dekoracjach Królewskiej Manufaktury Porcelany w Berlinie ( KPM ). Rozpoczął produkcję od cybuchów do fajek, filiżanek, dzbanków, mleczników i cukiernic. Z upływem czasu produkcja koncentrowała się coraz bardziej na zastawach stołowych i wyrobach luksusowych, takich jak: wazy, bomboniery, kabarety itp. W celu wsparcia sprzedaży, Krister stosował wyrafinowane metody: używał sygnatury bardzo zbliżonej do znaku KPM Berlin, używającej tradycyjnie liter KPM ( skrót KPM oznaczał: Königliche Porzellanmanufaktur / Krister Porzellan Manufaktur ), czego nikt nie mógł mu zabronić, bowiem nie istniała jeszcze ochrona znaków towarowych. Wprowadziło to jednak spore zamieszanie wśród klientów i kolekcjonerów aż do obecnych czasów. Jakość wyrobów fabryki została wyróżniona medalami na Wystawach Przemysłowych we Wrocławiu w 1852 i 1857 roku, a także na Wystawach Światowych w Paryżu w 1857 i 1867 roku. Po śmierci Karla Kristera, fabryka przeszła w ręce jego spadkobierców, m.in. późniejszego członka Tajnej Królewskiej Rady Handlowej – Roberta Haenschke, którego następcą był jego syn, Albert Haenschke. W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku, rodzina Dimter usunęła się całkowicie z firmy i od 1901 roku tylko członkowie rodziny Haenschke wymieniani byli jako właściciele fabryki Carla Kristera. W okresie I Wojny Światowej, fabryka poniosła duże straty spowodowane poborem do armii i zwolnieniami. W 1917 roku Departament Wojny we Wrocławiu nakazał ograniczenie produkcji do poziomu 40% produkcji sprzed wojny. Doszły do tego trudności spowodowane utratą tradycyjnych zagranicznych rynków zbytu, na które firma eksportowała swoje wyroby. Różnice poglądów w rodzinie Haenschke oraz problemy finansowe zmusiły właścicieli do przekształcenia firmy w 1920 roku w spółkę akcyjną Krister Porzellanindustrie AG. W tym samym roku zmarł Albert Haenschke, a w 1921 roku doszło do przejęcia fabryki przez koncern Rosenthal AG. Pomimo trudności i zmian, fabryka porcelany Carla Kristera pozostała ważnym elementem przemysłowego krajobrazu Wałbrzycha. W 1921 roku otrzymała zlecenie na produkcję tzw. pieniędzy zastępczych z porcelany. Początkowo monet o nominale 75 fenigów, a od 1922 roku także 20 i 50 fenigów oraz 1 marki. W 1925 roku firma powróciła do swej wcześniejszej nazwy Krister Porzellanmanufaktur AG. Nastąpił także powrót do liczących sobie 60 lat, starych wzorów i dekorów fabryki, które odtwarzano na podstawie zachowanych form i katalogów z wzorcami. Przy wsparciu koncernu Rosenthal AG, wyroby z wałbrzyskiej fabryki Carla Kristera ponownie stały się szeroko dostępne, a w 1928 r. zostały zaprezentowane na wystawie Niemieckiej Porcelany w Wiesbaden. Od połowy lat dwudziestych następował ponowny rozwój fabryki, a jej wyroby były znów bardzo poszukiwane przez odbiorców. Fabryka funkcjonowała nieprzerwanie do 5 maja 1945 roku. 8 maja została przejęta przez władze polskie, a już 11 maja 1945 roku wznowiła produkcję z pomocą niemieckich fachowców, którzy do ich wydalenia z Polski przyuczali polskich pracowników. Zmieniono nazwę firmy na Zakłady Porcelany Stołowej "KRZYSZTOF", stosując na wyrobach dotychczasową sygnaturę fabryki Kristera z dopiskiem >made in poland<

Porzellanfabrik Franz Prause GmbH i Porzellanfabrik Königszelt A.G., fot. B.Mucha

Jaworzyna Śląska (Königszelt)
Porzellanfabrik C. Heckmann & Rappsilber (ca. 1870-1876)
Porzellanfabrik August Rappsilber (1877-1886)
Porzellanfabrik Königszelt A.G. (1886-1945)
Königszelt - Państwowa Fabryka Porcelany (1945-1948) Jaworzyna Państwowa Fabryka Porcelany (1949 - ?)
Zakłady Porcelany Stołowej, P.P. (? - 1957)
Karolina Zakłady Porcelany Stołowej P.P. (1957-1994)
Karolina Zakłady Porcelany Stołowej Sp. z o.o. (1994 - )

