Historia miejscowości - Żarów (do 1945)

ŻARÓW (NIEM. SAARAU)

Scharino (? 1198-1201); Sarise vel Soraw (? 1250); Sarow (1290, XIV w.); Sarowicz (1308); Zarow (1357); Saraw (1371, 1418); Sara (1412, 1548, 1550, 1551, 1579, 1594, 1646); Soraw (1419); Saar (1480); Zara (1550, 1646); Sahrau (1 poł.XVII w.); Sohre (1654); Sahre (1728); Saarau (1765)

Położenie geograficzne: Równina Świdnicka, 207 m npm; współrzędne 50°57’ N i 16°30’ E.

Początki miejscowości

W badaniach nad początkami Żarowa poważny problem stwarza identyfikacja go z nazwami miejscowości pojawiającymi się w dokumentach z XII/XIII w. Część badaczy niemieckic i polskich identyfikowało z dzisiejszym Żarowem osadę „Scharino” wymienioną w sporządzonym między 1198 a 1201 r. dokumencie biskupa wrocławskiego Jarosława (C.Grünhagen, H.Appelt, K.Maleczyński). Opierając się na krytycznej analizie treści dokumentu nie zgodzili się z tym A.Moepert i L.Radler. Zastanawiał ich sens dokonanej wymiany: Scharino wraz z Osiekiem, Blizanowicami, Istebką i Łopiennicą zostało oddane przez proboszcza z Pożarzyska za Czechy, Stary Jawornik i Piotrowice. Tymczasem z wyliczonych miejscowości Żarów położony jest najbliżej Pożarzyska. Dlatego też Moepert zasugerował, aby identyfikowaćScharino z nie istniejącą już dziś osadą-folwarkiem Sanderhof położonym w powiecie średzkim. Wątpliwości nasuwają się także przy identyfikowaniu Żarowa z osadami „Soraw” lub „Sarise”. Wymienione zostały w bulli papieża Innocentego IV z 1250 r. wśród miejscowości, które uiszczały dziesięcinę Kościołowi NMPanny na Piasku we Wrocławiu. Przeciwni dopatrywaniu się w którejś z nich Żarowa byli L.Radler i W.Irgang. Za uznawaniem miejscowości „Soraw” za Żarów opowiadali się C.Grünhagen i K.Maleczyński. Trudno też jednoznacznie określić, czy wymieniony w dokumencie z 1290 r. pisarz książęcy Hermann „de Sarow” pochodził z Żarowa (jak chce tego Radler) czy z Żar. Pierwszymi wzmiankami źródłowymi potwierdzającymi istnienie Żarowa są dwa dokumenty z 1308 r. Powstałe w trakcie sporu proboszcza wierzbneńskiego z kanonikiem wrocławskim, wyliczają miejscowości, z których ten pierwszy pobierał dziesięcinę. Znalazły się wśród nich „Sarowicze”, których identyfikacja z Żarowem wydaje się niemal pewna. Potwierdza to dokument z 31 VIII 1318 r., którym członkowie rodu Wierzbnów przekazali klasztorowi cystersów w Kamieńcu patronat na kościołem w Wierzbnej. Wyszczególniono w nim wszystkie dochody kościoła, wśród nich dziesięcinę z 16 łanów w „Zarow”

Właściciele wsi od średniowiecza do połowy XIX w.

Na początku XIV w. właścicielami Żarowa mogli być cystersi kamienieccy. L.Radler przypisuje im przeprowadzenie relokacji wsi na prawie niemieckim i założenie niewielkiego folwarku. W 1357 r. cystersi sprzedali folwark żarowski mieszczaninowi świdnickiemu Leszkowi (Jeszko) Schalewitz (ze Skalic), zachowując i to aż do 1670 r. prawo pobierania rocznego czynszu w wysokości 7 grzywien. Fakt sprzedaży Żarowa został potwierdzony przez księcia świdnicko-jaworskiego Bolka II dokumentami wystawionymi 23 V i 10 VII 1357 r. Spopularyzowana przez F.A.Zimmermanna legenda rodowa wywodzi pochodzenie Schalewitzów od włoskiego rody książąt Werony Scaligeris. Jego członkowie mieli przybyć na Ziemię Świdnicką w XIV w. i osiedlić się koło Jaroszowa.

Pod koniec trzeciej ćwierci XIV w. właścicielem siedmiołanowego folwarku w Żarowie był Henryk Slegel, którego T.Jurek uważa za członka możnego rodu Zedlitzów. W maju 1371 r. Henryk przekazał swojemu synowi i imiennikowi połowę folwarku żarowskiego. Szereg mieszkańców Żarowa przeniosło się nie tylko do sąsiednich wsi, ale też do Strzegomia, Świdnicy i Wrocławia, przenikając do stanu mieszczańskiego. W dokumentach starosty wrocławskiego Konrada von Falkenhayna z połowy XIV w. kilkakrotnie jako świadek występuje mieszczanin wrocławski Piotr „de Zarow”, „de Sarow”. Był osobą majętną – w 1355 r. sprzedał za 100 grzywien dochody z folwarku i wsi Świniary koło Wrocławia. Wydaje się jednak, że jego przydomek odwoływał się do pochodzenia z Żar. Bardziej prawdopodobne jest natomiast powiązanie z Żarowem innego Piotra, który pod koniec XIV w. mieszkał w Strzegomiu, a w 1393 r. był radnym i ławnikiem miejskim. Od 1390 r. do śmierci nadzorował z ramienia komandora Zakonu Joannitów budowę kościoła śśw. Piotra i Pawła w Strzegomiu. Radzie miejskiej zalecał, aby partycypowała w kosztach budowy, traktując kościół jako przyszły parafialny. Na początku XV w. właścicielami gospodarstw w Żarowie były osoby nie należące do stanu rycerskiego, a jak można sądzić z przydomków mieszczanie, rzemieślnicy i chłopi. W sierpniu 1412 r. Kunze Glumbach sprzedał swoje gospodarstwo Nickelowi Schneidern (Mikołajowi Krawcowi) z Mrowin.

