Okres międzywojenny

Lata 1919-1929

Początek lat 20-tych był dla mieszkańców Śląska (podobnie jak całej Republiki Weimarskiej) bardzo ciężkie. Obciążona reparacjami i wielkimi długami wojennymi gospodarka znajdowała się w stanie głębokiej zapaści. Przedłużał się czas jej przestawiania na "tory" pokojowe. Na rynku brakowało towarów konsumpcyjnych, a jednocześnie skurczył się rynek zbytu na pozostałe wyroby przemysłowe, zwłaszcza inwestycyjne. Większość zakładów musiała ograniczyć produkcję. Dotyczyło to też fabryk żarowskich i w okolicznych ośrodkach przemysłowych. Skutkiem tego były masowe zwolnienia i zamrożenie płac robotniczych. Przy wysokiej inflacji prowadziło to do spadku realnych dochodów ludności. Często dochodziło do strajków o podłożu ekonomicznym. W latach 1920-22 wielokrotnie przerywali pracę robotnicy fabryk żarowskich domagając się wzrostu wynagrodzeń. W IX 1922 r. w strajku wzięło udział 650 pracowników zakładów szamotowych. Niespokojnie było też na terenach wiejskich. Najgorszy był rok 1923, który głęboko zapadł w pamięci całej generacji Niemców. Latem całe państwo ogarnął ostry kryzys ekonomiczny. Hiperinflacja doprowadziła do załamania rynku wewnętrznego i drastycznego spadku poziomu życia ludności. W ciągu kilku miesięcy letnich i jesiennych wartość pieniądza obiegowego spadła o kilkadziesiąt miliardów - przykładowo na pocz. 1923 r. gazeta kosztowała 5 fenningów, a 20 IX 20 mld mk.

Inflacyjnymi banknotami pozbawionymi wartości palono w piecach

Jeszcze latem do placówek handlowych przestały docierać produkty żywnościowe, których ludność wiejska nie chciała sprzedawać za niemal bezwartościowe marki inflacyjne. Nędza i głód nękały mieszkańców republiki. W całym kraju masowym zjawiskiem były demonstracje przeciw drożyźnie i braku artykułów żywnościowych, które często przybierały gwałtowny charakter. Atmosferę tamtych dni dobrze oddaje decyzja podjęta przez administratora majątku pyszczyńskiego. Zaniepokojona postawą ludności chłopskiej i przypadkami napadów rabunkowych w okolicy, postanowiła 2 X 1923 r. zastąpić otaczając posiadłość płot sztachetowy masywnym murem. W jego fundamenty wmurowano butelkę z dokumentem wyjaśniającym przyczyny postawienia muru: "administracja zmuszona była do tego ze względu na panujące niepokoje i częste włamania, przygotowywane i wykonywane komunistyczną ręką. Owe w większości elementy obce starają się być użyteczne narodowi przez urzeczywistnienie swoich fantastyczne planów. Ale w ich szeregach znajdują się elementy, które wkroczyły na nieuczciwą drogę w nadziei szybkiego wzbogacenia się bez uczciwej pracy". Wyjaśniono także, że butelkę z dokumentem wmurowano "dla upamiętnienia owych strasznych czasów, kiedy to naród niemiecki był zniewolony, zdeptany i wykorzystywany przez żydowski kapitał, (...) przyszłym pokoleniom dla przypomnienia i ostrzeżenia, jak naród przez samounicestwienie i rozkład wewnętrzny ginie i wpada w przepaść. Tylko taki naród może istnieć, który nie pozwoli sobie ukraść godności narodowej i nie podąża za demonowym śpiewem międzynarodówki".

Władzom Republiki Weimarskiej sytuacje udało się opanować dopiero pod koniec 1923 r,, w połowie listopada została wprowadzona nowa waluta - Rentenmark = 1 bilionowi starej.

Banknot z 1926 r. o nominale 5 Rentenmark

Lata 1924-1929 to okres stabilizacji politycznej i ekonomicznej. W 1927 r. dochód narodowy w skali całego kraju przekroczył poziom przedwojenny. Wzrastała produkcja przemysłowa, poprawiała się kondycja ekonomiczna przedsiębiorstw. Odczuły to też spółki zarządzające przemysłem żarowskim, które przystąpiły do modernizacji fabryk. Dalej utrzymywano jednak zatrudnienie na niskim poziomie i poważnym problemem w regionie było duże bezrobocie. Lokalne władze starały się zmienić ten stan rzeczy przez podjęcie finansowanych z budżetów powiatowych inwestycji rozbudowujących infrastrukturę techniczną. Do końca lat 20-tych zelektryfikowano dzięki temu wszystkie wsie w okolicach Żarowa, a do większości doprowadzono linie telefoniczne. Nie udało się natomiast w pełni zrealizować planowanej rozbudowy sieci dróg lokalnych.

