Wojny Pruskie z XIX wieku, cz.3: Mieszkańcy okolic Strzegomia, Świdnicy i Żarowa uczestnikami wojny z Austrią w 1866 roku

Zjednoczenie Niemiec stało się celem życiowym ambitnego pruskiego polityka, Ottona von Bismarcka. Miał on zamiar osiągnąć dzięki pokonaniu wszystkich sił, które były tradycyjnie mniej lub bardziej przeciwne złączeniu księstw niemieckich w jedno państwo. Po pokonaniu Danii w wojnie roku 1864 kolejnym przeciwnikiem na drodze Prus była Austria. Cesarstwo Austriackie było od wielu lat głównym rywalem państwa pruskiego jeśli chodzi o dominację w Związku Niemieckim, organizacji zrzeszającej państwa niemieckie. Austria była gwarantem i zwierzchnikiem Związku, stąd też zjednoczenie Niemiec znacznie osłabiłoby jej pozycję w Europie. Dlatego też wszelkie próby połączenia państw niemieckich mogły odbyć się dopiero po pokonaniu Habsburgów. Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny były konflikty na tle administrowania zdobytymi przez Austrię i Prusy w roku 1864 księstwami Szlezwiku i Holsztyna. Konflikty dotyczące zarządzania księstwami, jak również pruskie prowokacje, planowane właśnie na rozdrażnienie Austrii, spowodowały wybuch wojny w roku 1866. Związek Niemiecki został rozdarty pomiędzy obie walczące strony, część państw poparła Królestwo Prus (Królestwo Włoch i iklka państw Związku Niemieckiego), inne wsparły Cesarstwo Austriackie (Saksonia, Królestwo Hanoweru, Królestwo Bawarii i kilka in.).

Działania zbrojne w toku tzw. wojny siedmiotygodniowej (niem. Deutscher Krieg, Preußisch-Deutscher Krieg) rozpoczęli Prusacy przeciwko kontyngentom wojskowym państw Związku Niemieckiego. Siły austriackie podzielone były na dwie armie – Północną i Południową. Na początku czerwca 1866 roku wojska pruskie wkroczyły do administrowanego przez Austrię Holsztyna. Główne i decydujące działania prowadzone były jednak przez armie pruskie w Czechach. Siły pruskie, rozlokowane między Jelenią Górą a Nysą, składały się z I, V i VI armii, w sumie liczące 115000 ludzi, w tym 10000 kawalerzystów i 352 dział. Walki trwały od 16 czerwca do 23 sierpnia 1866 roku. Stoczono dziewięć bitew lądowych i jedną morską, na Morzu Adriatyckim. Były to starcia pod Custozą (24.06.1866), bitwa pod Podolem (26.06.1866), bitwa pod Vysokovem lub Nachodem (27 czerwca 1866), bitwa pod Trautenau (27 czerwca 1866), bitwa pod Langensalza (27.06.1866), bitwa pod Münchengrätz (28.06.1866), bitwa pod Burkersdorfem (28.06.1866), bitwa pod Skalicami (28.06.1866), bitwa pod Jičínem (29.06.1866), bitwa pod Sadową (3.07.1866) i bitwa morska pod wyspą Vis (20.07.1866).

W trakcie walk okazało się, że armia pruska wyraźnie góruje nad austriackim przeciwnikiem pod względem wyszkolenia, uzbrojenia oraz taktyki. Prusacy używali już nowego rodzaju karabinu, ładowanego odtylcowo (Dreyse M1849), co dawało im wielką przewagę nad przestarzałymi karabinami austriackimi, ładowanymi odprzodowo. Różnicę można było wyraźnie odczuć na polu bitwy - karabiny pruskie można było ładować nawet na leżąco i znacznie szybciej, podczas gdy Austriacy zmuszani byli do powolnego ładowania na stojąco bądź w przyklęku. Wielu historyków uważa, że to właśnie ta przewaga technologiczna pozwoliła Prusom wygrać główną bitwę tej wojny, stoczoną 3 lipca 1866 roku pod Sadową (niem. Königgrätz) . Armia austriacka poniosła tam sromotną klęskę (ok. 5700 zabitych, ok. 7500 rannych, ok. 22 000 jeńców, ok. 8000 zaginionych), a droga do Wiednia stanęła przed Prusami otworem. Miarą klęski austriackiej była także interwencja włoska po stronie Prus. Wojska włoskie zaatakowały południowe włości monarchii Franciszka Józefa, odnosząc znaczne zwycięstwa i odrywając w ostatecznym rachunku Wenecję. Bismarckowi jednak nie zależało na całkowitym zniszczeniu Austrii. Jej upadek powodowałby zbyt duże zaburzenia w tej części Europy, a państwo austriackie mogło być paradoksalnie późniejszym sojusznikiem przyszłych Niemiec.

