Cmentarze i lapidarium

Lapidarium

Lapidarium (łac. lapidarius – kamienny) – miejsce przechowywania i prezentowania zgromadzonych okazów kamieni naturalnych i kamiennych fragmentów elementów architektonicznych oraz rzeźb, nagrobków, pomników, pochodzących z zabytkowych budowli, cmentarzy. Ekspozycja może znajdować się na wolnym powietrzu lub w zamkniętym pomieszczeniu (muzeum, galeria, park, dziedziniec, stary cmentarz). Pierwsze lapidaria powstały w okresie renesansu, a upowszechniły się w XIX wieku. W Polsce  lapidaria dla nagrobków, pomników i rzeźb cmentarnych istnieją m.in. w: Gdańsku (pomorskie), Gorzowie Wielkopolskim (lubuskie), Legnicy (dolnośląskie), Lesznie (wielkopolskie), Kobylance (zachodniopomorskie), Kołobrzegu (zachodniopomorskie), Kożuchowie (lubuskie), Policach (zachodniopomorskie), Siedlcach (mazowieckie), Wschowie (lubuskie)

Cmentarze w gminie Żarów do 1945 roku

Na obszarze gminy Żarów do 1945 roku znajdowało się 21 cmentarzy, w tym 5 przykościelnych:

Buków (Bockau):
1. przykościelny, nie użytkowany od 2 połowy XIX wieku
2. założony w 2 połowie XIX wieku. Do lat 90-tych XX w. zachowanych kilka nagrobków, najstarszy z końca XIX wieku

Gołaszyce (Gohlitsch):
1. obecnie opuszczony i zaniedbany, zachowane polskie nagrobki po 1945 r.

Imbramowice (Ingramsdorf):
1. przykościelny, nie użytkowany od połowy XIX wieku
2. założony w połowie XIX wieku, użytkowany do lat 40-tych. Najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1872 roku

Łażany (Laasan):
1. przykościelny, nie użytkowany od pocz. XIX w.
2. założony na początku XIX wieku, obecnie zapuszczony i zdewastowany

Mielęcin (Pfaffendorf):
1. założony jeszcze w XIX wieku, zdewastowany i obecnie nie istniejący

Mikoszowa (Niklasdorf):
1. zamknięty w 1953 r., zapuszczony i zdewastowany

Mrowiny (Konradswaldau):
1. przykościelny ewangelicki, użytkowany do pocz. XIX wieku, obecnie nieistniejący
2. założony na pocz. XIX wieku, najstarszy zachowany nagrobek z nazwiskiem Arthur Greiher pochodzi z 1809 r., cmentarz zamknięty został w 1953 r.
3. przy polnej drodze (pocz. drogi po prawej stronie od przejazdu kolejowego), czytelna aleja z układem drzew oraz drewnianym krzyżem i uszkodzoną figurą Chrystusa, zachowane pozostałości nagrobków i kamiennych obramowań, cmentarz prawdopodobnie katolicki funkcjonujący już w XIX w.

Pożarzysko (Hohenposeritz):
1. przykościelny, użytkowany do końca XIX wieku. Jedyny zachowany nagrobek z nazwiskiem Paul Krenscher, przeniesiony został do lapidarium w Żarowie
2. założony na początku XX wieku z wybudowaną w tym okresie kaplicą

Przyłęgów (Preilsdorf):
1. założony w 1784 r., zamknięty w 1953 r., najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1920 r., obecnie zapuszczony i zdewastowany

Siedlimowice (Schönfeld): 
1. założony w 1842, zamknięty w 1968 r., obecnie zapuszczony i zdewastowany

Wierzbna (Würben): 
1. przykościelny, użytkowany do lat 40-tych, nie zachowały się żadne nagrobki sprzed 1945 r.
2. przy drodze do Nowic
3. przy drodze (pierwsza po lewej od strony Żarowa), założony jeszcze w XIX wieku ? (wg map topograficznych), groby z lat 1945-57