Okres prosperity skończył się raptownie na przełomie 1929 i 1930 r., gdy gospodarkę niemiecką ogarnął wielki kryzys światowy. Dotknął zarówno przemysł, jak i rolnictwo. Ceny artykułów przemysłowych spadły o 1/3, a rolnych o 1/4. Konsekwencją było rosnące zadłużenie gospodarstw i przedsiębiorstw, co zwiększyło liczbę przymusowych licytacji. Coraz bardziej kurczyły się rynki zbytu. Zakłady przemysłowe szukały ratunku w zmniejszeniu produkcji, obniżaniu płac i redukcji zatrudnienia. Gwałtownie rosło bezrobocie. Powstała ogromna armia ludzi niezadowolonych, co przyczyniło się do wzrostu popularności wszelkiego rodzaju ruchów radykalnych. Najwięcej skorzystała na tym partia narodowosocjalistyczna Adolfa Hitlera. 

Bezrobotna kobieta w czasie kryzysu z początku lat 30-tych XX w.

Początki i rozwój NSDAP 1921-1939

Początki NSDAP (National Socialistische Deutsche Arbeiterpartei - Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej) na Śląsku sięgają 1921 r. W 1922 r. powstały pierwsze komórki terenowe, jednak wkrótce rozwój partii zahamowała jej delegalizacja po "puczu monachijskim" (8-9 XI 1923 r.). W 1925 r. zaczął się nowy etap w dziejach partii w Niemczech i na Śląsku. Terenowe organizacje NSDAP zaczęły powstawać w miastach Dolnego Śląsku. Początkowo należało do nich zaledwie po kilkadziesiąt osób, ale w miarę upływu czasu liczba członków rosła. Coraz silniejszym ośrodkiem ruchu stawała się Świdnica, którą pod koniec lat 20-tych zaczęto uważać za najważniejszy ośrodek ruchu narodowosocjalistycznego na Śląsku. W Świdnicy była siedziba władz obwodowych, na których czele stał miejscowy kupiec Georg Trzeciak. W 1930 r. podlegało mu 7 organizacji terenowych w powiatach świdnickim i strzegomskim. W latach 1929-31 Świdnica była siedzibą przeniesionych z Wrocławia władz śląskiego okręgu (Gau Schlesien) NSDAP. W 1930 r. ukazywał się w niej oficjalny organ okręgu "Schlesischer Beobachter". W Świdnicy odbyło się kilka głośnych procesów członków NSDAP. W XII 1929 i VI-VII 1930 sądzono uczestników napadu na zebranie socjaldemokratów, który miała miejsce w Świdnicy 27 IX 1929 r. Dwukrotnie występował na nich jako świadek sam Hitler. W XI 1931 r. odbył się przed świdnickim sądem specjalnym proces, w którym na ławie oskarżonych zasiadło dowództwo śląskiej grupy SA (Sturm Abteilung). Jednym z jej aktywniejszych oddziałów był pułk świdnicki SA, wyróżniony w 1931 r. na zlocie w Brunszwiku, gdyż jako jeden z trzech śląskich otrzymał z rąk Hitlera sztandar pułkowy. W VIII 1931 liczył 2815 członków, a na jego czele stał Walter Gottschalk. Świdniccy SA-mani prowadzili aktywną działalność na terenie powiatów świdnickiego i strzegomskiego dopuszczając się licznych rozbojów. Często dochodziło przy tej okazji do starć z przeciwnikami ruchu narodowosocjalistycznego, także w Żarowie. Niekiedy miały krwawy przebieg. W dniu 29 I 1932 r. w starciu z bojówkami narodowosocjalistycznymi poniosło śmierć dwóch robotników żarowskich Adler i Plüschke. W tym samym roku w trakcie marszu świdnickiego SA przez Żarów został zastrzelony na Konradswaldau Str. (ul. Mrowińska) członek SA Franz Becker. Po dojściu NSDAP do władzy na miejscu zdarzenia została umieszczona tablica upamiętniająca jego śmierć, a nazwę ulicy zmieniono na Franz-Becker-Str. Terenowa organizacja NSDAP w Żarowie została powołana w 12 IV 1930 r. Jednym z założyciel był Karl Mager, który legitymował się najdłuższym stażem partyjnym - do NSDAP wstąpił 22 VII 1926 r. i posiadał legitymacje nr 40828. W 1931 r. został otwarty Parteiheims, a 1 VII 1932 r. powstała żarowska komórka BdM (Bund deutscher Mädel - Związek Niemieckich Dziewcząt). 

Plakat propagandowy Sturm Abteilung "SA" z lat 30-tych XX w.