W 1417 r. właścicielem większego kompleksu ziemskiego w Żarowie był niejaki Jerusch. Pod zastaw swojej majętności pożyczył od mieszkanki Świdnicy Katarzyny Rychelyn 112 groszy. Dług zwrócił wiosną 1417 r., co potwierdził dokumentem wystawionym 16 V 1417 r. w Świdnicy Zygmunt von Pogorela. Dwa lata później w święto Trzech Króli 1419 r. Nikes Jaruschow (Mikołaj z Jaroszowa) sprzedał grzywnę czynszu w Żarowie właścicielowi Łażan Heinze Raben von Seidlitz. Zapewne wspomnianych transakcji w 1417 i 1419 r. dokonała ta sama osoba, chłop z Jaroszowa imieniem Mikołaj. W 1418 r. Paweł Vischer sprzedał 3 1/2 łana ziemi w Żarowie Katarzynie, żonie Zygmunta (Sigmunda) von Rachwitz. W dokumencie wystawionym przy okazji tej transakcji precyzyjnie określono, że po śmierci nabywczyni dobra żarowskie miał w pierwszej kolejności odziedziczyć jej mąż, a kolejnymi spadkobiercami byli ojciec Konrad von Schellendorf, matka i bracia Katarzyny. W drugiej połowie XV w. 4 łany ziemi w Żarowie należały do właścicieli sąsiednich Mrowin panów von Schellendorf – na pewno do Nikolasa (przed 1471-1480). Wiosną 1480 r. właściciel Łażan Hans von Mühlheim, zwany Buschke kupił od niego dobra mrowińskie wraz z 4 łanami ziemi w „Saar” (Żarowie). Od tego roku datuje się trwały związek dóbr żarowskich z łazańskimi, który przetrwał pięć stuleci. Do 1594 r. właścicielami obu majątków byli panowie von Mühlheim. Po Hansie kolejno Żarowem władali Hans i Christoph na przełomie XV i XVI w. (1495-po 1502), Kaspar do trzeciej dekady XVI w. oraz Jorge i Christoph, którzy zmarli w 1549 i 1550 r., a pochowani zostali w kościele łazańskim. W drugiej połowie XVI w. właścicielami Żarowa było dwóch Zygmuntów (Sigmund) von Mühlheim. Z tytułu posiadania dóbr żarowskich zobowiązani byli wystawiać na wyprawy wojenne 1 i 1/4 żołnierza piechoty (1550, 1594). Starszy Sigmund przejął Łażany i Żarów w 1550 r., a zmarł w 1567 r. W 1550 r. zapisał na dobrach żarowskich dożywocie swojej żonie Formosie z domu Nimptsch. Młodszy Sigmund von Mühlheim urodzony w 1552 r., zmarł w 1594 r. nie zostawiając męskiego potomka. Dobra przejął jego zięć Friedrich von Zedlitz (żona Hedwig von Mühlheim), który pisał się „auf Merzdorf und Laasan”. Zmarł 27 VIII 1606 r., jego spadkobiercą został niepełnoletni syn lub wnuk Christoph. Do czasu osiągnięcia „wieku sprawnego”, co nastąpiło w 1617 r., opiekę nad nim i dobrami sprawował bliski krewny, właściciel Piotrowic Abraham von Zedlitz. Christoph poślubił w 1618 r. Ursulę von Mutschelnitz, a zmarł w 1628 r. Przed 1622 r. sprzedał Łażany Sigmundowi von Nostitz.

Nostitzowie władali Żarowem do 1742 r. Pierwszy właściciel z tego rodu Sigmund zmarł 18 XII 1641 r. Jak wynika z taksacji przeprowadzonej w 1638 r. należały do niego połowa wsi, a właścicielką reszty była jego żona Ewa z domu von Bibrani. Po śmierci męża zarządzała ona całym majątkiem w okresie małoletniości syna. Były to ciężkie czasy. Przed 1641 r. Żarów został „spalony”, może w trakcie walk o Świdnicę w latach 1632-1633. Drastycznie spadła produkcja roślinna. O ile przed wojną wysiewano na folwarku 20 małdratów zboża (zbierano 100-170 kop oziminy i 90-100 kop zboża jarego), to w 1646 r. zaledwie 2 małdraty. Nie przeszkodziło to jednak taksatorom dóbr oszacować w marcu 1646 r. ich wartość na 3702 talarów. Syn Sigmunda i Ewy, Sigmund von Nostitz poślubił w 1658 r. Barbarę von Ratschin (Ratselin), z którą miał syna Otto Sigmunda i córkę Helenę Barbarę. Sigmund został zastrzelony 17 VII 1663 r. w trakcie kłótni granicznej przez ludzi właściciela Przyłęgowa, Hartwiga von Mesenau z Borzygniewa. Barbara, która zarządzała dobrami w imieniu małoletniego syna, 25 V 1666 r. poślubiła Kaspara von Zedlitz, a zmarła 20 III 1671 r. w Łażanach w wieku 31 lat. Urodzony 11 XII 1662 r. syn Sigmunda i Barbary, Otto Sigmund von Nostitz przejął zarząd nad Żarowem po osiągnięciu pełnoletniości pod koniec lat 70-tych XVII w. 22 XI 1684 poślubił Susannę Barbarę von Seher-Thoss z Żółkiewki (ur.14 III 1667, zm. 17 V 1735 w Łażanach, pochowana w Świdnicy), z którą miał syna Karla Gottlieba oraz trzy córki: Johanna Helena (ur.8 XII 1691 w Łażanach, zm.10 XII 1764), Susanne Charlotta (ur.1696, zm.5 III 1731), Sophie Magdalena (zm. 19 III 1740). W 1702 r. Otto Sigmund otrzymał tytuł baronowski, ale wkrótce zmarł po ciężkiej chorobie w Świdnicy 28 I 1703 r.

Dobra odziedziczył jego syn Karl Gottlieb baron von Nostitz, który był jeszcze niepełnoletni, gdyż urodził się 27 X 1690 r. W wieku dwudziestu sześciu lat poślubił 15 X 1716 r. Beatę Abigail z domu Siegroth ze Słowikowa (ur.9 I 1700, zm. 26 VII 1770 w Łażanach), ale nie doczekał się z nią potomstwa. Karl Gottlieb zmarł 24 VI 1731 r., a Żarów odziedziczyła Beata Abigail, która w 1745 r. poślubiła z inspiracji króla pruskiego Fryderyka II feldmarszałka Wilhelma Dietricha hr. von Buddenbrock (zm.28 III 1755). Beata Abigail zasłynęła z działalności charytatywnej i religijnej. Przyczyniła się do uzyskania zezwolenia królewskiego, a następnie w dużej mierze sfinansowała budowę i wyposażenie „Domu modlitw” („Bethaus”) w Piotrowicach oraz kilku szkół ewangelickich w swoich włościach. Z obu związków małżeńskich Beata Abigail nie miała potomstwa i w testamencie uczyniła spadkobiercą klucza łazańskiego jednego z trzech swoich siostrzeńców von Burghauss (dobra Buddenbrocków odziedziczył syn Wilhelma Dietricha z pierwszego małżeństwa). O wyborze zadecydowało losowanie, pomyślne dla oficera armii pruskiej hrabiego Rzeszy Nikolasa Augusta Wilhelma von Burghauss (ur.14 III 1750 r.; zm. 5 V 1815 r.).

Oblicze gospodarcze Żarowa do XIX w.

Wielkość wsi i podział gruntów w jakiś czas po jej lokacji przybliża dokument z 1318 r. Dziesięcina była płacona z 16 łanów, zapewne rozdzielonych między sołectwo i kmieci. Do tego należy doliczyć kilka łanów zwolnionej ze wszystkich świadczeń ziemi alodialnej, na której powstał folwark. Istniał na pewno w 1357 r., kiedy stał się przedmiotem transakcji kupna-sprzedaży. Wartość dóbr żarowskich szacowano w 1550 r. na 580, a w 1579 r. na 500 florenów. W połowie XVI w. pola folwarczne obsiewano 14 małdratami zboża, hodowano 300 owiec. Na gruntach żarowskich był staw hodowlany, w którym odławiano rocznie 7 kop ryb. Zależni chłopi płacili 15 grzywien srebra rocznego czynszu, a wartość ich gospodarstw oceniano w 1579 r. na 100 florenów. Na podstawie szacunków majątkowych z drugiej połowy XVI w. można wysunąć wniosek, że folwark zaliczał się do małych, a wieś wciąż miała kmiecy charakter. Sytuacja uległa zmianie w pierwszej połowie XVII w. po dwóch odbudowach wsi. Pierwszej po wielkim pożarze z 1613 r., drugiej po wojnie trzydziestoletniej. Przed 1641 r. spłonęły zabudowania folwarczne oraz przylegający do nich ogród. Zarosły trzy niewielkie stawy, podupadłą produkcja roślinna i w niezłym stanie był tylko hodowla zwierzęca.

