Galgenberg czyli Szubieniczne Wzgórza w krajobrazie pobliskiego regionu

Dzisiaj pragniemy poruszyć zagadnienie, które wydaje się być mało popularne wśród zwykłych czytelników, aczkolwiek pasjonatów historii. Galgenberg, czyli w tłumaczeniu na język polski Szubieniczna Góra, to nazwa, którą często można odnaleźć na starych mapach topograficznych Topographische Karte Messtischblattsporządzonych w skali 1:25 000. Jak przekonują Nas materiały kartograficzne miejsc o tej ponurej nazwie jest całkiem sporo. Wiele z nich posiada dość atrakcyjne walory krajobrazowo-widokowe. Choć stare nazwy Galgenberg nie są już w powszechnym użyciu, to pozostaje pytanie dlaczego owe wzniesienia terenu tak, a nie inaczej były kiedyś oznaczane i nazywane ? Czy istnieje tutaj jakiś związek z dawną kodyfikacją prawa oraz karą śmierci, wykonywaną przez powieszenie na szubienicy ?

Szubienica (łac. furca, mala crux, patibulum, niem. galgen, raben) jest to konstrukcja, zazwyczaj drewniana, wykonana z poprzecznej belki wspartej na słupie lub dwóch słupach, służąca do wykonania kary śmierci przez powieszenie. Osobom skazanym na śmierć przez powieszenie zakłada się na szyję stryczek. Jest to jeden z najstarszych na świecie sposobów wykonywania kary śmierci. Na szubienicy swój żywot kończyły osoby skazane za przestępstwa wymierzone przeciwko własności prywatnej, zwłaszcza zaś za kradzież. Kara powieszenia na szubienicy (czasami na zwykłej gałęzi drzewa) znana była wszystkim europejskim kodyfikacjom karnym. Często dodatkowym obostrzeniem kary powieszenia, służącym celom prewencyjnym, było pozostawianie ciał powieszonych przestępców na szubienicy do chwili ... "aż zgniją ścięgna i rozluźnią się spojenia kości". Owe obostrzenie kary powieszenia często praktykowane było na Śląsku w XVI i XVII w.

Pierwszych opisów szubienic dostarczają źródła pisane m.in. X-wieczne przekazy autorstwa Ibn Rusta (arabski podróżnik piszący o zwyczajach słowiańskich) wedle, których ... "przynosi ona dwa słupy i wbijają je pionowo do ziemi, następnie kładą trzeci słup poprzecznie, przewiązują pośrodku tej poprzeczki sznur, ona staje na ławce, a koniec sznura zawiązują jej na szyi. Kiedy to już uczyni, zabierają ławkę spod niej, a ona pozostaje wisząc, dopóki nie udusi się i nie umrze". Oprócz drewnianych konstrukcji szubienic z czasem pojawiały się również szubienice murowane. I tak obok konstrukcji opisanej przez Ibn Rusta, spotkać można było również szubienicę, składającą się ze słupa, na szczycie którego przybita była krótka pozioma belka, wystająca z jednej strony, na której wieszany był skazaniec. Ten typ szubienicy znany był dawniej na Śląsku pod nazwą Kniegalgen czyli tzw. szubienica kolankowa, która funkcjonowała zwłaszcza w okresie późnego średniowiecza oraz w czasach nowożytnych. Ten typ szubienic często stawiany był doraźnie w celu wykonania tylko jednej egzekucji, jak to miało miejsce w XVII i XVIII-wiecznym Wrocławiu. Inną odmianą drewnianej szubienicy było urządzenie skonstruowane z pionowo osadzonego słupa, na którym posadowiona była pozioma belka wystająca z obu stron. Tą szubienicę zwano Golgathakreuz, lub z łaciny mala crux, czyli w tłumaczeniu zły krzyż. Najpopularniejszą jednak konstrukcją drewnianą była szubienica złożona z dwóch pionowo wbitych słupów, które u góry połączone były poziomą belką. Taki trójbelkowy układ szubienicy przypominający swym kształtem grecką literę Π, określano jako Dreiholz, czyli trzy drewna. Konstrukcja trójbelkowa, była z czasem rozbudowywana w wersję założoną na planie trójkąta o trzech pionowo wbitych słupach oraz trzech łączących je poziomo belkach. Zwano ją potocznie Das dreibeinige Tier czyli trójnogi zwierz. Inną formą rozbudowaną była szubienica czterosłupowa, złożona z czterech pionowo wbitych słupów i takiej samej liczby poziomych belek łączących je u góry. Zarówno szubienice dwu-, trój- lub czterobelkowe, mogły być budowane w konstrukcji murowano-drewnianej, gdzie murowane były ich słupy pionowe, łączone drewnianymi belkami, do których mocowano egzekucyjne stryczki.

