Jeńcy jugosłowiańscy w Siedlimowicach podczas II wojny światowej

Władze III Rzeszy Niemieckiej opracowały program postępowania wobec jeńców wojennych według którego jednym z celów było wykorzystanie siły roboczej jeńców wojennych dla gospodarki Niemiec hitlerowskich. Został on uzgodniony między Naczelnym Dowództwem Sił Zbrojnych (Oberkammando der Wehrmacht) i Generalnym Pełnomocnikiem do Spraw Gospodarki Wojennej (Generalbevollmächtigte für Kriegswirtschaft). Konwencja genewska z 27 lipca 1929 roku w sprawie traktowania jeńców wojennych stanowiła w art. 2, że "jeńcy wojenni winni być traktowani w sposób humanitarny", oraz że "środki odwetowe względem nich są zabronione". Mimo przyjętych przez rządy wszystkich państw świata zasad tej konwencji, w okresie II wojny światowej zostały popełnione przez cywilne i wojskowe władze III Rzeszy zbrodnie na jeńcach wojennych. Mimo różnic w traktowaniu przez władze hitlerowskie jeńców: oficerów, podoficerów i szeregowych generalnie, jak stwierdzono w wyroku Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze, "znęcano się nad jeńcami wojennym, dręczono ich i mordowano nie tylko z pogwałceniem wszelkich postanowień prawa międzynarodowego, lecz z całkowitym lekceważeniem elementarnych postulatów ludzkości.

System obozów zorganizowanych dla jeńców wojennych w czasie II wojny światowej był w III Rzeszy szeroko rozbudowany. Na obszarach operacyjnych na Wschodzie na szczeblu grupy armii istniał od 1942 roku urząd dowódcy jeńców wojennych, który podlegał generalnemu kwatermistrzowi Dowództwa Wojsk Lądowych. Na szczeblu armii sprawami jenieckimi zajmowali się komendanci obwodowi do spraw jeńców wojennych, którym z kolei podlegały obozy. Na obszarze III Rzeszy wszystkie sprawy jenieckie, w tym obozy jenieckie, były w gestii Naczelnego Dowództwa Sił Zbrojnych Rzeszy, w którym zajmował się nimi wydział do spraw jeńców wojennych, wchodzący w skład zarządu ogólnego sił zbrojnych. Obozy dla lotników podporządkowane były Naczelnemu Dowództwa Lotnictwa, dla jeńców marynarzy zaś – Naczelnemu Dowództwu Marynarki Wojennej. Poza tym przy zarządzie ogólnym sił zbrojnych Rzeszy istniała specjalna komórka, której zadaniem było utrzymanie łączności z kancelarią NSDAP. Tą drogą hitlerowskie władze partyjne wywierały swój wpływ na politykę wobec jeńców wojennych.

W 1943 roku utworzony został urząd generalnego inspektora do spraw jeńców wojennych, którego zadaniem była przede wszystkich koordynacja wysiłków, zmierzających do maksymalnego wykorzystania jeńców wojennych jako siły roboczej oraz zapobieganie ucieczkom jeńców wojennych. Generalny inspektor podlegał bezpośrednio szefowi Naczelnego Dowództwa Sił Zbrojnych, natomiast inspektorzy obozów jenieckich – bezpośrednio szefowi zarządu ogólnego Sił Zbrojnych. W lipcu 1944 roku dowódcy jeńców wojennych przy okręgach wojskowych zostali podporządkowani wyższym dowódcom SS i policji. Oddział do spraw jeńców wojennych zarządzał obozami za pośrednictwem dowódców jeńców wojennych, działających przy dowódcach okręgów wojskowych oraz przy dowódcach Wehrmachtu w okupowanych krajach.

Na terytorium Polski władze hitlerowskie zlokalizowały ogółem 2197 obozów i oddziałów roboczych jeńców wojennych. Wśród tych jednostek było: 58 punktów zbornych i obozów przejściowych dla jeńców wojennych (Kriegsgefangenendurchgangslager – Kgf-Dulag), 24 obozy przejściowe dla jeńców radzieckich (Durchsganglager – Dulag), 19 obozów dla jeńców oficerów (Offizierlager – Oflag), 55 obozów dla jeńców podoficerów i szeregowych (Kriegsgefangenenlager Stammmmnnnslager – Stalag), 1 obóz dla jeńców marynarzy (Marinelager – Marlag), 6 obozów dla jeńców lotników (Luftslager, Stalag – Luft), 2024 oddziały robocze jeńców wojennych (Kriegsgefangenenlager – Arbeitskammando – Kgf-Arb.-Kdo), 8 jenieckich batalionów budowlano-roboczych (Kriegsgefangenen-Bau und Arbeitsbataillon – BAB), 2 obozy dla internowanej ludności cywilnej oraz jeńców wojennych.