W 1639 r. taksatorzy dóbr doliczyli się 200 owiec, 50 krów i 8 wołów, które oszacowali na 485 florenów. Zależni chłopi powinni byli opłacać czynsz w wysokości 721 florenów, ale 34 kmieci i 12 zagrodników było tak zubożałych, że właściciele zawiesili pobieranie od nich świadczeń pieniężnych. Wartość całych dóbr oszacowano na 3702 florenów. Właściciele Żarowa zobowiązani byli do w ramach powinności rycerskich wystawiać na wyprawy wojenne 1 i 1/4 żołnierza pieszego. Proboszcz łazański pobierał z Żarowa dziesięcinę w wysokości 3 korców żyta i 3 korców owsa. Utrzymało się też świadczenie pieniężne na rzecz kościoła wierzbneńskiego w wysokości 2 florenów. W trakcie powojennej odbudowy wsi większość gospodarstw chłopskich wchłonął folwark, resztę rozdzielono między zagrodników. Nie wiadomo, czy już wtedy zlikwidowano ostatnie gospodarstwa kmiece. Na pewno nie było ich w drugiej połowie XVIII w. Statystyki z tego okresu wyliczają tylko 14 zagrodników i jednego komornika. Nadziały zagrodnicze były jednak niewielkie. Przez szereg lat właściciele Żarowa nie pobierali żadnych świadczeń pieniężnych od ludności chłopskiej i dopiero w połowie XVIII w. zdecydowali się na przyznanie większej samodzielności ekonomicznej zagrodnikom. Około 1765 r. fiskus pruski oszacował wartość dóbr na 9046 talarów, co świadczy, że folwark żarowski nie był duży. Tłumaczyć to należy przyłączeniem części dawnej ziemi żarowskiej do folwarku łazańskiego.

Żarów w pierwszej połowie XIX w.

Właścicielami dóbr rycerskich Żarów byli od 1770 r. członkowie rodu hrabiów Rzeszy von Burghauss. Kolejno do maja 1815 r. Nikolas August Wilhelm; do sierpnia 1815 r. Ludwig i do 1885 r. Ludwig Hermann Friedrich Nikolas. Pierwszy z nich zmodernizował produkcję rolną w swoich majątkach, a za sprawą regulacji Strzegomki zmienił naturalne granice dóbr żarowskich i łazańskich. Jednocześnie połączył obie wsie trwałą przeprawą - jednym z pierwszych poza Anglią na kontynencie europejskim mostem żelaznym. W 1806 r. utworzył ordynację, w której skład weszły Łażany, Żarów, Nowice i Piotrowice. Kolejny jej właściciel Ludwik Hermann był skrajnym konserwatystą. Przez wiele lat ignorował potrzebę przeprowadzenia w ordynacji reform uwłaszczeniowych. Wykorzystując bardzo wysoki odsetek zagrodników dworskich i komorników wśród ludności zależnej, ograniczył się do wykonania postanowień edyktu z 1816 r. W rezultacie przez wiele lat uwłaszczeniem w ordynacji łazańskiej objęci byli tylko kmiecie. Tymczasem w pierwszej połowie XIX w. zaznaczył się dynamiczny rozwój wszystkich miejscowości w dobrze zarządzanej ordynacji. Do lat 40-tych XIX w. liczba mieszkańców Żarowa uległa podwojeniu w stosunku do 1785 r. - wzrost z 95 do 172. Pojawili się rzemieślnicy – na początku lat 40-tych XIX w. siedmiu. Rozrosła się i sama wieś, której zabudowa składała się z 27 domów mieszkalnych i kilkunastu gospodarczych. Ludwig Hermann zdawał się jednak nie dostrzegać zachodzących zmian i odrzucał prośby chłopów ordynackich chcących wykupić świadczenia feudalne. Doprowadziło to w końcu do wybuchu wiosną 1848 r. buntu chłopskiego w ordynacji, ugaszonego dopiero po przybyciu ze Świdnicy kompanii z regimentu nr 22. Nie zaistniała przy tym potrzeba użycia broni i po przenocowaniu w Piotrowicach żołnierze powrócili do garnizonu. Zamieszki wpłynęły na zmianę postawy właściciela dóbr, który podjął negocjacje z chłopami, ale dalej nie był skłonny do zbyt daleko idących ustępstw. Dopiero w 1850 r. udało się wypracować ugodę, która przyznawała chłopom prawo wykupu ziemi i świadczeń feudalnych.

Posiadłość Pfeil-Burghaussów

Przeprowadzone na początku lat 50-tych uwłaszczenie chłopów doprowadziło do podziału Żarowa na gminę wiejską i majątek na prawie rycerskim. Właścicielem tego drugiego byli po 1885 r. kolejni członkowie rodu von Pfeil-Burghauss: 1. 1889-1896 Friedrich Ludwig; 2. 1896-1905 Friedrich Eduard; 3. 1905-1938 Friedrich Richard; 4. 1938-1945 Friedrich Nicolas. Wielkość majątku: 161 ha; w tym grunty orne 151 ha, łąki 3 ha, las 5 ha. Produkcja rolnicza: uprawa zboża, buraków i lnu; hodowla bydła rasy czerwonej wschodniofryzyjskiej - 1922 r. 85 sztuk. Istniejące jeszcze w latach 90-tych XX w. zabudowania folwarczne powstały pod koniec XIX w. W skład zabudowy wchodziło początkowo 4, później 8 domów mieszkalnych i 4 budynki gospodarcze. Na folwarku mieszkało w 1885: 94, 1905: 157, 1925: 187 osób. Własnością Pfeil-Burgahussów była też kopalnia glinki kaolinowej w pobliżu Żarowa (przed 1885 - po 1910).

Status i władze Żarowa

Do 1945 r. Żarów oficjalnie klasyfikowany był jako wieś. W wykorzystanym materiale źródłowym nie znalazłem żadnej wzmianki o próbie podniesienia miejscowości do rangi miasta. Do I wojny światowej utrzymywał się dokonany w latach 50-tych XIX w. podział Żarowa na obszar dominialny i gminny. Oba podlegały utworzonemu w 1873 r. na mocy ordynacji powiatowej z 13 XII 1872 r. „obwodowi policyjnemu” (Amstbezirk), obejmującego swym zasięgiem sam tylko Żarów. Do końca lat 70-tych XIX w. osada miała tradycyjne wiejskie władze administracyjne na czele z obieranym na roczne kadencje sołtysem. W lutym 1880 r. na zebraniu wszystkich właścicieli domów wyłoniono samorząd mieszkańców. Pierwsze posiedzenie Rady Żarowa odbyło się w 10 III 1880 r., wybrano na nim naczelnika (Gemeindevorsteher) i zarząd gminy. Należy zaznaczyć, że nie wiązało się z tym nadanie Żarowowi jakiegoś specjalnego statusu administracyjnego. W 1880 r. naczelników i samorządy mieszkańców, choć nie tak liczne, wyłoniono w większości okolicznych wsi, m.in. w 3,5-krotnie mniejszym Pożarzysku. Niewątpliwie jednak rada i zarząd gminy Żarowa były organami o większych możliwościach działania niż w innych wsiach. W latach 90-tych XIX w. naczelnikiem gminy był Gustav Wilke, który był też deputatem do świdnickiego Kreistagu (na pewno od 1899 r.). W 1906 r. nowym naczelnikiem został Martin Müller, który wcześniej przez 6 lat pełnił funkcję sekretarza gminy. Po kilku latach przeprowadzono reorganizację władz gminy, podnosząc urząd naczelnika do rangi burmistrza (Bürgemeister). Müller stał na czele władz Żarowa do przejścia na emeryturę w listopada 1932 r. Znacząco przyczynił się do rozwoju miejscowości. Po śmierci uhonorowany nazwaniem jego nazwiskiem jednej z ulic Żarowa. Müllera zastąpił Fritz Heilmann, który był burmistrzem Żarowa aż do 1945 r. W trakcie wojny nominalnym, gdyż służył czynnie w armii. W tym czasie zastępował go Fritz Friedrich. W okresie hitlerowskim Żarów był siedzibą dwóch grup miejskich (Ortsgrupe) NSDAP. Zachodnia obejmowała swym zasięgiem część Żarowa i Mrowiny; wschodnia: resztę Żarowa, Łażany z Ida und Marienhütte oraz Kruków.