Bitwa pod Sadową z 3 lipca 1866 roku

Z tego też powodu rozpoczęto rokowania, które zakończyły się podpisanym w Pradze 23 sierpnia 1866 roku traktatem pokojowym, na mocy którego Prusy przejęły Holsztyn wraz z ostatecznym włączeniem Szlezwiku, który od 1864 roku znajdował się pod administracją pruską. Ponadto, Prusy anektowały kilka państewek niemieckich, które wystąpiły przeciwko nim – Królestwo Hanoweru, Księstwo Nassau, Elektorat Hesji i Wolne Miasto Frankfurt. W wyniku tych zmian terytorium państwa pruskiego stanowiło teraz zwartą, geograficzną całość. Ponadto, dzięki staraniom Bismarcka sojusznicze Włochy uzyskały Wenecję. Najważniejszym skutkiem wojny było jednak wycofanie się Austrii z polityki nie- mieckiej (rozwiązanie Związku Niemieckiego i utworzenie Związku Północnoniemieckiego), co umożliwiło w roku 1871 zjednoczenie Niemiec pod przewodnictwem Prus. Podczas wojny Królestwo Prus zmobilizowało 417 000 żołnierz, Włochy – 243 000 żołnierzy oraz kraje sojusznicze – 44 000 żołnierzy, Cesarstwo Austrii i jego sojusznicy 507 000 żołnierzy. Prusy, Włochy i kraje sojusznicze straciły ok. 37 000 żołnieży zabitych i ranny, Austria i jej sojusznicy ok. 71 000 żołnierzy zabitych i rannych.

Od góry: żołnierz Królestwa Prus i żołnierz Cesarstwa Austrii w umundurowaniu z czasów wojny prusko-austriackiej w 1866 roku

Niestety, nie wiemy ilu mieszkańców ówczesnego powiatu świdnickiego i strzegomskiego służyło w tym czasie w armii pruskiej i ilu wzięło udział w wojnie 1866 roku. Po liczbie strat (polegli, zaginieni i ranni) można przypuszczać, że było ich wielu. Czy jest to kompletna lista ? Trudno odpowiedzieć także i na to pytanie. Wiadomo, że poziom służby zdrowia pozostawiał wówczas wiele do życzenia. Śmiertelność wśród rannych była zatem duża. Ilu spośród żołnierzy wymienionych w wykazie jako rannych, zmarło później w szpitalach polowych, a ilu trafiło do domów, nie sposób ustalić. Nie wiadomo też, czy odnalazł się ktoś spośród zaginionych.

Listy strat armii pruskiej z 1866 roku zawierają nazwiska czterech żołnierzy pochodzących z miejscowości dzisiejszej gminy Żarów. Wśród nich są mieszkańcy Przyłęgowa: Franz Anton Fichtner (8. pułk dragonów im. von Schilla, 4. szwadron), który zaginął 21 czerwca 1866 roku podczas walk pod Ziegenhals oraz Friedrich Bräuer (50. pułk piechoty, 12. kompania), który zaginął w czasie bitwy pod Sadową 3 lipca 1866 roku. W tej samej bitwie poległ August Brendel z Mielęcina (50. pułk piechoty, 12. kompania). Z kolei w bitwie pod Burkersdorf 26 sierpnia 1866 roku ciężko ranny został Karl Joseph Heinrich Sauer z Krukowa, który służył w 3. pułku ułanów gwardii.