Fabryka porcelany w Jaworzynie Śląskiej (Königszelt) założona została w 1860 roku przez przedsiębiorcę budowlanego Silbera, który wybrał tę lokalizację fabryki ze względu na łatwy dostęp do znajdujących się w okolicy bogatych złóż gliny i węgla. Już wkrótce rozpoczął produkcję wyrobów, najczęściej utrzymanych w dekoracjach Zwiebelmuster (wzór cebulowy) i Strohblumen (wzór suchych kwiatów). Ponieważ koszty produkcji były niskie, oferta fabryki stała się atrakcyjna dla klientów i szybko przyniosła zyski właścicielowi. W 1871 roku, Silber otrzymał bardzo intratną propozycję sprzedaży fabryki i już w 1872 nowymi właścicielami przedsiębiorstwa zostali C. Heckmann i August Rappsilber, którzy kontynuowali produkcję przynoszącą zyski, przenosząc jedynie siedzibę firmy do Berlina. Fabryka nosiła wówczas nazwęPorzellanfabrik Heckmann & Rappsilber. C. Heckmann, osiągnąwszy dość pokaźne zyski, w 1878 roku zdecydował się opuścić spółkę i pozostawić fabrykę w rękach A. Rappsilbera, który z sukcesem kontynuował prowadzenie firmy aż do przejścia na emeryturę w 1886 roku. Fabryka osiągała znacznie lepsze wyniki finansowe od wielu innych, dlatego też zwrócił na nią uwagę dyrektor generalny koncernu Strupp - Dr. Gustav Strupp, który odkupił od Rappsilbera przedsiębiorstwo, zmieniając jego nazwę na Porzellanfabrik Königszelt A.G. Akcjami spółki bardzo zainteresował się koncern Lorenz Hutschenreuther z Selb w Bawarii i już w 1905 roku przejął pakiet większościowy akcji firmy z Jaworzyny Śląskiej. Nastąpił wówczas dynamiczny rozwój fabryki w celu zwiększenia produkcji. Asortyment został zmieniony i teraz produkcja koncentrowała się na wysokiej jakości porcelanie stołowej, przeznaczonej głównie na eksport. Rozbudowa zakładu i zwiększenie produkcji wymusiło zwiększenie również zatrudnienia. W 1913 roku zatrudnionych było ponad 670 osób. Nawet wybuch I Wojny Światowej nie zahamował rozwoju produkcji i przedsiębiorstwa. W 1922 roku zatrudniano 850 osób, a w 1930 ponad 1000. Porzellanfabrik Königszelt A.G. była jedną z kilku fabryk porcelany, jakie otrzymały licencję na produkcję figurek postaci Disney'owskich, które jako niearyjskie, w okresie III Rzeszy Niemieckiej, zostały w większości zniszczone. Dziś są wyjątkowo rzadkie i bardzo poszukiwane na rynkach antykwarycznych całego świata. W 1937 roku zatrudnienie spadło do ok. 800 osób, co było spowodowane optymalizacją procesu produkcji. Liczba ta pozostawała na stosunkowo stałym poziomie także w czasie II Wojny Światowej, jak również wówczas, gdy udziały Hutschenreuthera przejęła Porzellanfabrik Kahla z Turyngii. W 1945 roku fabryka została upaństwowiona i przyjęła nazwę Państwowa Fabryka Porcelany Jaworzyna Śląska, a od 1954 roku: Zakłady Porcelany Stołowej KAROLINA Sp. z o.o. W latach 90-tych XX wieku fabryka została przekształcona w spółkę prywatną, w której udziałowcami zostali jej pracownicy.

Szczawienko (Niedersalzbrunn)
Franz Prause (1849-1891) – malarnia porcelany
Franz Prause Porzellanfabrik und -malerei (1891-1921)
Porzellanfabrik Franz Prause GmbH (1921-1933)

Założona przez Franza Prause w 1849 roku malarnia, a później także fabryka porcelany. Od 1891 roku prowadzona przez Juliusa i Ernsta Prause. Jeszcze przed I Wojną Światową pod zarządem Georga Prause. W 1921 roku przekształcona w spółkę (GmbH). Wkrótce potem, w 1923 r. zmarł najpierw Julius Prause, a w 1924 - Ernst Prause. Ok. 1900 roku funkcjonowały cztery piece do wypału porcelany, własna malarnia i drukarnia. Zatrudnionych było około 140 pracowników, których liczba wzrosła do 350 w 1927 roku. Produkowano przede wszystkim tanie wyroby porcelanowe: naczynia użytku domowego i na potrzeby hoteli, pojemniki na herbatniki i masło, doniczki, filiżanki, kubki, artykuły promocyjne, tabliczki na drzwi, płyty nagrobne, popielniczki itp. Specjalnością zakładu były naczynia kuchenne. Około 50% produkcji przedwojennej eksportowano do Ameryki Północnej, Anglii, Holandii i Indii. Po I Wojnie Światowej, fabryka powoli i odzyskiwała utracone rynki zbytu i pod koniec lat dwudziestych XX w. udział eksportu osiągnął 35 % produkcji. W dobie kryzysu lat trzydziestych, firma nie mogła sobie poradzić z problemami i w 1933 roku Porzellanfabrik Franz Prause GmbH została zamknięta.

Źródła:
https://pl.wikipedia.org/
http://sygnatury24.pl/

Opracowanie
Bogdan Mucha