Rozwój demograficzny Żarowa

W drugiej połowie XIX w. liczba mieszkańców wsi wzrosła o blisko 1600%: z 172 w latach 40-tych XIX w. do 2725 w 1900 r. W rozbiciu na poszczególne okresu przedstawia się to następująco: do 1871 r. przyrost o 500% do 864; w latach 1871-1885 o 200% do 1502. Do kolejnego podwojenia liczby mieszkańców osady doszło po 1900 r. W 1905 r. rozwój demograficzny Żarowa osiągnął swoje apogeum - mieszkało w nim 3380 osób, co oznacza, że w ciągu pierwszych pięciu lat XX w. przybyło aż 655 nowych mieszkańców. Następnie liczba mieszkańców ustabilizowała, oscylując około 3300. W 1910 i 1921 r.: 3275; 1925: 3390; 1929: 3307; 1934: 3178; 1939: 3357. Spadek liczby mieszkańców na początku lat 30-tych XX w. spowodowany został przez redukcję zatrudnienia w żarowskich zakładach przemysłowych, które dotkliwie odczuły skutki Wielkiego Kryzysu. Gwałtownie wzrósł poziom bezrobocia i tak znacznego w latach 20-tych XX w. Poprawa koniunktury gospodarczej w drugiej połowie lat 30-tych XX w. zaowocowała wzrostem zapotrzebowania na siłę roboczą w przemyśle. W Żarowie osiedliło się kilkaset nowych osób, głównie przybyszów ze śląskich wsi. Po przyłączeniu w 1939 r. Ida und Marienhütte liczba mieszkańców Żarowa wzrosła do 3585.

Rozwój przestrzenny Żarowa.
Granice i obszar miejscowości

Wydzielenie majątku Burghaussów sprawiło, że obszar gminy wiejskiej Żarów zmalał do 48 ha. Dodatkowo posiadłości tego rodu uniemożliwiały rozwój osady w kierunku Kalna, Łażan i Piotrowic. Od strony Mrowin podobną przeszkodę stwarzały kopalnie glinki kaolinowej i węgla brunatnego. W rezultacie możliwości rozwoju miejscowości zostały ograniczone do nieco ponad 3,5 km² rozciągających się między linią kolejową a Strzegomką. Na tym terenie powstały dwie osady przemysłowe: Żarów i Ida und Marienhütte. Pierwsza do końca XIX w. zajęła całą ziemie gminną - na początku XX w. nie było już w Żarowie żadnego gospodarstwa chłopskiego – oraz część gruntów folwarcznych. Przed przyłączeniem w 1939 r. Ida und Marienhütte obszar Żarowa wynosił 3,19 km2, ale połowę zajmował folwark von Pfeil-Burghaussów.

Zabudowa mieszkalna Żarowa

Zapoczątkowany w połowie XIX w. rozwój przemysłu w Żarowie i okolicznych miejscowościach miał dynamiczny charakter aż do początków XX w. Przede wszystkim rozbudowywały się dwa największe zakłady: materiałów budowlanych i ogniotrwałych oraz chemiczne „Silesia”. Wzrastała ich produkcja, a także zatrudnienie. O ile w połowie lat 60-tych XIX w. w obu zakładach pracowało łącznie ok. 350 osób, to pod koniec XIX w. już blisko 1500. W początkowej fazie rozwoju przemysłu tylko nieliczni robotnicy mieszkali w Żarowie. Według opisu z 1865 r. we wsi było zaledwie kilka dużych, wielorodzinnych domów, a najbardziej okazały był budynek mieszkalny zakładów chemicznych. Przeważała typowo wiejska zabudowa z drewnianymi chatami krytymi strzechą. Do tego dochodziły niewielka murowana stacja kolejowa i sąsiadująca z nią poczta. Obraz wsi zmienił pożar z 1870 r., który zniszczył większość starej zabudowy wiejskiej. Na jej miejscu powstały duże, wielorodzinne domy o charakterze miejskim. Liczba budynków mieszkalnych szybko rosła - 1871: 50; 1885: 55; 1905: 147; 1939: 178. Miejscowość rozwijała się jednak w sposób przypadkowy. Inwestorzy - zakłady przemysłowe i indywidualne osoby - budowali domy w miarę nabywania ziemi i zgromadzenia potrzebnych środków finansowych, dostosowując się jedynie do istniejącego układu ulic. Nie powstało w Żarowie zaplanowane, zamknięte osiedle robotnicze. Dopiero pod koniec lat 30-tych XX w. zaczęto budować przy drodze do Piotrowic niewielkie osiedle piętrowych domków robotniczych. W rezultacie w 1945 r. zabudowa Żarowa miała charakter chaotyczny, a dominowały 2-3-piętrowe domu mieszkalne powstałe w czwartej ćwierci XIX w. i na początku XX w.

Ida und Marienhütte

Początki osady sięgają lat 40-tych XIX w., kiedy na pograniczu gruntów żarowskich i prawobrzeżnych łazańskich powstały dwie huty: szkła „Ida” i żelaza „Maria”. Od nich wywodzi się nazwa osiedla. W latach 50-tych XIX w. w pobliżu hut zaczęły powstawać budynki mieszkalne, a w miarę rozwoju przedsiębiorstw Kulmizów także administracyjne. Na początku lat 60-tych XIX w. został ukończona rezydencja Karla Kulmiza, nazwana ze względu na bryłę architektoniczną zamkiem. Wkrótce w pobliżu rezydencji powstały okazałe budynki mieszkalne dla kadry kierowniczej przedsiębiorstw Kulmizów. W latach 80-tych XIX w. zamknięcie i rozbiórka huty „Ida” powiększyła obszar zabudowy mieszkalnej. Do końca XIX w. wybudowano w Ida und Marienhütte kilkanaście willi. Najbardziej okazałe zajmowali dyrektorzy chemicznych - „Gillichvillę” i materiałów ogniotrwałych - „Mandevillę”. Do majstra tych ostatnich zakładów, który wdrożył produkcję retort do wyrobu gazu oświetleniowego, należała „Magervilla”. Kilkakrotnie zmieniali się użytkownicy „Tretervilli”. Obok zabudowy willowej stało w osadzie kilkanaście domów robotniczych wzniesionych w drugiej połowie XIX w. Do 1939 r. Ida und Marienhütte była częścią Łażan. Liczba mieszkańców Ida und Marienhütte - 1895: 450; 1925: 330; 1939: 320.

Zamek i otaczający go park

Rezydencji Kulmizów nadano monumentalny charakter. Reprezentacyjna część północna architekturą nawiązuje do gotyckich zamków angielskich. Posiada bryłę zróżnicowaną ryzalitami oraz wieżo-alkierzami zwieńczonymi krenelażem i blankami. Cała budowla założona jest na planie prostokąta, ma trzy kondygnacje, a wykonana została z nieotynkowanej cegły. Około 1900 r. od strony południowej powiększono zespół o budynek nawiązujący architektonicznie do wcześniejszej zabudowy. Zamek pełnił rolę rezydencji Kulmizów do lat 30-tych XX w. Jednak już na początku XX w. cześć pomieszczeń przekazano na cele biurowe dla spółki „Silesia”. W latach 30-tych XX w. cały zamek zaadoptowano na biura i mieszkania dla kadry kierowniczej. Przy zamku założony został na powierzchni 4,7 ha okazały park romantyczny z bogatym drzewostanem. Rosło w nim 51 gatunków drzew. Początkowo głównie liściastych, w tym dęby, platany i purpurowe buki. Na przełomie XIX i XX w. uzupełniono drzewostan licznymi gatunkami iglaków. W pobliżu pałacu usytuowany był staw ze sztuczną wysepką i fontanną wyprodukowaną w hucie „Maria”. Od samego początku park był otwarty dla mieszkańców Żarowa i Łażan. Odbywały się w nim imprezy rekreacyjne. W latach międzywojennych na skraju parku powstały tereny sportowe ze strzelnicą.

