Tajemnica cmentarza wojennego w Żarowie, cz. 2

O niejasnościach związanych z liczbą pochowanych żołnierzy radzieckich na cmentarzu wojennym w Żarowie pisaliśmy już w czerwcu 2011 roku. Temat wzbudził zainteresowanie historyków rosyjskich dzięki, którym udało się ustalić, iż te same imiona i nazwiska, a także daty urodzenia oraz śmierci 11 pochowanych na żarowskim cmentarzu żołnierzy radzieckich, utrwalone zostały także na nagrobkach w Oławie, Świdnicy i Wałbrzychu. Dwóch kolejnych natomiast żołnierzy w tym kapitan Саиченкo Т.И. (Saiczenko T. I. – poległy w czerwcu 1945 r.), w ogóle nie figuruje w wykazie osobowym Armii Radzieckiej z 1944-45 r. Po niespełna dwóch latach chcemy dziś uzupełnić niniejszy temat o nowe ustalenia i kolejne interesujące odkrycie.

Stojąc poza ogrodzeniem cmentarza wojennego w Żarowie nie jesteśmy w stanie dostrzec wszystkich szczegółów dotyczących wyrytych na płytach obelisków nazwisk oraz dat. Co innego, kiedy przyglądamy się im z bliska. W ten właśnie sposób na płycie zawierającej nazwiska 18 poległych żołnierzy (zbiorowa mogiła nr 2) ujawniliśmy kolejny napis. Słabo widoczne, lecz czytelne jest tam pisane cyrylicą nazwisko Гурянов П.С. (Gurjanow P. S.) data urodzenia 1916 oraz data śmierci 15.2.1945. Napis wyryty został pod ostatnim nazwiskiem Пастушенко М.Д. (Pastuszenko M.D.), 1898, 07.05.1945. Kiedy dokładnie i z czyjej ręki powstał ów napis nie wiadomo. Pewnym jest jednak, że wykonany został po przytwierdzeniu tablicy do płaszczyzny obelisku. Być może 19-te nazwisko wyryte zostało w 1948 roku, kiedy na cmentarzu chowano ośmiu ekshumowanych z okolicznych mogił żołnierzy radzieckich. Czy było to związane z pochówkiem w tym miejscu kolejnego żołnierza, czy tylko niestarannie wykonane uzupełnienie istniejącego już wykazu, tego nie wiemy.

Zbiorowa mogiła nr 2 z tablicą zawierającą 18 nazwisk poległych w 1945 roku żołnierzy radzieckich

Przetarcie mokrym śniegiem napisu pozostawiło w wyżłobionych literach i cyfrach osad kurzu z płyty. Czytelne nazwisko i data
Гурянов П.С. 1916 15.2.45. Stan z 6 marca 2013 r.

Z dokumentacji radzieckich dowiadujemy się, że na żarowskim cmentarzu wojennym spoczywają żołnierze ze 118 Dywizji Strzeleckiej (ros.118 сд; стрелковая дивизия) wchodzącej w skład 5. Gwardyjskiej Armii (5-я гвардейская армия), która w ramach 1 Frontu Ukraińskiego (1-й Украинский фронт), prowadziła na Dolnym Śląsku walki z niemiecką 17. Armią Polową. Pochowani w Żarowie żołnierze radzieccy polegli w okolicach miejscowości Mietków (ros. Меткув; niem. Mettkau), Buków (ros. Буков; niem. Bockau) oraz Kruków (ros. Раабен; niem. Raaben). Z okolic tej ostatniej ekshumowany i przeniesiony do Żarowa miał być Рыбалка Дмитрий Авернович (Rybałka Dmitrij Awiernowicz). Paszport z takim nazwiskiem odnaleziono w 1948 roku przy jednym z ekshumowanych żołnierzy. Nazwisko takie z miejscem pochówku w miejscowości Раабен (Kruków) widnieje na dokumencie znajdującym się w bazie danych http://www.obd-memorial.ru. Jak czytamy tam:

Номер записи (numer zapisu/identyfikacji) 4289941
Фамилия (nazwisko) Рыбалка (Rybałka)
Имя (imię) Дмитрий (Dmitrij)
Отчество (imię po ojcu) Аверьянович (Awiernowicz)
Дата рождения (data urodzenia) __.__.1897
Место рождения (miejsce urodzenia) Николаевская обл (region Mikołajów)., Гарбузинский р-н (okręg Garbuzinskij), с. Константиновка (wieś Konstantinowka)
Дата и место призыва (data i miejsce poboru) 31.03.1944, Арбузинский РВК (Arbuzinskij RWK), Украинская ССР (Ukraińska Socjalistyczna Repuplika Radziecka), Одесская обл (region Odessa)., Арбузинский р-н (okręg Arbuzinskij)
Последнее место службыb (ostatnie miejsce/przydział służbowy) 118 сд (118 dywizja strzelecka)
Воинское звание (stopień wojskowy) сержант (sierżant)
Причина выбытия (powód usunięcia) убит (zabity)
Дата выбытия (data usunięcia) 25.02.1945
Название источника информации (nazwa źródła) ЦАМО
Номер фонда источника информации (numer źródłowy założonej informacji) 58
Номер описи источника информации (numer źródłowy inwentaryzacji) 18003
Номер дела источника информации (numer źródłowy sprawy) 467