Po lewej typ szubienicy opisywanej przez Ibn Rusta, po prawej szubienica kolankowa

Szubienica trójbelkowa

Szubienica czterobelkowa

Trójbelkowa szubienica murowana założona na planie czworoboku

Rozbudowa szubienic od wersji dwubelkowej przyniosła w końcu powstanie zupełnie nowego typu szubienic pod względem konstrukcyjnym. Nowe, już w pełni murowane urządzenia rozplanowane były na planie koła lub czworokąta, a ich przestrzeń zabudowana w swego rodzaju cylindryczną studnię na koronie, której posadowiono trzy, bądź cztery kamienne słupy z rozpiętymi pomiędzy nimi drewnianymi belkami egzekucyjnymi. Rozmiary tego rodzaju szubienic były różne, a początek ich funkcjonowania wyznaczał XVI wiek i obszar zachodniej Europy. Najstarszą na Dolnym Śląsku murowaną szubienicą o tej konstrukcji była ta, która znajdowała się niegdyś we Wrocławiu. Jej budowę datuje się na 1515 rok. Najmłodszą z kolej szubienica w Jeleniej Górze z 1779 roku.

Odrębną kwestią, a istotną dla tytułu niniejszego opracowania jest lokalizacja opisanych wyżej konstrukcji szubienic drewnianych, murowano-drewnianych i w końcu murowanych. Dobór miejsca, gdzie stanąć miała szubienica nie był przypadkowy. Decydujące znaczenie miał tutaj odpowiedni akt prawny, precyzujący owe miejsce, a także uwarunkowania topograficzne. Szubienica bowiem ze względu na swoje funkcje musiała stać w miejscu ogólnodostępnym i widocznym. Jak czytamy w publikacji pt. Miecz katowski. Pręgierz. Szubienica. Zabytki jurysdykcji karnej na Dolnym Śląsku (XIII-XVIII w.), autorstwa Macieja Trzcińskiego, ... "szubienice funkcjonujące poza murami miejskimi zakładane były najczęściej na niezadrzewionych wyniesieniach, które wyróżniały je pośród otaczającego krajobrazu. Zdecydowana większość funkcjonujących na terenie Dolnego Śląska szubienic została założona poza granicami miasta na pagórkach o jednoznacznie brzmiących nazwach: Galgenberg (Kąty Wrocławskie), Galgengrund (Nowa Ruda), Straconka (Miłków), Cierpięga". Autor dodaje do tego, że ... "nie należy zakładać, iż każde wyniesienie o nazwie Galgenberg, czy Galgengrund związane jest z rzeczywistym funkcjonowaniem w tym miejscu szubienicy", ... "przeprowadzone przeze mnie kwerendy terenowe i archiwalne tylko w kilku przypadkach potwierdziły zbieżność nazwy Galgenberg lub pochodnej z faktycznym funkcjonowaniem szubienicy".

W przyjętym przez Nas kwadracie wyznaczonym przez arkusze map topograficznych Topographische Karte Messtischblatt (nazwa arkusza i numer): Jauer (Jawor) 4963, Kuhnern (Konary) 4964, Kostenblut (Kostomłoty) 4965, Kanth (Kąty Wrocławskie) 4966, Hohenfriedeberg (Dobromierz) 5063, Striegau (Strzegom) 5064, Ingramsdorf (Imbramowice) 5065, Rosenborn (Mirosławice) 5066, Freiburg N.Schl. (Świebodzice) 5163, Schweidnitz (Świdnica) 5164, Weizenrodau (Pszenno) 5165, Zobten am Berge (Sobótka) 5166, odnaleźliśmy 17 miejsc – wyniesień terenu określonych jako Galgenberg, czyli Szubieniczne Wzgórze. Miejsca te oznaczono w pobliżu następujących miejscowości: Domanze (Domanice, pow. Wrocław), Dornberg (Czernica, pow. Świdnica), Freiburg – dwa miejsca (Świebodzice, pow. Świdnica), Grandorf-Monchhof (Granowice-Gądków, pow. Jawor), Gross Rosen (Rogoźnica, pow. Świdnica), Hohenpetersdorf (Pietrzyków, pow. Świdnica), Kanth (Kąty Wrocławskie, pow. Wrocław), Kauder (Kłaczyna, pow. Świdnica), Martinsgrund (Zachowice, pow. Wrocław), Ossig (Osiek, pow. Środa Śląska), Rauske (Rusko, pow. Świdnica), Schill (Sadowice, pow. Wrocław), Schonbach-Spillendorf (Szymanowice-Samsonowice, pow. Środa Śląska), Schweidnitz-Tunkendorf (Świdnica-Tomkowa, pow. Świdnica), Zedlitz (Pasieczna, pow. Świdnica), Zobten (Sobótka, pow. Wrocław).

Domanice (po lewej), Czernica (po prawej)

Świebodzice

Granowice-Gądków (po lewej), Rogoźnica (po prawej)

Pietrzyków (po lewej), Kąty Wrocławskie (po prawej)

Kłaczyna (po lewej), Zachowice (po prawej)

Osiek (po lewej), Rusko (po prawej)

Sadowice (po lewej), Szymanowice (po prawej)

Świdnica (po lewej), Pasieczna (po prawej)

Sobótka

Spośród tych wzniesień, szubienice wzmiankowane w źródłach pisanych, przebadane archeologicznie lub oznaczone na mapach znajdowały się w pobliżu: Świebodzic (źródła pisane), Rogoźnicy (źródła pisane, mapa topograficzna), Kąty Wrocławskie (źródła pisane, badania archeologiczne, mapa topograficzna, fotografie archiwalne), Zachowice (źródła pisane), Świdnica (źródła pisane), Sobótka (źródła pisane).