Ulice Żarowa i Ida und Marienhütte

Rozwojowi przestrzennemu osady towarzyszyła rozbudowa sieci ulic i dróg. W 1865 r. w Żarowie były zaledwie 4 nieutwardzone trakty, a zabudowa mieszkalna skupiała się przy dwóch z nich: Mrowińskim i Świdnickim. Stan dróg przez wiele lat pozostawiał wiele do życzenia. Dopiero pod koniec lat 80-tych XIX w. zakończono utwardzanie ważniejszych ulic. W 1893 r. Zarząd Gminy podjął uchwałę o ich oświetleniu lampami olejowymi, którą zrealizowano w ciągu następnych dwóch lat. W latach 20-tych XX w. wymieniono oświetlenie uliczne na elektryczne. W miarę rozwoju przestrzennego osady przybywało ulic. W 1939 r. było ich 23. Część nosiła nazwy związane z okolicznymi miejscowościami (np. Mrowińska, Świdnicka, Sobócka itp.) lub z ich położeniem (Ogrodowa, Polna, Kolejowa itd.). Patronami innych były osoby zasłużone dla Niemiec (Bismarck, Moltke, Luiza – żona króla Prus Fryderyka Wilhelma III) i Żarowa (ulica i plac Karla Kulmiza, Martina Müllera). Nazwa ulicy Węglowej związana była z przebiegającym przez Żarów w XVIII i XIX w. szlakiem, którym transportowano węgiel z Wałbrzycha przez Świebodzice do Malczyc. Po 1933 r. dwóm ulicom nadano nazwy zgodne z duchem nowych czasów: „S.A.” i „Franza Beckera”. Ta ostatnia upamiętniała zastrzelonego w Żarowie świdnickiego bojówkarza S.A.

Infrastruktura komunalna Żarowa i Ida und Marienhütte

Infrastruktura komunalna powstała stopniowo w ostatnich dekadach XIX w. i pierwszych XX w. W kolejności chronologicznej były to sieć gazowa, elektryczna, wodociągowa i kanalizacyjna. W 1929 r. na zaspokojenie potrzeb bytowych ludności i rozwój osady władze żarowskie dysponowały budżetem w wysokości 216 583 marek. Według inwentaryzacji i sprawozdań sporządzonych przez władze polskiej w drugiej połowie lat 40-tych XX w., gazownia wybudowana została w 1865 lub 1880 r. Bardziej prawdopodobna wydaje się ta pierwsza data, gdyż gaz wykorzystywały w procesie produkcji zakłady chemiczne (w takim wypadku gazownia żarowska uruchomiona została zaledwie dwa lata później niż świdnicka). Początkowo gazownia miała charakter przemysłowy, zaopatrując w gaz zakład i domy robotnicze „Silesii”. Pozostali mieszkańcy miasta zostali podłączeni dopiero w jakiś czas później. Decyzja Zarządu Gminnego z 1893 r. o wyborze olejowego oświetlenia ulic świadczy, że nastąpiło to najwcześniej w drugiej połowie lat 90-tych XIX w. Na przełomie XIX i XX w. powstała w Żarowie niewielka elektrownia opalana węglem. Umożliwiło to zelektryfikowanie Żarowa i okolicznych miejscowości. W latach 1904-1906 wybudowano sieć wodociągową, którą sfinansowali Kulmizowie, zakłady chemiczne oraz gmina. Ujęcie wody znajdowało się w Kalnie, a sieć wodociągowa docierała do Żarowa i Ida und Marienhütte, a także Bożanowa i Mrowin. Data budowy sieci kanalizacyjnej nie jest znana, prawdopodobnie nastąpiło to w pierwszej dekadzie XX w. W 1939 r. sieć kanalizacyjna docierała do prawie wszystkich budynków mieszkalnych w Żarowie.

Obiekty i instytucje użyteczności publicznej

Urząd pocztowy założono w Żarowie przed 1865 r. Początkowo mieścił się w niewielkim budynku przy stacji kolejowej. Na początku XX w. wybudowano nową siedzibę dla poczty. W 1926 r. wybudowano w Żarowie centralę telefoniczną, co umożliwiło stelefonizowanie niemal całej miejscowości. Pierwszy budynek stacji kolejowej wzniesiono przed 1865 r. W początkach XX w. wybudowano nową stację z czerwonej, nieotynkowanej cegły. Szpital powstał w drugiej połowie XIX w. Budynek szpitalny wybudowany został przez Zakon Joanitów przy znaczącej pomocy Fryderyka von Burghauss i Kulmizów. Nazywał się Joanniter Krakenhaus Saarau. Kilkakrotnie remontowany, po raz ostatni w latach 1939-1940. Ochotnicza Straż Pożarna (Freiwillige Feuerwehr). Powstała w 7 VII 1867 r. Dla uczczenia tego wydarzenia corocznie odbywał się 7 VII „Stiftungfest” („Święto założenia”), mający charakter święta całej miejscowości. W 1872 r. straż otrzymała w użytkowanie od zakładów chemicznych sprzęt gaśniczy. W 1928 r. otrzymała samochód pożarniczy.

Cmentarz

Pierwszy cmentarz w Żarowie powstał w 1865 r. przy drodze do Piotrowic. Jego fundatorem był Karl von Kulmiz. Pod koniec lat 80-tych XIX w. okazał się zbyt mały w stosunku do potrzeb dynamicznie rozwijającej się osady. W 1890 r. Rada Gminy podjęła uchwałę o założeniu nowego cmentarza. Zrealizowano ją w początkach XX w. W latach 20-tych wybudowano na cmentarzu utrzymaną w stylu neogotyckim kaplicę z czerwonej cegły.

Prasa

Od 1877 r. do II wojny światowej ukazywała się w Żarowie gazeta „Saarauer Anzeiger” („Kurier Żarowski”). Wychodziła 3 razy w tygodniu. W latach 20-tych XX w. gazeta opatrzona była podtytułem: „Amtliches Anzeigeblatt für die Gemeindebezirk Saarau und Laasan”, czyli „urzędowa gazeta ogłoszeniowa dla okręgów gminnych Żarów i Łażany”. W 1927 r. została przejęta przez spółkę, która wydawała gazetę świdnicką „Tägliche Rundschau”. W latach 30-tych podtytuł gazety żarowskiej został zmieniony na „Die Zeitung der Saarauer Industriebezirks” - „gazeta żarowskiego okręgu przemysłowego”. Rzeczywisty jej zasięg był większy – w kręgu jej zainteresowania znajdowały się prawie wszystkie wsie z terenu dzisiejszej gminy Żarów, a także Piotrowice, Pastuchów i Rusko. Początkowo gazeta zajmowała się przede wszystkim wydarzeniami politycznymi „z kraju i ze świata”, mniejszą wagę przywiązując do spraw lokalnych. Dopiero w okresie międzywojennym na stałe zagościła na jej łamach kronika wydarzeń lokalnych. Zamieszczano w niej informacje o pogodzie, wydarzeniach kulturalnych, sportowych, religijnych, klęskach żywiołowych, wypadkach itp. Najwięcej uwagi poświęcano sprawom Żarowa i miejscowych parafii, a w dalszej kolejności innym okolicznym miejscowościom. Sporo miejsca zajmowały też informacje o życiu politycznym, gospodarczym, społecznym i kulturalnym powiatów świdnickiego oraz strzegomskiego. Redakcja gazety mieściła się przy Luisenstraße (ul.Cicha).