Żarów (Saarau):
1-2. pierwszy cmentarz w Żarowie powstał w 1865 r. przy drodze do Piotrowic (dzisiejsza ul. 1 Maja). Jego fundatorem był Karl von Kulmiz. Na cmentarzu tym chowano zarówno ewangelików jak i katolików o czym świadczy, znajdujący się na terenie cmentarza grobowiec katolickiej rodziny Neugebauerów. Pod koniec lat 80-tych XIX w. nekropolia okazała się zbyt mała w stosunku do potrzeb dynamicznie rozwijającej się osady. W 1890 r. Rada Gminy podjęła uchwałę o założeniu nowego cmentarza. Zrealizowano ją w początkach XX w. W latach 20-tych wybudowano na nowym, użytkowanym do dziś cmentarzu utrzymaną w stylu neogotyckim kaplicę z czerwonej cegły. Nie wiadomo kiedy dokładnie zaniechano pochówku mieszkańców Żarowa na starym cmentarzu przy dzisiejszej ul. 1 Maja. W latach 40-tych XX w. (przed 1945), a więc w czasie II wojny światowej na cmentarzu pochowano 3 kobiety (2 Polki, 1 Rosjanka) – przebywające na tzw. „robotach przymusowych”. Stary cmentarz w Żarowie, określany często jako „ewangelicki”, zamknięty został dopiero uchwałą Gminnej Rady Narodowej w Żarowie dnia 4.03.1954 r., zatwierdzoną w 1962 r. przez Ministerstwo Gospodarki Komunalnej. Na jego terenie zachowały się 4 grobowce (w tym jeden silnie uszkodzony). Na dwóch czytelne się napisy z nazwiskami rodzin Klamt i Neugebauer.

Lapidarium w Żarowie

Po II wojnie światowej cmentarze poniemieckie znajdujące się na obszarze gminy Żarów były nagminnie plądrowane i dewastowane. Kradziono szlachetne gatunki kamieni przerabiając je w zakładach kamieniarskich na nowe. Pozostałe jeszcze kamienie nagrobne służyły jako budulec do stawiania murków, chodników, obudowy klombów. Sam teren cmentarzy stawał się często miejscem wywozu wszelkiego rodzaju odpadów i gruzu. Z ocalałych nagrobków postanowiono utworzyć lapidarium na starym cmentarzu przy ul. 1 Maja (dawna Striegauerstrasse) w sąsiedztwie ocalałych grobowców rodowych.

W trakcie prac:

- uporządkowano cały teren pocmentarny wraz z drzewostanem
- przeprowadzono prace konserwatorskie najbardziej zniszczonego i zapuszczonego  grobowca
- przetransportowano i osadzono płyty nagrobne oraz i inne elementy kamienne z nieczynnych cmentarzy gminy Żarów
- wytyczono i wysypano ścieżki dla zwiedzających
- ustawiono obelisk z tablicą i napisem w języku polskim i niemieckim
- umieszczono tablicę pamiątkową z napisem w języku polskim i niemieckim na ścianie kaplicy obecnie użytkowanego cmentarza (autorem napisów na obu tablicach jest Bogdan Mucha)

Obelisk z tablicą pamiątkową - lapidarium przy ul. 1 Maja w Żarowie, fot. B.Mucha

W lapidarium żarowskim zgromadzono łącznie 17 nagrobków oraz 3 elementy kamienne pochodzące z nieczynnych cmentarzy w Gołaszycach, Łażanach, Pożarzysku, Przyłęgowie i Żarowie. Zbiór lapidarium uzupełniają 4 monumentalne grobowce rodowe. Uroczyste otwarcie i poświęcenie lapidarium z udziałem władz miasta Żarów, miasta partnerskiego Lohmar oraz byłych i obecnych mieszkańców Żarowa miało miejsce 11 września 2010 r.

Fragment lapidarium przy ul. 1 Maja w Żarowie, 2010 r., fot. B.Mucha

Opracowanie
Bogdan Mucha