Obozy jenieckie na terytorium III Rzeszy i części okupowanej Polski (poza Generalnym Gubernią) były oznaczone numerami rzymskimi, które określały okręg wojskowy, oraz dużą literą alfabetu i nazwą danej miejscowości. Rzesza Niemiecka w granicach z 1937 roku była podzielona na trzynaście okręgów wojskowych (Wehrmachtskreis), których dowództwa znajdowały się w: Königsberg (I), Stettin (II), Berlin (III), Dresden (IV), Stuttgart (V), Münster (VI), München (VII), Breslau (VIII), Kassel (IX), Hamburg (X), Hannover (XI), Wiesbaden (XII), Nürnberg (XIII). Po przyłączeniu Austrii zorganizowano w 1938 roku dwa okręgi wojskowe: Wien (XVII), Salzburg (XVIII), a po zajęciu Polski: Danzig (XX), Posen (XXI).

Od 1939 roku w niemieckich okręgach wojskowych, zorganizowano następujące obozy jenieckie zlokalizowane w granicach dzisiejszej Polski:

(Wehrmachtskreis I) – Stalag I B Hohenstein (Olsztynek), Stalag I E (Prostki), Stalag I F Sauden (Suwałki)

(Wehrmachtskreis II) – Stalag II B Hammerstein-Schlochau (Czarne-Człuchów), Stalag II H Rederitz (Nadarzyce), Stalag Luft II Litzmannstadt (Łódź), Stalag Luft IV Gr.Tychow (Tychowo), Oflag II B Arnswalde (Choszczno), Oflag II-C Woldenberg (Dobiegniew), Oflag II-D Gross Born (Borne Sulinowo)

(Wehrmachtskreis III) – Stalag III C Alt-Drewitz (Kostrzyn nad Odrą), Oflag III B Wechrmahtlager Tibor/Zuellichau (Cibórz/Sulechów)

(Wehrmachtskreis VIII) – Stalag VIII A Görlitz (Zgorzelec), Stalag VIII B Lamsdorf (Łambinowice), Stalag VIII C Sagan (Żagań), Stalag VIII E Neuhammer (Świętoszów), Stalag VIII F Lamsdorf (Łambinowice), Oflag VIII A Kreuzburg/Oppeln (Kluczbork/Opole), Oflag VIII B Silberberg (Srebrna Góra), Oflag VIII C Juliusburg (Dobroszyce), Stalag Luft 7 Bankau (Bąków)

(Wehrmachtskreis XII) – Stalag XII E (Zambrów)

(Wehrmachtskreis XX) – Stalag XX A Thorn (Toruń), Stalag XX B Marienburg (Malbork), Stalag XXI A Schildberg (Ostrzeszów), Stalag XXI B Schubin (Szubin), Stalag XXI B Thure (Turek), Stalag XXI C/H Wollstein (Wolsztyn), Stalag XXI D Posen (Poznań), Oflag XXI A Schokken (Skoki), Oflag XXI B Schoken (Skoki), Oflag XXI C Schubin/Schokken/Schildberg (Szubin/Skoki/Ostrzeszów), Oflag XXI C/Z Grune bei Lissa (Leszno)

Inne obozy jenieckie zlokalizowane w granicach dzisiejszej Polski:

Oflag 6 Tost (Toszek), Oflag 56 (Prostki), Oflag 57 (Białystok), Oflag 64 Schubin (Szubin), Oflag 68 Sudauen (Suwałki), Stalag Luft S Sudauen (Suwałki), Stalag 56 Prostken (Prostki), Stalag 302 Gross Born (Borne Sulinowo), Stalag 307 (Biała Podlaska), Stalag 307 (Dęblin), Stalag 313 (Czarne), Stalag 315 (Przemyśl), Stalag 316 (Białystok), Stalag 319 (Chełm), Stalag 323 Gross Born (Borne Sulinowo), Stalag 324 (Grądy), Stalag 324 (Łosośna), Stalag 325 (Zamość) (Polska), Stalag 327 (Jarosław – Rymanów), Stalag 331 (Dłutowo), Stalag 333 (Ostrów-Komorowo), Stalag 351 Berkenbrugge (Brzezina), Stalag 357 Kopernikus Thorn (Toruń), Stalag 359 (Poniatowa), Stalag 366 (Siedlce) (Polska), Stalag 369 (Kobierzyn)