Handel i usługi

Pierwsze sklepy i zakłady rzemieślniczo-usługowe (fryzjer, rzeźnik, szewc) powstały w połowie XIX w. Według księgi adresowej z 1938 r. przeszło 100 mieszkańców Żarowa zajmowało się handlem i rzemiosłem. Przed wybuchem II wojny światowej w Żarowie było ponad 30 sklepów i drugie tyle zakładów rzemieślniczych świadczących usługi dla ludności. Działał hotel (właściciel Brodtke), 3 gospody posiadające pełne koncesje z prawem wyrobu alkoholu (1.najstarsza tzw. sądowa, w okresie międzywojennym własność Schadecka, później Brodtke`a; 2. „Zur Hütte”; 3. „Zum Schwarzen Adler”) oraz 6 restauracji z prawem sprzedaży napojów alkoholowych. W latach 70-tych XIX w. Gustav Krause założył w Żarowie drukarnię. Istniała do lat 40-tych XX w., a mieściła się ul. Cichej (Luisenstraße 2). W latach dwudziestych XX w. jej właścicielem był Alfred Krause. Drukowano w niej „Saarauer Anzeiger” (do 1927 r.), papier firmowy, widokówki, broszury dla miejscowych przedsiębiorstw itp. W zamieszczanych w prasie ogłoszeniach oferowano usługi w zakresie druku różnego rodzaju zaproszeń, materiałów reklamowych, a nawet książek. W latach 20-tych i 30-tych XX w. działały następujące organizacje związane z sektorem handlu i usług: 1.„Reichsschutzverband für Handel, Handwerk und Gewerbe; Orstgruppe Saarau” - powstały w lutym 1923 r. związek zrzeszający handlowców, rzemieślników i drobnych przemysłowców; 2.„Saarauer Konsumervereins”, czyli spółdzielnia handlowa; 3.„Spar und Darlehnskasse Saarau” - założona 9 IX 1907 r. kasa oszczędnościowo-pożyczkowa.

Oświata

Do połowy XIX w. w Żarowie nie było szkoły. Dzieci uczęszczały w zależności od wyznania do jednej ze szkół łazańskich. W 1861 r. powstała w Ida und Marienhütte szkoła ewangelicka. Uczęszczały do niej dzieci z obu osad przyfabrycznych. Zajęcia lekcyjne odbywały się w dwóch zaadoptowanych na potrzeby szkoły pomieszczeniach biurowych zakładów chemicznych „Silesia”. W pierwszych latach liczba uczniów była niewielka - ok. 1865 r.: 82. Pod koniec lat 60-tych znacząco wzrosła, co doprowadziło do zatrudnienia drugiego nauczyciela i zmiany zbyt ciasnej siedziby szkoły. W 1870 r. przeniosła się do nowo wybudowanego budynku, także na terenie Ida und Marienhütte. W połowie lat 80-tych XIX w. dwóch zatrudnionych nauczycieli realizowało 3-klasowy program nauczania. Do szkoły uczęszczało 253 uczniów. Wkrótce nastąpiła kolejna przeprowadzka, tym razem do ukończonego w 1884 lub 1886 r. dużego, piętrowego budynku szkolnego w Żarowie. Było w nim 6 sal lekcyjnych, co umożliwiło utworzenie pełnej, sześcioklasowej szkoły ludowej. W XX w. budynek szkolny został powiększony przez dobudowanie piętra. Pod koniec pierwszej dekady XX w. w szkole ewangelickiej pracowało 6 nauczycieli, a uczęszczało do niej 400 dzieci podzielonych na 7 oddziałów klasowych. W 1929 r. nauczycieli i oddziałów klasowych było tyle samo, zmniejszyła się i to dość znacznie ilość uczniów - do 267. Dzieci z rodzin katolicki uczęszczały do Łażan aż do 1885 r., kiedy to otwarta została szkoła w Żarowie. Początkowo zajęcia lekcyjne odbywały się w prowizorycznie zaadoptowanym pomieszczeniu. W 1893 r. został oddany do użytku piętrowy budynek z 5 salami lekcyjnymi. Pozwoliło to na utworzenie pełnej katolickiej szkoły elementarnej. Pod koniec pierwszej dekady XX w. pracowało w niej 5 nauczycieli, a w 6 oddziałach klasowych uczyło się 298 dzieci z Żarowa i Ida und Marienhütte. W 1929 r. 4 nauczycieli prowadziło zajęcia lekcyjne w 5 oddziałach klasowych dla 144 dzieci. W latach 30-tych XX w. zlikwidowane zostały szkoły wyznaniowe. Na ich miejsce powstała w Żarowie jedna bezwyznaniowa, pełna szkoła elementarna, którą zarządzała gmina. W październiku 1882 r. rozpoczęła w Żarowie działalność szkoła o poszerzonym programie nauczania. Jej uroczyste otwarcie nastąpiło 9 I 1883 r. Należała do fundacji posiadającej tego samego typu placówki oświatowe w Świdnicy i Świebodzicach. Do placówki żarowskiej uczęszczały dzieci po ukończeniu szkoły elementarnej, czyli od 9-10 roku życia. Nauka w szkole średniej trwała 4 lata. Wiosną 1902 r. podniesiono placówkę żarowską do rangi gimnazjum humanistycznego, wprowadzając naukę języków łacińskiego, angielskiego i francuskiego. Pod koniec pierwszej dekady XX w. pracowało w nim 3 nauczycieli, a uczęszczało 43 uczniów. Najlepsze lata szkoły to 1922-1924, kiedy uczyło się niej 100 dzieci. W 1929 r. zajęcia prowadzono w 4 oddziałach klasowych. Od 1936 r. gimnazjum stało się częścią nowo powołanej szkoły gminnej. W dniu 1 IV 1937 r. uroczyście obchodzono 55-lecie gimnazjum. Pod koniec pierwszej dekady XX w. istniało w Żarowie przedszkole dla 100 dzieci utrzymywane przez Marie von Kulmiz. Później (przed 1927 r.) prowadzenie przedszkola przejęła gmina ewangelicka. W 1929 r. uczęszczało do niego 35 dzieci.

Stosunki wyznaniowe

W pierwszej połowie XIX w. Żarów był wsią w miarę jednolitą wyznaniowo - dominowali protestanci. Sytuacja uległa zmianie w drugiej połowie XIX w., gdyż wśród osiedlającej się ludności znaczący odsetek stanowili katolicy.