Oprócz nazwisk wyszczególnionych poniżej wymienić należy Augusta Kühnela (ur. 11.11.1844, zm. 30.04.1923) – mieszkańca Gołaszyc, uczestnika wojny z Austrią 1866 i Francją 1870/71, którego nagrobek znajduje się na żarowskim lapidarium przy ul. 1 Maja. Z kolei na pomniku wojennym stojącym przy tzw. Węglowej Drodze, za Żarowem odczytać można dwa nazwiska: Karl Ernest Schönthier z Nowic (żołnierz 10. pułku grenadierów im. Króla Fryderyka Wilhelma II – uczestnik wojny z Danią 1864, Austrią 1866 i Francją, odznaczony Żelaznym Krzyżem podczas kampanii w 1866 roku) oraz dr Julius Anderson z Piotrowic, praktykujący lekarz w Żarowie (lekarz sztabowy w 18. pułku piechoty im. von Grolmanna – uczestnik wojny z Austrią 1866 i Francją 1870/71).

Pomnik Wojenny przy tzw. Węglowej Drodze, na którym widnieją m.in. nazwiska uczestników wojny z Austrią w 1866 roku oraz nagrobek Augusta Kühnela, mieszkańca Gołaszyc, uczestnika wojny z Austrią, fot. B.Mucha

1. Karl Adolph, miejscowość: Pszenno (Weizenrodau/Kr. Schweidnitz), stopień i jednostka: sierżant / 4. pułk huzarów "von Schill" (1. śląski), 3 szwadron, zaginiony w bitwie pod Sadową 3.07.1886 r.

2. August Allert, miejscowość: Marcinowice (Gross Merzdorff, Kr. Schweidnitz), stopień i jednostka: fizylier / 11. pułk grenadierów (2. śląski), 12 kompania, zaginiony w bitwie pod Lagensalza 27.06.1866 r.

3.  Franz Anton Fichtner, miejscowość: Przyłęgów (Preilsdorf/Kr. Striegau), stopień i jednostka: dragon / 8. pułk dragonów (2. śląski), 4 szwadron, zaginiony pod Ziegenhals 21.06.1866 r.

4. Wilhelm Assmann, miejscowość: Drogomiłowice (Dromsdorf/Kr. Striegau), stopień i jednostka: stopień i jednostka: grenadier / 7. królewski pułk grenadierów (2. zachodniopruski), 8 kompania, poległ pod Skalitz 28.06.1866 r.

5. Hermann von Bärenfels-Warnow, miejscowość: Świdnica (Schweidnitz), stopień i jednostka: podporucznik / 2. pułku piechoty gwardii im. Cesarza Franciszka, 5 kompania, lekko ranny pod Rudersdorf 28.06.1866 (postrzał w ramię)

6.  Friedrich Bräuer, miejscowość: Przyłęgów (Preilsdorf/Kr. Schweidnitz), 50. pułk piechoty (3. dolnośląski), 12 kompania, zaginiony w bitwie pod Sadową 3.07.1866 r.

7. August Brendel, miejscowość: Mielęcin (Pfaffendorf/Kr. Striegau), 50. pułk piechoty (3. dolnośląski), 12 kompania, poległ w bitwie pod Sadową 3.07.1866 r.

8. August Carl, miejscowość: Pszenno (Weizenrodau/Kr. Schweidnitz), stopień i jednostka: ? / 1. pułk piechoty gwardii, 12 kompania, ciężko ranny pod Königinhof 29.06.1866 (postrzał prawego uda)

9. Ernst Daniel, miejscowość: Pielaszkowice (Pläswitz/Kr. Striegau), stopień i jednostka: grenadier / 3. pułku piechoty gwardii im. Królowej Elżbiety, 12 kompania, ciężko ranny pod Altrognitz 28.06.1866 (postrzał w lewe przedramię; los nieznany)

10. Wilhelm Gebauer, miejscowość: Pszenno (Weizenrodau/Kr. Schweidnitz), stopień i jednostka: sierżant / 4. pułk huzarów "von Schill" (1. śląski), 3 szwadron, zaginiony w bitwie pod Sadową 3.07.1886 r.

11. August Herzig, miejscowość: Marcinowice (Gross Merzdorff, Kr. Schweidnitz), stopień i jednostka: fizylier / 10. pułk grenadierów (1. śląski), 11 kompania, ranny pod Briza 3.07.1866 r. (odłamek granatu w głowę)

12. Ernst Hoffmann, miejscowość: Rogów Sobócki (Rogau-Rosenau/Kr. Schweidnitz), stopień i jednostka: grenadier / 10. pułk grenadierów (1. śląski), 3 kompania, zaginiony w bitwie pod Sadową 3.07.1866 r.

