Średniowiecze i nowożytność

Rozwój osadnictwa na obszarze Gminy Żarów od XIII od XVIII wieku

Brak źródeł nie pozwala odtworzyć stanu osadnictwa okolic Żarowa w XII i XIII w. Przypadkowe odkrycia i celowe badania archeologiczne dostarczają informacji tylko o trzech osadach istniejących przed końcem XIII w.: w Kalnie, Mikoszowej i Wierzbnej. Ta pierwsza ze względów bezpieczeństwa została założona na terenie bagiennym, domy zbudowane były na palach. Niewątpliwie do pocz. XIII w. powstały też inne osady. Świadczą o tym wzmianki w źródłach pisanych o Pożarzysku, Wierzbnej, a nie wykluczone, że też o Żarowie.

Jeżeli wierzyć powstałemu pod koniec XIII w. fałszywemu dokumentowi datowanemu na 1213 r., to przed tym rokiem powstały też Imbramowice, Kruków, Mrowiny, Pyszczyn, Siedlimowice i Tarnawa. W przypadku ostatniej jej istnienie potwierdza autentyczny dokument z 1227 r. Przed 1245 r. powstał też Buków. Dość dowolnie interpretując źródła pisane, a także odwołując się do pochodzenia nazw miejscowości, badacze niemieccy M. Treblin i M. Hellmich wysunęli hipotezę, że teren między Bystrzycą a Strzegomką stał się obszarem intensywnego osadnictwa na przełomie XII i XIII w. Do daty przełomowej oddzielającej okres osadnictwa słowiańskiego od niemieckiego, jaką dla pierwszego z nich jest rok 1241, miały powstać obok wyżej wymienionych także Gołaszyce i Zastruże. Treblin i Hellmich nie zaliczali do istniejących przed połową XIII w. Imbramowic, Mrowin i Siedlimowic, co prowadziło ich do kolejnej hipotezy, że szeroki pas ciągnący się wzdłuż Strzegomki od Jaworzyny Śląskiej do Pyszczyna i Domanic porośnięty był gęstym lasem. 

Akt lokacyjny, karczunek lasu i budowa wsi na miniaturze z ok. 1300 r.

Terenem intensywnej kolonizacji stał się dopiero w 2 poł. XIII w., a związane to było z początkiem osadnictwa niemieckiego. Najważniejszym rozróżnikiem dla obu badaczy była toponomastyka. Jeżeli nazwa miała słowiański źródłosłów, to miejscowość powstała przed 1241 r. Powinna była określać okoliczności powstania osady: przez karczowanie lasów (Łażany, Pożarzysko, Żarów), w terenie bezleśnym (Gołaszyce), bagiennym (Kalno?); lub określać charakterystyczne cechy szaty roślinnej (Buków, Kalno?, Tarnawa). Zastrzeżenia budzi 1241 r. jako data przełomowa, do której odwołują się także historycy polscy. Skutki najazdu tatarskiego dla sieci osadniczej okolic Świdnicy i Strzegomia na pewno nie były tak katastrofalne, jak przedstawia się to w opracowaniach dziejów regionu. Posuwający się szybko Tatarzy nie mieli czasu dokładnie spustoszyć tych terenów. Nie wydaje się więc zasadne dzielenie procesu zasiedlania okolic Żarowa na dwa okresy: do i po 1241 r. Był to jeden proces trwający około 100 lat, w którym obowiązywały różne mechanizmy prawne. 

Zabudowa średniowiecznej wsi

Zapoczątkowany w 2 poł. XII w., najpóźniej w pocz. XIII w., zintensyfikowany został w czasach panowania Henryka Brodatego. Książe ten zainteresowany rozwojem gospodarczym swojego państwa, a także obsadzeniem go silnym i bogatym rycerstwem, stwarzał korzystne warunki do kolonizacji pustkowi. Chętnie wydzielał rycerstwu ziemię, stwarzając dogodne warunki do gospodarowania na niej. Działania te kontynuował jego syna Henryk Pobożny. Do kolonizacji zachęcały immunitety, czyli zwolnienia od świadczeń na rzecz panującego (ekonomiczny), służby wojskowej (wojskowy) oraz wyłączenia spod sądownictwa państwowego (sądowy). Immunitety mogły być całkowite, czyli obejmowały wszystkie 3 kwestie, albo częściowe. W obu przypadkach stwarzały właścicielowi korzystne warunki do samodzielnego kształtowania oblicza dóbr immunizowanych. Stało się to podstawą do rozwoju nowych form osadnictwa - na prawie czynszowym polskim i niemieckim. Mogły być już powszechnie stosowane od początków XIII w., ale na podstawie zachowanych źródeł nie sposób tego jednoznacznie ustalić. Jedyny zachowany dokument lokacyjny z tych terenów wydany został w 1260 r. dla Bukowa. Do pocz. XIV w. zostały lokowane czy też relokowane na prawie niemieckim lub polskim prawdopodobnie wszystkie wsie położone na terenie dzisiejszej gminy Żarów. Znacznie częściej stosowane było prawo niemieckie, bardziej korzystne dla właściciela ziemi i osadników. Głównie za sprawą większej niezależności ekonomicznej i sądowniczej od władz państwowych. 

Schemat zabudowy wsi leśno-łanowej tzw. łańcuchówki

Na podstawie źródeł pisanych można przyjąć, że do pocz. XIV w. powstały wszystkie istniejące do dnia dzisiejszego wsie. Były to z głównie tzw. "łańcuchówki" lub "rzędówki". Przyczyn tak szybkiego zakończenia kolonizacji tych terenów należy upatrywać w korzystnych warunkach glebowych, wodnych i klimatycznych, a także bliskością Świdnicy, ośrodka handlowo-rzemieślniczego, który dodatkowo pod koniec XIII w. przekształcił się w ośrodek polityczny (miasto rezydencjonalne dworu książęcego), a od XIV w. też administracyjny (początkowo siedziba sądów, a od 1392 r. urzędników królewskich). Wzrastała liczba mieszkańców miasta (w XIV w. 9-10 tys.), a tym samym rynek zbytu dla towarów rolniczych. Dla miejscowości położonych zbyt blisko miasta jego sąsiedztwo mogło być jednak uciążliwe, a to za sprawą przywilejów uzyskanych przez Świdnicę od kolejnych władców: prawa mili od Henryka IV w 1285 r. (w odległości mili, czyli nawet do 10 km od miasta nie mogły prowadzić działalności "żadna karczma, żaden szewc, krawiec, piekarz ani kowal"); w 1347 r. Bolko II rozszerzył to o zakaz odbywania jarmarków oraz wyrabiania słodu i warzenia piwa bez zgody świdnickiego cechu karczmarzy. 

Schemat wsi z luźną zabudową wzdłuż drogi - tzw. rzędówka

Późniejszy rozwój sieci osadniczej był znacznie skromniejszy. W 1 poł. XVI w. powstały 2 osady: Weselna (Freudenthal) i Kalno-Wostówka (Neu Sorgau), które nigdy do końca się nie usamodzielniły, stając się przysiołkami Mrowin. Do tego należy doliczyć kilka folwarków (Karlshof k.Mrowin) i kolonii (Hummel, k. Mielęcina, czy Beatenwald k. Łażan), założonych w XVI-XVIII w. W 2 poł. XIX w. powstało w granicach Łażan osiedle przemysłowe Ida ud Marienhütte, a Żarów ze wsi przekształcił się w osadę przemysłową. (Więcej informacji dotyczących okresu średniowiecza i nowożytności znajdą Państwo tutaj >>>  >>>).