 Rok                 Ewangelicy                   Katolicy          Inne wyznania

przed 1830                  130                  3

przed 1845                  164                  8

1871                            672                  192     

1885                            1028                457                  17(5 izraelitów)

1905                            2120                1249                11(8 izraelitów)

1925                            2129                1183                16(3 izraelitów) i 62 bezwyznaniowców

1929                            2129                1138                40

Wyznanie rzymsko-katolickie

W drugiej połowie XIX w. katolicy żarowscy należeli do parafii pastuchowskiej. Szybki przyrost ludności wyznania katolickiego w Żarowie i Ida und Marienhütte spowodował, że pod koniec XIX w. dotychczasowy układ parafialno-kościelny nie odpowiadał nowym wymogom pracy duszpasterskiej. Kościoły łazański i pastuchowski nie dość, że zbyt małe, to zlokalizowane były w pewnym oddaleniu od głównego skupiska wiernych. W tej sytuacji proboszcz pastuchowski Bogdein podjął na początku lat 90-tych XIX w. starania, aby otworzyć w Żarowie kaplicę. W 1893 r. dużą salę w nowo wybudowanej szkole katolickiej zaadaptowano na kaplicę modlitewną. Pierwsza mszę świętą odprawiono w niej 24 X 1894 r. Od tej pory regularnie co wtorek odbywały się w Żarowie nabożeństwa; niedzielne i świąteczne nadal były odprawiane tylko w Pastuchowie i Łażanach. W 1895 r. proboszcz Bogdein założył kasę budowy kościoła w Żarowie. Upłynęło jednak wiele lat nim rozpoczęła się budowa świątyni katolickiej. Konieczne było przezwyciężenie kilku przeszkód. Pierwszą było zgromadzenie odpowiednich środków finansowych. W trakcie czternastoletniej zbiórki zebrano wśród parafian sporą kwotę, która jednak stanowiła zaledwie 30% planowanych na 76000 marek kosztów budowy kościoła. Znaczącej pomocy udzieliły władze i instytucje kościelne: w 1900 r. i następnych latach kilkakrotnie przeprowadzono diecezjalną kolektę na kościół żarowski, spore kwoty przekazali książę arcybiskup wrocławski Karol Kopp i Związek Św. Bonifacego. Ponadto uzyskano dotację państwową. Drugim problemem było znalezienie gruntu pod budowę kościoła. Dwa nabyte place okazały się nieużyteczne, gdyż położone były zbyt blisko kopalni. Dopiero w 1908 r. udało się odkupić od spółki „Silesia” odpowiednią działkę budowlaną, a w 1909 r. uzyskano wymagane zezwolenia władz państwowych i kościelnych. W trakcie wieloletnich przygotowań do budowy kościoła konieczne stało się wyprowadzenia kaplicy z budynku szkolnego, gdyż brakowało pomieszczeń lekcyjnych dla coraz większej liczby uczniów. W 1906 r. termin wybudowania kościoła wydawał się bardzo odległy (nie posiadano gruntu, zebrano zaledwie 18000 marek). W tej sytuacji zdecydowano się wybudować dom parafialny z kaplicą. Oddano go do użytku w 1907 r. i wkrótce utworzono w Żarowie duszpasterstwo. Pierwszym kapelanem z tytułem kuratora został Herman Klimke. Budowa kościoła rozpoczęła się 10 V 1909 r., a zakończyła 29 IX 1910 r. Powstała okazała, utrzymana w stylu neogotyckim świątynia z czerwonej, nieotynkowanej cegły. Autorami projektu byli wrocławscy architekci Overhoff i Föhe. Nadali oni budowli formę trójnawowego kościoła halowego z wieżą o wysokości 44 m. Koszty budowy kościoła były wyższe niż planowano i wyniosły 85000 marek. Dodatkowe 28000 marek kosztowało wybudowanie probostwa, ale aż 25000 marek przekazał na ten cel abp Kopp. Początkowo przeniesione z kaplicy wyposażenie kościoła było bardzo ubogie. Najcenniejszy był XVIII-wieczny obraz „Św. Barbara” pochodzący z kościoła w Patuchowie, a przekazany kaplicy żarowskiej w 1894 r. W drugiej dekadzie XX w., dzięki hojności wiernych, wzbogaciło się wyposażenie świątyni o wykonane przez dyrektora szkoły obróbki drewna w Cieplicach Cyryla dell Antonio dwa ołtarze boczne: św.Marii i św.Józefa. W 1921 r. powstały w pracowni Wittiga w Nowej Rudzie ołtarz główny i ambona. Z warsztatu w Nysie pochodzą 27-piszczałkowe organy. Na wieży kościelnej początkowo zawieszono 2 dzwony, które w 1917 r. zostały „ofiarowane państwu”, czyli przejęte na potrzeby gospodarki wojennej. W 1927 r. 3 nowe dzwony ufundowało małżeństwo Neugebauerów.

Po wybudowaniu kościoła władze diecezjalne podniosły 1 IX 1915 r. duszpasterstwo żarowskie do rangi kurateli. Po pięciu latach 1 IV 1920 r. została utworzona samodzielna parafia, do której przyłączono Łażany i Mrowiny. Pierwszym proboszczem został H.Klimke. W marcu 1929 r. przeszedł w stan spoczynku, a po 3 miesiącach (18 VI) zmarł we Wrocławiu. Zastąpił go Bernhard Sauer, który był proboszczem w Żarowie do chwili wysiedlenia, czyli do lata 1946 r. Liczba wiernych w parafii żarowskiej - 1920: 1650; 1925: 1800; 1929: 1885; 1933: 1670; 1939: 1860.

Wyznanie ewangelickie

W drugiej połowie XVIII w. protestanci żarowscy zostali przypisani do piotrowickiej gminy wyznaniowej. Od 1746 r. istniał w Piotrowicach dom modlitw (Bethaus). Rozbudowany w 1784 r. i gruntownie wyremontowany w 1846 r., pod koniec trzeciej ćwierci XIX w. był w fatalnym stanie technicznym, a przy tym zbyt mały dla dynamicznie rozwijającej się gminy wyznaniowej (obok Łażan, Piotrowic i Żarowa należały do niej Pastuchów, Mikoszowa i Przyłegów). W latach 1881-1883 wybudowano nowy, obszerny kościół, a w 1884 r. rozebrano grożący zawaleniem „Bethaus”. Większość kosztów budowy nowej światyni pokrył właściciel majątku łazańskiego hr. Friedrich von Burghauss. Na wiele lat okazała się ona wystarczająca dla potrzeb gminy ewangelickiej, od której w 1892 r. odłączono Mikoszową, Przyłęgów i Pastuchów (w tej ostatniej wsi wybudowano kościół). Do początków XX w. całe życie religijne i kulturalne gminy wyznaniowej skupiało się w Piotrowicach. Jedynym wyjątkiem była działająca od 1878 r. szkółka niedzielna w Żarowie (jedna z pierwszych w powiecie świdnickim). W 1910 r. małżonkowie Eugen Karl i Marie Anna von Kulmiz postanowili wybudować w Żarowie dom opieki nad młodzieżą. Projekt budynku opracował wrocławski architekt Henry. Budowę rozpoczęto na terenach i ze środków von Kulmizów w 1912 r. i ukończono po ponad roku. W dniu 16 XII 1913 r. odbyło się pierwsze nabożeństwo i nastąpiło poświęcenie budynku, który od imienia fundatorki otrzymał nazwę „Marienhaus”. W wyniku starań miejscowej społeczności ewangelickiej w największym pomieszczeniu urządzono kaplicę. Ściany i sufit pokryte były polichromią, a duże okna otrzymały kolorowe szyby. Przy ścianach północnej i wschodniej wznosiły się empory. Skromny ołtarz umieszczony był w południowej części sali, w niewielkiej niszy. W 1931 r. wzbogacono wystrój ołtarza o obraz „Chrystus na morzu”. Pozostałe pomieszczenia „Marienhausu” wykorzystywano zgodnie z założeniem - służyły wychowaniu kulturalnemu i zawodowemu młodzieży. Odbywały się w nim zebrania gminy, towarzystw i związków ewangelickich. Była też w „Marienhaus” biblioteka założona przez von Kulmizów (podarowali ok. 2000 książek). Wkrótce po wybudowaniu von Kulmiz przekazali obiekt gminie, ale darowizna obciążona była usterkami natury prawnej. Wyszło to na jaw w 1926 r., kiedy likwidowano fabrykę maszyn „Marie”. Okazało się wtedy, że gmina wyznaniowa nie nabyła praw własności do placów, na którym stały „Marienhaus” i pobliskie probostwo. Konieczne stało się wykupienie terenu. Dzięki pomocy władz kościelnych, Związku Gustawa Adolfa i Towarzystwa Ewangelickiego żarowskiej społeczności protestanckiej udało się bardzo szybko zebrać potrzebną na ten cel kwotę 36000 marek. Sprawy własnościowe uporządkowano ostatecznie w 1927 r.