13. August Hohhmann, miejscowość: Gruszów (Birkholz/Kr. Schweidnitz), stopień i jednostka: fizylier / 38. śląski pułk fizylierów, 2 kompania, ranny pod Skalitz 28.06.1866 (postrzał w głowę)

14. Friedrich Goldbach, miejscowość: Strzegom (Striegau), stopień i jednostka: fizylier / 51. pułk piechoty (4. dolnośląski), 10 kompania, poległ w bitwie pod Sadową 3.07.1866 r.

15. Ferdinand Graeve, miejscowość: Świdnica (Schweidnitz), stopień i jednostka: fizylier / 38. śląski pułk fizylierów, 5 kompania, ranny pod Skalitz 28.06.1866 (postrzał w głowę)

16. August Igler, miejscowość: Ciernie (Zirlau/Kr. Schweidnitz), stopień i jednostka: grenadier / 2. pułku piechoty gwardii im. Cesarza Franciszka, 1 kompania, lekko ranyy pod Alt-Rognitz 28.06.1866 (postrzał w lewe ramię)

17. Johann Carl August Jäckel, miejscowość: Szczepanów (Stephanshain/Kr. Schweidnitz), stopień i jednostka: przyboczny pułk fizylierów, 4 kampania, zaginiony w pod Chulm 3.07.1866 r.

18. Wilhelm Kammbach, miejscowość: Goczałków Górny (Ober Gutschdorf/Kr. Striegau), stopień i jednostka: stopień i jednostka: grenadier / 7. królewski pułk grenadierów (2. zachodniopruski), 8 kompania, poległ pod Skalitz 28.06.1866 r.

19. Jahann Klaase, miejscowość: Krasków (Kratzkau/Kr. Schweidnitz), stopień i jednostka: muszkieter / 52. pułk piechoty (6. brandenburski), 2 kompania, poległ w bitwie pod Nachodem 27.06.1866 r.

20. ? Knoblich, miejscowość: Żelazów (Eisdorf/Kr. Striegau), stopień i jednostka: kapral / 8. pułk dragonów (2. śląski), 1 szwadron, ordynans generała von Hoffmana, zaginiony w bitowie pod Nachodem 27.06.1866 r.

21. Johann Carl Franz Krause, miejscowość: Pasieczna (Zedlitz/Kr. Schweidnitz), stopień i jednostka: fizylier / 36. magdeburski pułk fizylierów, 6 kompania, ranny pod Uettingen 26.07.1866 (postrzał w głowę i ramię)

22. August Krehms, miejscowość: Marcinowice (Gross Merzdorff, Kr. Schweidnitz), stopień i jednostka: fizylier / 38. śląski pułk fizylierów, 5 kompania, ranny pod Skalitz 28.06.1866 (postrzał w głowę)

23. August Kulms, miejscowość: Marcinowice (Gross Merzdorff, Kr. Schweidnitz), stopień i jednostka: fizylier / 38. śląski pułk fizylierów, 5 kompania, ranny pod Skalitz 28.06.1866 (odłamek granatu w głowę)

24. Johann Kummer, miejscowość: Czerńczyce (Kapsdorf/Kr. Schweidnitz), stopień i jednostka: fizylier / 10. pułk grenadierów (1. śląski), 11 kompania, ranny pod Briza 3.07.1866 r. (odłamek granatu w ciało)

25. Hermann Lamm, miejscowość: Strzegom (Striegau), stopień i jednostka: fizylier / 10. pułk grenadierów (1. śląski), 11 kompania, ranny pod Briza 3.07.1866 r. (odłamek granatu w głowę)

26. Carl Meetzke, miejscowość: Rogów Sobócki (Rogau-Rosenau/Kr. Schweidnitz), stopień i jednostka: kapral / 6. śląski pułk artylerii, 6 bateria dział 4 funtowych, zaginiony pod Rodow 3.07.1866 r.

