Pałac w Pyszczynie i jego rozbudowa według planów Carla Lüdecke

Pałac w Pyszczynie to jedna z najciekawszych i najlepiej zachowanych dawnych posiadłości szlacheckich na obszarze gminy Żarów. Historia budowli o imponującej powierzchni użytkowej 2 760 m² i kubaturze 13 270 m³, sięga odległych czasów średniowiecza, kiedy właścicielami niemal całej okolicy byli rycerze von Czirn. Na przestrzeni wielu wieków mury pałacu kilkakrotnie zmieniały właścicieli oraz gościły znamienite osobistości w tym królewskie rodziny. Pierwsza wzmianka źródłowa o obronnym dworze w Pyszczynie pochodzi z 1365 roku. Budowla była wówczas siedzibą możnego rodu rycerskiego von Czirn. Od 1520 roku z Pyszczyna pisali się przedstawiciele rodu von Reichenbach i to zapewne ich autorstwem były kolejne przebudowy tamtejszego dworu. W 1727 roku biskup wrocławski Franz Ludwig von Pfalz-Neuburg wydzierżawił cały majątek wraz z siedzibą szlachecką Heinrichowi Gottfriedowi baronowi von Spättgen. W tym samym roku córka Heinricha Gottfrieda, Josefa Barbara von Spättgen wyszła za mąż za Friedricha Rudolfa hrabiego von Matuschka und Toppolczan, wnosząc w ślubnym wianie nabytą przez ojca posiadłość. W rękach von Matuschków-Toppolczanów dobra pyszczyńskie pozostały przez 218 lat, aż do 1945 roku.

Jak informuje napis zamieszczony na portalu pałacowym jeszcze w 1727 roku zakończona została jego przebudowa „Renov. MDCCXXVII”, którą sfinansował Heinrich Gottfried von Spättgen. Wówczas dobudowana została pałacowa kaplica. W latach 1794-1796 pałac został rozbudowany poprzez podwyższenie i powiększenie jego korpusu oraz dobudowanie nowego skrzydła, które wchłonęło wspomnianą kaplicę. W 1882 roku pałac gruntownie odnowiono, a także wzniesiono od strony ogrodu loggię z ozdobnymi schodami tarasem. O modernizacjach tych informują plany z 1881 roku, które przechowywane są w Architekturmuseum der Technischen Universität Berlin (Muzeum Architektury Uniwersytetu Technicznego w Berlinie). Wśród planów znajdują się: widok pałacu od strony zachodniej/ogrodu, widok od strony północnej/ulicy, widok głównej elewacji, plany pierwszego i drugiego piętra, plan parteru, szczegóły architektoniczne głównego portalu z zegarem i postacią rycerza (widok z boku i przodu), a także plany pałacowej kaplicy: przekrój poprzeczny z ołtarzem, przekrój podłużny/ławki/okna, rzuty piętra i elewacji z dwoma oknami. Plany pochodzą z 30 stycznia 1881 roku (pałac), 6 maja 1881 roku (kaplica), 8 czerwca 1881 (szczegóły architektoniczne głównego portalu z zegarem i postacią rycerza). Ich autorem jest znany architekt Carl Johann Bogislaw Lüdecke, spod ręki którego wyszły m.in. pałac w Kopicach (1864), pałac w Brynku (1871), kościół pw. św. Mikołaja w Brzegu (1883), a także renowacja ratusza (1884-1891) i katedry św. Marii Magdaleny (1890-1892) we Wrocławiu.