Początkowo w „Marienhaus” odbywały się tylko popołudniowe nabożeństwa w dni świąteczne, a duchowni dojeżdżali z Piotrowic. W styczniu 1921 r. na prośbę miejscowej społeczności ewangelickiej wikariusz parafialny przeniósł się na stałe z Piotrowic do Żarowa. Otrzymał do dyspozycji dom podarowany przez von Kulmizów. Od tego momentu w „Marienhaus” regularnie odbywały się nabożeństwa i uroczystości religijne. W 1925 r. wikariat żarowski stał autonomiczna częścią parafii - m.in. uzyskał prawo prowadzenia własnych ksiąg metrykalnych. Następnym krokiem było zrównanie w prawach kościołów i duszpasterzy piotrowickiego oraz żarowskiego. Nastąpiło to pod koniec 1925 r. Powstała parafia Piotrowice-Żarów obsadzona przez dwóch pastorów, którzy na zmianę odprawiali nabożeństwa w obu kościołach. Istniała do lata 1946 r., kiedy to wysiedlono duchownych ewangelickich. Kilka miesięcy wcześniej, w lutym 1946 r. wójt żarowski J.Rokita zamknął „Marienhaus”.

Życie społeczne

Zorganizowane życie społeczne rozwinęło się w Żarowie na większą skalę dopiero w XX w. Początkowo związane było z towarzystwami i związkami o charakterze religijnym. Dlatego koncentrowało się przy katolickim domu parafialnym i protestanckim „Marienhaus”. Bardzo aktywny był katolicki „Związek Maryjny” (Marienverein), a także związki matek i mężczyzn katolickich (Mütterverein i Männerverein). Protestanckich organizacji religijnych było 5 (w tym 3 młodzieżowe), z których najważniejszy i najliczniejszy był Związek Ewangelicki (Evangelischer Bund Saarau - 280 członków na początku lat 30-tych XX w.). Innego typu organizacjami były związki weteranów wojennych: powstały jeszcze w 1873 r. „Związek Wojenny” (Kriegsverein), który po I wojnie światowej przekształcił się w „Landwehr-Kamaraden-Verein Saarau”. Jeszcze w latach 30-tych XX w. należeli do niego weterani wojen z Austrią 1866 r. i Francją 1870/71 r. Działalnością kulturalną, krzewieniem sportu i turystyki zajmował się „Żarowski Związek Gimnastyczny” („Saarauer Turnverein”), który powstał w lutym 1880 r. Początkowo zrzeszał tylko pracowników przedsiębiorstw Kulmizów, później jego członkiem mógł zostać każdy mieszkaniec Żarowa. „Saarauer Turnverein” należał do regionalnej organizacji „Zobten – Turngau”, zrzeszającej związki gimnastyczne z całego powiatu świdnickiego. W latach 30-tych XX w. funkcje kulturowo-wychowawcze przejęły różnego typu organizacje nazistowskie.

Instytucje kulturalne

Ważnym elementem kreującym życie kulturalne w Żarowie była działająca od drugiej dekady XX w. fundacja „Marie von Kulmiz Stiftung”. Prowadziła m.in. bibliotekę, która mieściła się w „Marienhaus”. Przynajmniej od lat 20-tych XX w. istniał w Żarowie kino-teatr. Wyświetlano w nim filmy, odbywały się przedstawienia teatralne i inne imprezy artystyczne. Na początku lat 20-tych XX w. powstał z inicjatywy nauczyciela Herberta Spittlera (1898-1978) ewangelicki chór kościelny, a kilka lat później orkiestra. Ich kierownikiem, dyrygentem, a także kompozytorem części repertuaru był Spittler. Chór oraz orkiestra często występowały i to nie tylko przy okazji uroczystości religijnych. Wkrótce też zatraciły charakter wyznaniowy. Niezależnie od chóru kościelnego zaczął funkcjonować bezwyznaniowy, w którym śpiewali protestanci i katolicy, ale tylko mężczyźni. Nosił on nazwę „Męskie Towarzystwo Śpiewacze Concordia” (Männer-Gesangverein). Oprócz niego działały też chóry przykościelne katolicki i dwa ewangelickie (jeden dziecięcy). Orkiestra przybrała nazwę „Orchester Vereinigung Saarau”. Już w drugiej połowie lat 20-tych tradycją stały się letnie i noworoczne koncerty orkiestry w Żarowie oraz okolicznych miejscowościach. W latach 30-tych orkiestra przeniosła się do nowej siedziby w kantynie-budynku socjalnym zakładów „Silesia”. W 1938 i 1939 r. dwa występy orkiestry żarowskiej były transmitowane przez radio wrocławskie. Po II wojnie światowej wysiedleni muzycy reaktywowali orkiestrę, która na terenie Niemiec działała pod kierunkiem Spittlera jeszcze w latach 70-tych.

Sport i rekreacja

W sierpniu 1920 r. powstał klub sportowy „SV (Sports-Verein) Saarau”. Jego działalność zdominowała piłka nożna. Drużyna seniorów uczestniczyła ze zmiennym szczęściem w rozgrywkach piłkarskich na szczeblu lokalnym. Okazjonalnie brała udział w turniejach piłkarskich, także halowych. W 1937 r. wywalczyła mistrzostwo powiatu świdnickiego i awans do środkowośląskiej klasy okręgowej. Jednak po roku na skutek konfliktów w drużynie, powróciła do niższej klasy rozgrywek. Mobilizacja do wojska i wybuch II wojny światowej sprawiły, że drużyna piłkarska utraciła większość zawodników, ale w rozgrywkach piłkarskich uczestniczyła do wiosny 1942 r. Największym obiektem rekreacyjnym w Żarowie było kąpielisko gminne. Znajdowało się przy dzisiejszej ul. Słowiańskiej i zajmowało część stawu nazywanego „Baggerteich”. Staw ten miał powierzchnię 4,5 ha i głębokość maksymalną 10 m, a był wyrobiskiem po zlikwidowanej kopalni węgla brunatnego. Do kąpieliska należał obszar wodny o powierzchni 0,5 ha, na którym wyznaczony był basen kąpielowy o długości 100 m. Brzeg był zagospodarowany, przy plaży znajdował się budynek usługowy i tereny zielone. Co roku odbywały się zawody pływackie, a ich dystans wyznaczał obwód stawu, wynoszący ponad 600 m – „Rund um’s Baggerloch”. „Saarauer Turnverein” kilkakrotnie podejmował próby wybudowania hali sportowej z prawdziwego zdarzenia. W 1914 r. przeszkodził temu wybuch wojny światowej. Pod koniec lat 20-tych XX w. powstał nawet projekt hali, której budowa miała kosztować 100-125 000 marek. Tak wielkiej kwoty nie udało się zebrać i projekt zarzucono. W latach 20-tych Związek wykupił maneż (halę do jazdy konnej) położony koło gimnazjum. Po niewielkiej przebudowie zaadaptowano go na salę gimnastyczną, którą Związek wiosną 1933 r. odsprzedał gminie, zachowując prawo do jej użytkowania przez 4 popołudnia w tygodniu. „Saarauer Turnverein” był też właścicielem kortów tenisowych zlokalizowanych przy dzisiejszym pl. Wolności.

Opracowanie
Tomasz Ciesielski
(Monografia Historyczna Gminy Żarów 2006) 

Uzupełnienie i poprawa
Bogdan Mucha