W samym Żarowie i okolicznych wsiach poparcie dla ruchu narodowosocjalistycznego było początkowo znikome. Miejscowa ludność preferowała partie bliskie tzw. centrum. Dopiero pod koniec lat 20-tych NSDAP zaczęła zdobywać coraz liczniejsze grono zwolenników Dobrze ilustruje to porównanie wyniki wyborów do parlamentu Rzeszy z 1924 i 1928 r. Dla 1924 r. są to zsumowane dane z Imbramowic, Łażan, Mielęcina, Mrowin i Zastruża; dla 1928 r. z Łażan, Mrowin i Zastruża. W 1924 r. na najsilniejsze partie głosowało następujący procent wyborców: SPD (Sozialdemokratische Partei Deutschlands - Socjaldemokratyczna Partia Niemiec) 53,4% (najwięcej w Mrowinach 59,9%; najmniej w Zastrużu 38,9%); DNVP (Deutsche-nationale Volkspartei - Niemieckonarodowa Partia Ludowa, konserwatyści) 22,6% (Zastruże 42,9%; Mielęcin 4,4%), Centrum (Zentrumspartei) 11,8% (Mielęcin 47,3%; Mrowiny 2,5%); DVP (Deutsche Volkspartei - Niemiecka Partia Ludowa) 4,6% (Łażany 8,5%; Mielęcin 0); a z radykalnych KPD (Kommunistische Partei Deutschland - Komunistyczna Partia Niemiec) 2% (Łażany 3,6%; Zastruże 1 głos na 185); NSDAP 1,6% (Mrowiny 2,5%; Mielęcin 0). W 1928 r.: SPD 51% (Zastruże 55,3%; Łażany 49%), NSDAP 14,7% (Łażany 16%; Mrowiny 13,1%); KPD 11,3% (Łażany 12,8%; Zastruże 4 głosy na 159); Zentrum 6,8% (Zastruże 16,4%; Mrowiny 3,4%); DNVP 5,6% (Mrowiny 14,8%; Łażany i Zastruże 6,3%); w Mrowinach 12,1% wyborców oddało swoje głosy na CSV (Christlich-sozialer Volksdienst - Chrześcijańsko-socjalna Służba Ludowa). Na przełomie lat 20- i 30-tych szybko wzrastała liczba osób głosujących na NSDAP, wyjątek stanowiły wybory jesienne 1932 r. 

Wybory do Reichstagu w 1932 r. - upadek Republiki Weimarskiej

Jeżeli chodzi o tereny wiejskie, to w wyborach marcowych 1933 r. na poszczególne partie głosowało następujący procent mieszkańców Bukowa, Mielęcina, Pyszczyna i Zastruża: SPD 34,3% (Mielęcin 41,4%, Buków 32,1%); Zentrum 30,3% (Mielęcin 41,4%, Zastruże 18,1%); NSDAP 30,2% (Zastruże 43,5%, Mielęcin 14,1%); KPD 3,1% Buków 4,7%, Pyszczyn 1 głos na 194). W kolejnych wyborach, które odbyły się 12 XI 1933 r. jedyna już wtedy legalna partia - NSDAP zgromadziła 92,2% i objęła wszystkie 661 mandatów w parlamencie Rzeszy.

Po przejęciu władzy narodowi socjaliści zaczęli na swój sposób organizować państwo. Starali się zinstytucjonalizować wszystkie przejawy życia społecznego. Utworzono organizacje zrzeszające poszczególne grupy zawodowe. Rolników miał skupić Stan Żywicieli Rzeszy. Młodzież od 10 do 18 roku życia musiała od 1 XII 1936 r. należeć do Hitlerjugend (Młodzież Hitlera), dziewczęta do BdM. Starszą młodzież wiejską gromadził powstały w 1934 r. Jungbauerschaften. Nad całością czuwała gęsta sieć terenowych organizacji NSDAP (Ortsgruppe). W okolicach Żarowa były to: dwie grupy żarowskie - wschodnia (część Żarowa, Mrowiny z przysiółkami) i zachodnia (część Żarowa, Kruków, Łażany), Bogdanów (Buków), Domanice (Pożarzysko, Siedlimowice), Imbramowice (Imbramowice, Marcinowiczki, Tarnawa), Osiek (Mielęcin, Pyszczyn, Zastruże, Pastuchów (Przyłęgów), Rusko (Mikoszowa), Wierzbna (Wierzbna, Bożanów, Gołaszyce, Kalno). Ortsgruppe podlegały pod Kreileitung (Kierownictwa powiatowe) Świdnica i Środa Śl. (Bogdanów i Osiek). (Więcej informacji dotyczących okresu międzywojennego na świecie znajdą Państwo tutaj>>>).

Opracowanie
Tomasz Ciesielski
(Monografia Historyczna gminy Żarów 2006)

Uzupełnienie (ilustracje z archiwum autora) oraz poprawa
Bogdan Mucha