27. Ernst-Wilhelm Müller, miejscowość: Szczepanów (Stephanshain/Kr. Schweidnitz), stopień i jednostka: grenadier / 7. królewski pułk grenadierów (2. zachodniopruski), 4 kompania, ranny w bitwie pod Nachodem 27.06.1866 (postrzał w głowę)

28. Ernst Pohl, Miejscowość: Witoszów Górny (Ober Bögendorf/Kr. Schweidnitz), stopień i jednostka: grenadier / 7. pułku piechoty gwardii im. Królowej Elżbiety, 12 kompania, ciężko ranny pod w Neurognitz 29.06.1866 (postrzał w lewą łopatkę; los nieznany)

29. Joseph Reiprich, miejscowość: Sady (Krotzel/Kr. Schweidnitz), 50. pułk piechoty (3. dolnośląski), 11 kompania, zaginiony w bitwie pod Sadową 3.07.1866 r.

30. August Riedel, miejscowość: Lukitsch/ Kr. Schweidnitz (?), stopień i jednostka: fizylier / 50. pułk piechoty (3. dolnośląski), 5 kompania, zaginiony w bitwie pod Sadową 3.07.1866 r.

31. August Roesner, miejscowość: Krasków (Kratzkau/Kr. Schweidnitz), stopień i jednostka: grenadier / 10. pułk grenadierów (1. śląski), 1 kompania, ranny w bitwie pod Sadową 3.07.1866 r. (postrzał w udo)

32. Karl Joseph Heinrich Sauer, miejscowość: Kruków (Raaben/Kr. Schweidnitz), stopień i jednostka: ułan / 3. pułk ułanów gwardii, ciężko ranny w bitwie pod Burkersdorf 26.06.1866 (postrzał w ramię; szpital Kosteletz)

33. Heinrich Scharf, miejscowość: Rogoźnica (Groß Rosen/Kr. Striegau), stopień i jednostka: grenadier / 10. pułk grenadierów (1. śląski), 1 kompania, zaginiony w bitwie pod Sadową 3.07.1866 r.

34. Wilhelm Schippke, miejscowość: Dębice (Dambritsch/Kr. Striegau), stopień i jednostka: fizylier / 1. pułk piechoty gwardii, 9 kompania, lekko lanny w bitwie pod Burkersdorf 28.06.1866 (postrzał w szyję)

35. Carl Schmidt, miejscowość: Kątki (Käntschen/ Kr. Schweidnitz), stopień i jednostka: grenadier / 11. pułk grenadierów (2. śląski), 7 kompania, zaginiony w bitwie pod Lagensalza 27.06.1866 r.

36. Paul Schuhmann, miejscowość: Sulistrowiczki (Klein Silsterwitz/Kr. Schweidnitz), stopień i jednostka: grenadier / 11. pułk grenadierów (2. śląski), 3 kompania, zaginiony w bitwie pod Lagensalza 27.06.1866 r.

37. ? Speer, miejscowość: Strzegom (Striegau), stopień i jednostka: trębacz / 2. pułk huzarów landwery, zaginiony pod Prerau 15.07.1866 r.

38. Julius Hugo Steiner, miejscowość: Śmiałowice (Schmellwitz/Kr. Schweidnitz), stopień i jednostka: strzelec / batalion strzelców gwardii, 1 kompania, ciężko ranny w bitwie pod Burkersdorf 28.06.1866 (postrzał w nogę)

39. August Troll, miejscowość: Jaskulin (Möhnersdorf/Kr. Schweidnitz), stopień i jednostka: fizylier / 38. śląski pułk fizylierów, 7 kompania, poległ pod Skalitz 28.06.1866 r.

Wojny pruskie z XIX wieku, cz.1: Ginące ślady
Wojny pruskie z XIX wieku, cz.2: Polegli w wojnie z Francją mieszkańcy okolic Świdnicy i Żarowa

Źródła i ilustracje:
Verlustlisten der Königlich Preußischen Armee – 1866
J. Gozdawa-Gołębiowski, Od wojny krymskiej do bałkańskiej, Gdańsk 1985
G. Wavro, The Austro-Prussian War: Austria's War with Prussia and Italy in 1866, Cambridge 1997
Bitwa pod Sadową 3 lipca 1866 r. (w:) Bitwy Świata, nr 26, 2007
R. Dzieszyński, Sadowa 1866, Warszawa 2007
M. Suchacki, Od Custozzy do Loigny 1866-70 (w:) Z dziejów wojen o zjednoczenie Niemiec i Włoch, Zabrze 2013
W. Heinemann, L. Höbelt, U. Lappenküper, Der Preussisch-Österreichische Krieg 1866, Paderborn 2018
Archiwum autora

Opracowanie
Bogdan Mucha