Dane z paszportu wedle informacji spisanych przez uczestnika ekshumacji Juliana Parzulka są następujące: Рыбалка Дмитрий Авернович, Конетантиновка Украина, год рожд. 1891 (57 лет), Район Абрузинекий, Колхозник, Число Дети: Елена 1924 г., Василий 1926 г., Анастази 1928 г., Паспорт выдан 21.03.1937, Абрузинекий Н.К.В.Д. – Rybałka Dmitrij Awiernowicz, Konietantinowka – Ukraina, rok urodzenia 1891 (57 lat), Rejon Abruziniekij, Kołchoźnik, Liczba dzieci: Elena 1924 r., Wasilij 1926 r., Anastazy 1928 r., Paszport wydano 21.03.1937, Abruziniekij N.K.W.D. Rozbieżności dotyczą jedynie daty urodzenia 1897 (dokumentacja radziecka) i 1891 (dane z paszportu), co tłumaczyć można błędem w odczytaniu ostatniej cyfry z paszportu odnalezionego przy ekshumowanym oraz w pisowni miejscowości Арбузинский (dokumentacja radziecka) i Абрузинекий (dane odczytane z paszportu) oraz wieś Константиновка (dokumentacja radziecka) i Конетантиновка (odczytane z paszportu). Nie ma wątpliwości jednak, że w obu dokumentacjach chodzi o tą samą osobę.

Dokumentacja radziecka z nazwiskami siedmiu żołnierzy radzieckich poległych i pochowanych w okolicy Krukowa 

We wspomnianej dokumentacji oprócz Dmitrija Awiernowicza Rybałki widnieją także nazwiska sześciu innych żołnierzy radzieckich z 398 pułku strzeleckiego (118 dywizja strzelecka), którzy polegli w okolicy Krukowa i tam pierwotnie byli pochowani:

Фельдчин Илья Афанасьевич (Fieldczin Ilia Afanasiewicz), ur. 1904 r., poległ 23.02.45 r. (Ефрейтор – starszy szeregowy; specjalizacja – obsługa ckm)
Григораш Василий Федорович (Grigorasz Wasilij Fiedorowicz), ur. 1925 r., poległ 23.02.45 r. (Ефрейтор – starszy szeregowy; specjalizacja – obsługa ckm)
Жеревчук Марк Андреевич (Żieriewczuk Mark Andrieiewicz), ur. 1899 r., poległ 25.02.45 r. (Рядовой – szeregowiec, specjalizacja – obsługa rkm)
Зейналов Шаганди Касьянович (Ziejnałow Szagandin Kasjanowicz), ur. 1899 r., poległ 25.02.45 r. (Рядовой – szeregowiec, specjalizacja – strzelec)
Гивелич Игнат Константинович (Giwielicz Ignat Konstantinowicz), ur. 1900 r., poległ 25.02.45 r. (Рядовой – szeregowiec, specjalizacja – strzelec)
Бучкай Андрей Сатриивич (Buczkaj Andriej Satriwicz), ur. 1912 r., poległ 25.02.45 r. (Рядовой – szeregowiec, specjalizacja – strzelec)

Schemat cmentarza wojennego w Żarowie wedle dokumentacji radzieckiej

Cmentarz wojenny żołnierzy radzieckich w Żarowie. Widok z lat 60-tych

Nazwiska Рыбалка, Фельдчин, Григораш, Жеревчук, Зейналов, Гивелич, Бучкай nie widnieją, na tablicach wojennego cmentarza żołnierzy radzieckich w Żarowie. Wszyscy wyszczególnieni zostali jednak na jednym dokumencie. Wiemy na pewno o ekshumacji jednego z nich (Рыбалка Дмитрий Авернович, przy którym odnaleziono wspomniany paszport). Czy pozostali również zostali przeniesieni na żarowski cmentarz wojenny. Jeżeli tak, to dlaczego nie zostali uwiecznieni na kamiennych płytach obelisków z czerwoną gwiazdą. Przybywa pytań oraz nazwisk. Kolejne odnajdujemy bowiem w Księdze Pamięci Ukrainy (ros. Книга Памяти Украины). Pośród setek tysięcy nazwisk spisanych w ponad 70-ciu tomach Księgi widnieją:

1. Михаил Иосифович Георгица, Дата рождения 1.01.1925 r., с. Богатое, молдаванин. Призван в 1944, сержант, ком. Отд. в/ч пп 64122. Умер от ран 30.5.1945 г., похоронен г. Жарув, Валбжихское воев., Польша

Michaił Iosifowicz Gieorgica, data urodzenia 01.01.1925 r., wieś Bogatoie, Mołdawianin. Powołany w 1944 r., sierżant, komendant oddziału (ros. ком. Отд. - skrót od Командир отделения) jednostki wojskowej (ros. в/ч – skrót od войсковая часть) o numerze poczty polowej (ros. пп – полевая почта) 64122. Umarł od ran 30.5.1945 r., pochowany miasto Żarów, województwo wałbrzyskie, Polska. Jak ustaliliśmy jednostką o numerze poczty polowej 64122, był 1031 pułk strzelecki z 280 dywizji strzeleckiej (ros. 1031-й стрелковый полк 280-й стрелковой дивизии). Dywizja ta wchodziła w skład radzieckiej 13 Armii, która brała udział w Operacji Berlińskiej oraz Praskiej.

2. Савва Григорьевич Топал, Дата рождения 01.01.1913, с. Камышовка, молдаванин. Призван в 1944, рядовой, стрелок 72 омсбр. Погиб 24.3.1945 г., похоронен г. Жарув, Валбжихское воев., Польша.

Sawwa Grigoriewicz Topał, data urodzenia 01.01.1913, wieś Kamyszowka, Mołdawianin. Powołany w 1944 r., szeregowiec, strzelec 72 dywizji strzeleckiej (podany w księdze skrót омсбр oznacza отдельная мотострелковая бригад, czyli oddzielna motocyklowa brygada; w wykazie jednostek radzieckich nie figuruje 72 oddzielna brygada motocyklowa, stąd też skrótowy zapis uznać należy za błędny; chodzi tutaj o 72 сд – dywizję strzelecką), która wchodziła w skład radzieckiej 21 Armii (ros. 21-я армия) toczącej boje z wojskami niemieckimi na Dolnym Śląsku w tym na obszarze gminy Żarów. Poległ 24.3.1945 r., pochowany miasto Żarów, województwo wałbrzyskie, Polska.

3. Стигарь Иван Артемович, Дата рождения 1924, с. Богданово-Первое, украинец. Призван в 1944, мл. сержант, ком. отд. 788 сп. Погиб 27.1.1945 г., похоронен г. Жарув, Валбжихское воев., Польша.

Stigar Iwan Artemowicz, data urodzenia 1924, wieś Bogdanowo-Pierwoie, Ukrainiec. Powołany w 1944, młodszy sierżant, komendant oddziału 788 pułku strzeleckiego.Poległ 27.1.1945 r., pochowany miasto Żarów, województwo wałbrzyskie, Polska.Jak ustaliliśmy 788 pułk piechoty wchodził w skład 214 dywizji strzeleckiej, która w ramach radzieckiej 52 Armii toczyła boje w wojskami niemieckimi na Dolnym Śląsku (Lubin – Legnica).

4. Коритнянский Николай Иванович, Дата рождения 1914, с. Песчаная, украинец. Призван в 1941, ст. лейтенант, нач. связи оадн 20 абр. Погиб 3.3.1945 г., похоронен г. Жарув, Валбжихское воев., Польша.

Koritnjanskij Nikołaj Iwanowicz,data urodzenia 1914, wieś Piescianaja, Ukrainiec. Powołany w 1941 r., starszy porucznik, szef łączności (ros. нач. Связи – skrót od начальник связи) oddzielnego artyleryjskiego dywizjonu (ros. оадн – skrót od отдельный артиллерийский дивизиoн) z 20 brygady artyleryjskiej (ros. абр – skrót od артиллерийская бригада). Poległ 3.3.1945 r., pochowany miasto Żarów, województwo wałbrzyskie, Polska. Nie ustaliliśmy przydziału 20 brygady artyleryjskiej w wykazie jednostek radzieckich.

Linia frontu na Dolnym Śląsku w dniach 24.02.-07.05.1945 r.

Linia frontu na Dolnym Śląsku w dniach 8-24 kwietnia 1945 r. 

Nie jesteśmy w stanie powiedzieć, czy wymienieni rzeczywiście pochowani zostali na cmentarzu wojennym żołnierzy radzieckich w Żarowie. Wedle dokumentacji miejscem ich spoczynku jest Żarów, czego nie odzwierciedla zarówno liczba mogił jak i nazwiska wyryte na kamiennych płytach cmentarza. Tutejsza nekropolia pozostaje nadal niezamkniętą kartą historii II Wojny Światowej.

Opracowanie
Bogdan Mucha