Pałac w Pyszczynie, wg Alexandra Dunckera

Pałac w Pyszczynie, widok na elewację południową, 2012 r. (fot. B.Mucha)

Po wszystkich rozbudowach w pałacu pyszczyńskim były 64 pomieszczenia. W dwunastu z nich stały XVII-wieczne meble. Sale te określano w początku XX wieku jako „historyczne”. W 1945 roku Rosjanie wywieźli większość wyposażenia i częściowo zdewastowali pałac, który gruntowny remont przeszedł dopiero w latach 1954-57. Obecna bryła budowli utrzymana w stylu klasycystycznym z elementami barokowymi, posiada rzut w kształcie odwróconej litery „L”, który powstał w wyniku dostawienia do korpusu głównego od strony północnej skrzydła. Od strony zachodniej powiększono pałac o dwie przybudówki, loggie ze schodami i ażurową attyką w formie balustrady. Od strony południowej wyrasta ponad gzyms okrągła wieżyczka z dachem stożkowo-dwuspadowym. Budynek pałacu jest obiektem trzykondygnacyjnym, pokrytym trójspadowym dachem ceramicznym z facjatami od strony zachodniej. W połaciach dachowych znajdują się od strony wschodniej lukarny. Pałac posiada proste elewacje ze skromnymi podziałami i regularnym rytmem ujednoliconych otworów okiennych. Wejście główne prostokątne, zamknięte półkoliście, obramowane jest portalem barokowym z naczółkiem wspartym na pilastrach korynckich. Zwieńcza go herb Matuschków-Toppolczanów z datą 1794 w polu tarczy, która nawiązuje do rozpoczętej w tym roku przebudowy pałacu. Obok drugi napis informujący o renowacji budowli z 1727 roku. Wyżej umieszczona jest postać rycerza trzymającego tarczę herbową. Wewnątrz pałacu zachowała się reprezentacyjna barokowa klatka schodowa: schody z białego marmuru, masywna balustrada, sufit ozdobiony stiukowymi dekoracjami z wieńców akantowych i palmetowych oraz tarczami herbowymi. Otaczający budowlę teren w trakcie pierwszej XVIII-wiecznej (1727 r.) renowacji przekształcono w niewielki ogród ozdobny. W pałacu pyszczyńskim w 1828 roku przez kilka dni przebywał pruski następca tronu Fryderyk Wilhelm IV, który wizytował odbywające się w okolicy Góry Pyszczyńskiej wielkie manewry armii pruskiej. W początkach XIX w. (przed 1829 r.) powstał znacznie większy park. Otoczony kamiennym murem postawionym w 1923 roku zajmuje obecnie obszar 6,3 ha (całość majątku przypałacowego to obszar o powierzchni 8,27 ha).

Herb hrabiów von Matuschka, baronów Toppolczan wraz z datą informującą o przebudowie pałacu w 1882 roku (fot. B.Mucha)

Herb baronów Toppolczan-Spättgen wraz z datą informującą o zakończeniu przebudowy pałacu w 1727 roku
(fot. B.Mucha) 

Stiukowy sufit z tarczami herbowymi w jednej z sal pałacowych (fot. B.Mucha)

 Tarcza herbowa baronów von Spättgen (fot. B.Mucha)

Marmurowa klatka schodowa wewnątrz pałacu (fot. B.Mucha)

Pałac w Pyszczynie. Elewacja południowa, wg Carl Johann Bogislaw Lüdecke, Technische Universität Berlin Architekturmuseum, Inv. Nr. 11145

Pałac w Pyszczynie. Elewacja zachodnia, wg Carl Johann Bogislaw Lüdecke, Technische Universität Berlin Architekturmuseum, Inv. Nr. 11146

Pałac w Pyszczynie. Elewacja północna, wg Carl Johann Bogislaw Lüdecke, Technische Universität Berlin Architekturmuseum, Inv. Nr. 11147

Pałac w Pyszczynie. Szczegóły architektoniczne głównego portalu z zegarem i postacią rycerza (widok z boku i przodu), wg Carl Johann Bogislaw Lüdecke, Technische Universität Berlin Architekturmuseum, Inv. Nr. 11148

Pałac w Pyszczynie. Kaplica pałacowa – przekrój podłużny/ławki/okna, wg Carl Johann Bogislaw Lüdecke, Technische Universität Berlin Architekturmuseum, Inv. Nr. 11150