Jeńcy wojenni, pracujący w gospodarce III Rzeszy, wykonywali morderczą pracę ponad siły, zmuszano ich do przedłużania godzin pracy przy niedostatecznym wyżywieniu oraz do prac niebezpiecznych dla życia, w miejscach zagrożonych ostrzeliwaniem artyleryjskim i bombardowaniem lotniczym. Brak było opieki sanitarnej, zmuszano do pracy jeńców chorych nie nadających się do ciężkiej pracy, przez co przyspieszano ich wyniszczanie. Od 1940 roku zostali osadzeni w obozach, w tym na terytorium Polski jeńcy wojenni – żołnierze armii alianckich z zachodu i północy Europy: Anglicy, Francuzi, Norwegowie, Belgowie, Holendrzy, Duńczycy, a następnie z południa Europy: Grecy i Jugosłowianie.

O tych ostatnich wzmiankuje opracowanie pt. Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939-1945, w którym przeczytać można: Siedlimowice w. w woj. wrocławskim, na pd. zach. od Wrocławia. Oddział roboczy jeńców jugosłowiańskich obozu w Zgorzelcu – Kommando Stalag VIII A (Gorlitz) istniał 1941-1944 (?). Jeńcy pracowali w rolnictwie (AGK Wr, SO Św., sygn. 48, k 7). Niestety nie znamy liczebności jeńców przebywających podczas II wojny światowej w Siedlimowicach. Przypuszczać możemy jedynie, iż wzmiankowane komando jenieckie funkcjonowało w miejscowym folwarku należącym do dr Richarda von Bergmanna-Korn. W chwili obecnej oczekujemy na odpowiedź z kilku archiwów w tym z czeskiej Pragi, gdzie najprawdopodobniej przechowywane są dokumenty dotyczące pobytu i pracy jeńców jugosłowiańskich w Siedlimowicach.

Ruiny dawnego folwarku von Kornów w Siedlimowicach. Najprawdopodobniej tutaj przebywali podczas II wojny światowej jeńcy jugosłowiańscy, fot. B.Mucha

Przed wybuchem II wojny światowej Jugosławia była monarchią wielonarodowościową, od 1929 roku rządzona autorytarnie i zdominowana przez serbskie elity. Centralistyczna, foworyzująca Serbów polityka władz w Belgradzie prowadziła do zaognienia się zwłaszcza konfliktu serbsko-chorwackiego. W skrajnej opozycji wobec państwa pozostawali tzw. ustasze, sięgający po metody walki terrorystycznej. Po zabójstwie króla Aleksandra I Karadziordziewicia (zamach w Marsylii w 1934 roku) w imieniu niepełnoletniego króla Piotra II Karadziordziewicia funkcję regenta pełnił książę Paweł Karadziordziewić. Tradycyjnie związana z Francją, Jugosławia w okresie premierostwa Milana Stojadinovicia (1935-1939) i następnie Dragiša Cvetkovicia (1939-1941) wkroczyła na drogę balansowania między mocarstwami zachodnimi a Niemcami. W sierpniu 1939 roku rząd Cvetkovicia zawarł tymczasowe porozumienie z umiarkowanymi przywódcami chorwackiej opozycji. We wrześniu 1939 roku ogłosił neutralność. Pod naciskiem Berlina i w obawie przez zaborczością sąsiednich Włoch 25 III 1941 roku Jugosławia, po wielomiesięcznych próbach gry na zwłokę przystąpiła do Paktu Trzech. W dwa dni później w nocy z 26 na 27 marca, w kraju doszło do puczu wojskowego, a premierem został znany z sympatii prozachodnich generał Dušan Simović, powołujący się na poparcie młodego Piotra II (regent książę Paweł i premier Cvetković zostali odsunięci). Wiadomość o przewrocie wywołała wściekłość Hitlera, który postanowił podbić Jugosławię. W nocy z 5 na 6 kwietnia 1941 roku w Moskwie podpisany został jugosłowiańsko-radziecki pakt o przyjaźni i nieagresji. W kilka godzin później Jugosławia został bez wypowiedzenia wojny zaatakowana przez oddziały niemieckie, włoskie oraz węgierskie. W krótkiej kampanii (kampania bałkańska 1941) jugosłowiańskie siły zostały pokonne. 13 kwietnia Niemcy zajęli Belgrad, w którym cztery dni później przedstawiciele jugosłowiańskiego naczelnego dowództwa podpisali akt bezwarunkowej kapitulacji. Król i rząd udali się na emigrację. Nastąpił podział kraju pomiędzy III Rzeszę, Węgry, Włochy i powstałe Niezależne Państwo Chorwackie. Do niewoli niemieckiej dostało się ok. 340 000 żołnierzy jugosłowiańskich. Na początku stycznia 1945 roku było ich jeszcze ok. 122 000.