Szubienica koło Świebodzic zlokalizowana była na Szubienicznej Górze na zachód od miasta. Obecnie nie istnieje, a jej chronologia i opis pozostają nieznane. Wiadomo, iż remontowano ją w 1688 roku, a egzekucje wykonywano m.in. w 1688 i 1716 roku. W 1836 roku obiekt rozebrano, a materiał rozbiórkowy posłużył do budowy ulic. Szubienica w pobliżu Rogoźnicy znajdowała się na terenie dzisiejszych kamieniołomów granitu. Był to obiekt wyposażony w cylindryczną studnię wzniesioną z kamienia z otworem wejściowym. Na koronie studni znajdowały się trzy kamienne słupy. Brak danych dotyczących chronologii tej szubienicy. Wiadomo jedynie, że została rozebrana po II wojnie światowej. Szubienica Kącka zlokalizowana została na wzniesieniu Galgenberg po lewej stronie drogi wiodącej z Kątów Wrocławskich do Kilianowa. Szubienica ta powstała prawdopodobnie w 2 połowie XVI wieku. Obiekt stanowiła cylindryczna studnia o wewnętrznej średnicy 360 cm, na koronie której osadzone zostały trzy kamienne kolumny. Obiekt zniszczony został w latach 50-tych XX w. Zachował się jedynie obwód partii fundamentowej. W latach 1998-1999 szubienica ta była przedmiotem badań archeologicznych przeprowadzonych przez Koło Naukowe Studentów Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Szubienica świdnicka, stała niegdyś u wylotu ul. Kapturowej, potem przeniesiono ją na Wzgórze Bolkowe, zwane Górą Szubieniczną, przy ul. Wrocławskiej. Chronologia szubienicy zamyka się w 2 połowie XVI i 2 połowie XIX wieku. Egzekucje wykonywano na niej w latach 1640, 1644, 1645 i 1652. Ostatnią przeprowadzono w 1851 roku. Nieistniejący dziś obiekt stanowiła cylindryczna kamienna studnia z czterema słupami, spiętymi belkami egzekucyjnymi. Szubienica w pobliżu Sobótki, znajdowała się na Szubienicznej Górze. Nie wiadomo, kiedy powstała oraz jak wyglądała. Podobnie przedstawia się stan wiedzy o szubienicy w pobliżu Zachowic, w przypadku której wiemy jedynie, że w jej pobliżu (na Górze Szubienicznej) znajdowane były ludzkie szczątki.

Szubienica Der Galgen w pobliżu Kątów Wrocławskich na pocztówce z ok. 1906 roku

Szubienica w pobliżu Kątów Wrocławskich na fotografii z lat 30-tych XX wieku.

Szubienica w pobliżu Strzegomia na Galgenberg. Fragmenty map z końca XVIII wieku

Szubienica poza murami Świdnicy na fragmencie mapy z poł. XVIII wieku

Czy na pozostałych, przytoczonych wyżej wzniesieniach o nazwie Galgenberg, funkcjonowały niegdyś szubienice, tego nie wiemy. Co prawda przywilej posiadania takiego urządzenia określały dawniej ściśle przepisy prawne, które jak się wydaje rezerwowały szubienicę jedynie dla ośrodków miejskich. Nie mniej jednak niektóre obiekty posadowione zostały w pobliżu miejscowości, które nigdy praw miejskich nie posiadały, będąc niewielkimi wsiami, m.in. Rogoźnica i Zachowice. Nie jest więc wykluczonym, że również na pozostałych wzgórzach Galgenberg, funkcjonowały kiedyś szubienice, np. w formie drewnianej, typu kolankowego, na których przeprowadzono pojedyncze egzekucje (być może wykonane na zwykłym drzewie ?), po czym nazwa Góra Szubieniczna utrwaliła się wśród okolicznej ludności.

Szubieniczna Góra koło Domanic. Pomimo ponurej nazwy jest to miejsce, z którego roztaczają się przepiękne widoki (foto B. Mucha)

Dla zainteresowanych tematem polecamy następującą literaturę:

D. Wojtucki, Szubienice w województwie dolnośląskim, Wrocław 1999
D. Wojtucki, Szubienica w Złotnikach Lubańskich, Ziemia Lubańska, nr 24, 2003
M. Trzciński, Miecz katowski. Pręgierz. Szubienica. Zabytki jurysdykcji karnej na Dolnym Śląsku (XIII-XVIII w.), Wrocław 2001
M. Trzciński, Miłkowska szubienica, Karkonosze, nr 1-2, 1993
S. Wrzesiński, Pomniki średniowiecznego prawa. Szubienice na terenie powiatu lwóweckiego, Turysta Dolnośląski, nr 10, 2004
S. Wrzesiński, Krwawa profesja. Rzecz o katach i ich ofiarach, Kraków 2006

Ilustracje i fotografie - archiwum autora

Opracowanie
Bogdan Mucha