Pałac w Pyszczynie. Kaplica pałacowa – przekrój poprzeczny z ołtarzem, wg Carl Johann Bogislaw Lüdecke, Technische Universität Berlin Architekturmuseum, Inv. Nr. 11151

Z budowli przypałacowych wspomnieć należy o budynku teatru, który wzniesiono w latach 1794-1796 z inicjatywy Josepha Maximiliana hrabiego von Matuschka und Toppolczan barona von Spättgen. Obiekt powstał na bazie przebudowanego dawnego spichlerza. Jego głównym przeznaczeniem było zapewnienie rozrywki rodzinie właściciela dóbr, która mogła się realizować artystycznie, gdyż rodzinny zespół teatralny przygotowywał sztuki oglądane przez zapraszane z całej okolicy ziemiaństwo. Zimą 1945 roku budynek teatru został zdewastowany przez żołnierzy radzieckich. Przez szereg lat niszczał nie użytkowany. W latach 50-tych XX w. został pobieżnie wyremontowany na cele mieszkaniowo-magazynowe. W latach 90-tych użytkowany był tylko jego parter. Zachowany do dziś budynek dawnego teatru założony jest na planie prostokąta. Murowany, tynkowany z tynkowanym detalem (boniowanie dolnej kondygnacji, rozety drugiej kondygnacji), dwukondygnacyjny, o zwartej, jednolitej bryle, nakryty niskim, czterospadowym dachem. Częściowo zachował się dawny układ pomieszczeń: scena z podscenium w części zachodniej. Przetrwały też fragmenty dekoracji rzeźbiarskiej sceny.

Karl Johann Bogislaw Lüdecke (Carl Lüdecke) – autor XIX-wiecznej przebudowy pałacu w Pyszczynie, urodził się 8 maja 1826 roku w Szczecinie. Przyszły mistrz od 1847 roku uczył się na „Königliche Allgemeine Bauschule” w Berlinie, pod kierunkiem Augusta Stüllera i Wilhelma Stiera. Egzamin państwowy dla urzędników budowlanych zdał 14 czerwca 1849 roku, a mistrzem budowlanym został w 1853 roku. 4 grudnia 1855 roku dostał nominację na stanowisko królewskiego powiatowego mistrza budowlanego. Wkrótce powołano go do Merseburga, gdzie pracował przy restauracji kościoła cysterskiego w Schulpforcie. Rok później osiadł we Wrocławiu. Od 1 grudnia 1856 roku zatrudniony był jako nauczyciel architektury i mechaniki w Królewskiej Szkole Rzemiosła, Budownictwa i Sztuki, późniejszej Szkole Rzemiosła i Sztuki we Wrocławiu, obecnie siedziba Akademii Sztuk Pięknych. Stanowisko to piastował przez 8 lat, stając się jednocześnie wziętym architektem. W latach 60. XIX wieku stworzył wiele śmiałych projektów, w tym m.in. projekt budynku Nowej Giełdy we Wrocławiu. Dnia 5 kwietnia 1869 roku otrzymał tytuł radcy budowlanego, a 1 października 1875 roku został dyrektorem Królewskiej Szkoły Rzemiosła i Sztuki we Wrocławiu – urząd ten sprawował przez następne 6 lat, do października 1881 roku. Potem poświęcił się projektowaniu tworząc m.in. takie działa jak: przebudowa gotyckiego kościoła pw. św. Mikołaja w Brzegu (1883), renowacja ratusza we Wrocławiu (1884-1891) i wrocławskiej katedry (1890-1892). 19 maja 1892 roku 66-letni Karl Lüdecke otrzymał tytuł Tajnego Radcy Budowlanego, co było ukoronowaniem jego wspaniałej kariery. Mistrz zmarł 21 stycznia 1894 roku we Wrocławiu, gdzie został pochowany. W Sali Mieszczańskiej Starego Ratusza we Wrocławiu znajduje się marmurowe popiersie Karla Lüdecke, jako część ekspozycji „Galeria Sławnych Wrocławian”.