Żołnierze jugosłowiańscy w niewoli niemieckiej, archiwum autora

W granicach dzisiejszej Polski, jeńcy narodowości jugosłowiańskiej przetrzymywani byli w następujących niemieckich obozach jenieckich:

Stalag II B Hammerstein-Schlochau (Czarne-Człuchów) – Stan osobowy: 1 VII 1941: 2441, 1 IX 1941: 2424, 1 X 1942: 2080, 1 X 1943: 1907, 1 X 1944: 1682, 1 I 1945: 1676

Stalag III C Alt-Drewitz (Kostrzyn nad Odrą) – Stan osobowy: 1 VII 1941: 2467, 1 VI 1942: 1253, 1 X 1943: 849, 1 X 1944: 753

Stalag VIII A Görlitz (Zgorzelec) – Stan osobowy: 1 VII 1941: 2364, 1 X 1942: 1954, 1 X 1943: 1192, 1 X 1944: 1560, 1 I 1945: 1576

Stalag VIII B Lamsdorf – Stan osobowy: 31 V 1941: 2126, 1 X 1942: 1179, 1 X 1943: 2632, 1 XII 1943: 2648, 3 I 1944: 1358. Jeńcy pracujący w komandach zewnętrznych: 28 VI 1943: 1839, 30 XI 1943: 2345, 28 XII 1943: 929, 30 VI 1944: 875, 31 X 1944: 860, 1 I 1945: 814

Stalag VIII C Sagan (Żagań) – Stan osobowy:1 IX 1941: 1787, 1 X 1942: 1279, 1 X 1943: 1106, 1 X 1944: 963, 1 I 1945: 264

Stalag XX A Thorn (Toruń) – Stan osobowy: 1 X 1942: 6, 1 X 1943: 6, 1 I 1945: 409

Stalag XX B Marienburg (Malbork) – Stan osobowy: 1 VII 1942: 1108, 1 X 1943: 326, 1 VII 1944: 315, 1 I 1945: 789

Stalag XXI A Schildberg (Ostrzeszów) – Stan osobowy: 1 X 1942: 4, 1 I 1943: 4

Oflag XXI C Schokken (Skoki) – Stan osobowy: 1 IV 1942: 376, 1 X 1942: 500, 1 I 1943: 490, 1 VI 1943: 381

Oflag 64 Altburgund Schubin (Szubin) – Stan osobowy: 1 X 1943: 1, 1 I 1944: 1, 1 VII 1944: 1, 1 X 1944: 1

Stalag II D Stargard – Stan osobowy: 1 IX 1941: 4256, 1 X 1942: 2992, 1 X 1943: 2859, 1 X 1944: 2488, 1 I 1945: 2204

Posiadacie niepotrzebne starocie (przedmioty, fotografie, dokumenty lub inne rzeczy) ?? Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.. Skany bądź fotografie, oględziny wszelkich dokumentów i przedmiotów możemy wykonać również bezpłatnie od ręki w Żarowskiej Izbie Historycznej przy ul. Dworcowej 3. Utrwalmy wspólnie w słowie pisanym oraz wzbogacimy historię Naszej Małej Ojczyzny.

Żródła:
Sz. Datner, Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych armii regularnych w II wojnie światowej, wyd. MON, Warszawa 1964
Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939-1945. Informator encyklopedyczny, red. R. Łączkowski, wyd. PWN, 1979 Warszawa
S. Żerko, Ilustrowany leksykon II wojny światowej, wyd. Kurpisz, Poznań 2004

Opracowanie
Bogdan Mucha