Sławę w regionie przyniosła mu realizacja pałaców zwłaszcza tych w Biechowie koło Nysy, w Tułowicach i przede wszystkim w Kopicach koło Grodkowa. W jego twórczości, dobrze zresztą udokumentowanej, związanej z architekturą rezydencjonalną zaznaczają się dwa główne nurty – jeden z nich to budowle z kręgu oddziaływania neorenesansu, a drugi – budowle inspirowane neogotykiem. Większość jego neogotyckich pałaców powstała w wyniku rozbudowy i modernizacji wcześniejszych założeń. Widoczna jest w nich dążność do zaznaczenia w nowym budynku dominującej roli głównego korpusu, niejako „oklejonego” formami neogotyckimi, tworzącymi zewnętrzny kostium, czego doskonałym przykładem jest pałac w Kopicach.

Karl Lüdecke pozostawił po sobie około 80 projektów rozmaitych realizacji rezydencjonalnych, w tym m.in. pałace w Tułowicach i Dąbrowie (przebudowa w 1863 roku, rozbudowa potem w latach 90. XIX w. według projektu Carla Heidenreicha). Zaprojektował także bramę wjazdową i stróżówkę w Dobrej. Różnorodność tych projektów świadczy o indywidualnym podejściu architekta do każdego zlecenia, ale i o konieczności liczenia się ze zdaniem zleceniodawcy. Do najbardziej znanych jego realizacji rezydencjonalnych oprócz wyżej opisanych należą: Baldwinowice pow. namysłowski przebudowa pałacu (1876), Biała Nyska pow. nyski, przebudowa pałacu (1864); Borek Strzeliński pow. strzeliński, przebudowa pałacu (1864), Chociebórz projekt pałacu (1868), Dobra pow. prudnicki, projekt budowli parkowych (1867-70), Głębowice pow. wołowski przebudowa pałacu (1864), Goświnowice pow. nyski budowa pałacu (1877), Gręboszów pow. namysłowski przebudowa pałacu (1876), Hradec u Morawicy w Czechach przebudowa zamku i budynków gospodarczych (1861), Kamieniec pow. gliwicki przebudowa pałacu (1870), Kłonice pow. jaworski przebudowa pałacu (1877), Kobierzyce pow. wrocławski przebudowa pałacu (1863), Kotulin pow. gliwicki budowa pałacu (1864), Niemodlin budynek bramy pałacu (1862) oraz niezrealizowany proj. leśniczówki w Zwierzyńcu, Siedlisko pow. nowosolski, przebudowa zamku (1864).

Wśród licznych projektów Karla Lüdecke znajduje się także niezrealizowany projekt przebudowy budynku bramnego Zamku Niemodlin jak i projekt pałacyku myśliwskiego w Zwierzńcu w Lipnie. Szkice mistrza były drukowane w piśmie architektonicznym a jej wersje elektroniczne dostępne są na stronach Muzeum Architektury Technicznego Uniwersytetu Berlina: Muzeum Architektury.

Źródła:
1. Die ländlichen Wohnsitze, Schlösser und Residenzen der ritterschaftlichen Grundbesitzer in der preussischen Monarchie: nebst den königlichen Familien-, Haus-Fideicommiss-Schatull-Gütern in naturgetreuen, künstlerisch ausgeführten, farbigen Darstellungen; nebst begleitendem Text / hrsg. von Alexander Duncker, Band 14, Berlin 1875-1877
2. Rezydencje ziemi świdnickiej, zespół redakcyjny: W. Rośkowicz, S. Nowotny, R. Skowron, Świdnica 1997
3. M. Perzyński, Zamki, twierdze i pałace Dolnego Śląska i Opolszczyzny, Wrocław 2006
4. M. R. Łuczyński, Zamki, dwory i pałace w Sudetach, Legnica 2008
5. https://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/
6. https://www.dladziedzictwa.org/
7. https://pl.wikipedia.org/

Opracowanie
Bogdan Mucha