Szczątki nosorożca leśnego odnalezione w Imbramowicach

Interglacjał to okres między dwoma glacjałami (zlodowacenie w czasie którego znaczne obszary Ziemi pokryte są lądolodem), w którym wskutek ocieplenia czyli wzrostu temperatury powierzchnia lodowca cofa się lub ustępuje z danego obszaru. Okres ten charakteryzuje się również wzrostem poziomu oceanu światowego i przesuwaniem się stref roślinnych ku biegunom. Od ok. 132 000 do 115 000 lat temu trwał tzw. interglacjał eemski. Panował wówczas ciepły wilgotny klimat ze średnią roczną temperaturą około 10°C (obecnie 7–8°C), a tereny Polski porastały gęste lasy liściaste z dużym udziałem gatunków ciepłolubnych. Zamieszkiwały je zwierzęta o wysokich wymaganiach termicznych, między innymi nosorożce i słonie leśne. Nosorożce leśne (łac. Stephanorhinus kirchbergensis lub nosorożec Mercki) osiągały wówczas rozmiary zbliżone do współcześnie żyjącego nosorożca białego. Długość ich ciała wahała się w granicach: 3,3-4,2 m; wysokość w kłębie: 1,5-1,9 m, przy masie rzędu 1,5-2,5 t.

Rekonstrukcja wyglądu nosorożca leśnego, wg E.M.E. Bilia 2011

W 1904 roku na terenie wyrobiska gliny należącego do przedsiębiorstwa Ingramsdorfer Tonwerke (obecnie tzw. duży staw w Imbramowicach), odnaleziono żuchwę nosorożca leśnego z pięcioma zębami, zalegającą obok kopalnych szczątków owadów, łusek i kości ryb oraz jednego zęba gryzonia. Jako pierwszy znalezisko opisał wrocławski geolog G. Gürich w Roczniku Królewskiego Pruskiego Państwowego Instytutu Geologii i Akademii Górniczej (1908). Temat ten poruszali później inni niemieccy badacze jak F. Pax (1921) oraz R. Juhnke (1931/1932), który na łamach Ostdeutscher Naturwart, opublikował fotografię dwóch zębów nosorożca leśnego z Imbramowic. Polska literatura naukowa jedynie okazyjnie wzmiankuje o tym zapomnianym już znalezisku, po którym zaginął wszelki słuch (K. Kowalski 1959, K.Mamakowa 1976). Z kolei badania nad odkrytą florą kopalną z Imbramowic opracował już w 1907 roku F. Hartmann. Przyczynki i zmiany do opisu tej flory wprowadzili R. Kräusel (1920) i J. Mądalski (1961). W 1960 roku, dzięki staraniom prof. dr S. Szczepankiewicza, zostało wykonane w Imbramowicach, w miejscu przez niego wyznaczonym wiercenie badawcze, które przyniosło 22 metrowej długości profil plejstoceński (starsza epoka czwartorzędu, trwająca od 2,58 mln do 11,7 tys. lat temu), z miąższym pokładem osadów jeziornych. Analizy i badania makroskopowe roślinności eemskiej odkrytej w Imbramowicach prowadziła prof. K. Mamakowa.

Zęby nosorożca leśnego odnalezione w Imbramowicach, wg R. Juhnke 1931/1932

Fotografia profilu kopalni gliny w Imbramowicach, na terenie której odkryto szczątki nosorożca leśnego, wg G. Gürich 1908

Profil geologiczny ściany kopalni w Imbramowicach, rys. G. Gürich 1908

Dawna kopalnia gliny, obecnie tzw. duży staw w Imbramowicach należący do PZW, fot. B.Mucha

Warto wspomnieć, że w Polsce szczątki nosorożca leśnego, znane są jedynie z nielicznych stanowisk. Jednym z pierwszych poznanym jest Kamieńczyk (pow. Wyszków), skąd pochodzi prawie kompletna żuchwa bardzo starego osobnika. Na terenie cegielni w Szczczęśliwicach koło Warszawy szczątki nosorożca leśnego odkryto w latach 1880-1882. Początkowo zostały one zidentyfikowane jako kości nosorożca włochatego. Był to fragment lewej górnej szczęki z zębami, dwa zęby trzonowe, fragment żuchwy z dwoma trzonowcami oraz kości kończyn. Pojedyncze zęby wydobywano z dna koryta Wisły w okolicach Grudziądza. Z miejscowości Minięta (pow. Sztum), pochodzi drugi lewy ząb trzonowy z dolnej szczęki, a ze żwirowni w miejscowości Grupa (pow. Świecie) ząb prawy. Oba okazy były obtoczone i miały bardzo wygładzone powierzchnie. Szczątki te występowały na wtórnym złożu wraz z inną fauną kopalną. Na terenie żwirowni w Obornikach koło Poznania odnaleziono jeden ząb i szczękę dolną. W 1970 roku z koryta Wisły w Warszawie odnaleziono czaszkę nosorożca leśnego, która obecnie stanowi jeden z najcenniejszych eksponatów warszawskiego Muzeum Ziemi. W 2016 roku podczas budowy trasy szybkiego ruchu S3 w Gorzowie Wielkopolskim (w pobliżu węzła drogowego Gorzów Wielkopolski Zachód) odnaleziono ponad 100 kości należących do nosorożca leśnego w tym silnie zwietrzałą czaszkę zwierzęcia z kompletnym uzębieniem.

Odsłonięta koło Gorzowa Wielkopolskiego kość piszczelowa nosorożca leśnego, fot. B. Przybylski (oprac. 2017)

Odnaleziona koło Gorzowa Wielkopolskiego czaszka nosorożca leśnego, fot. U. Ratajczak (oprac. 2017)

Czaszka nosorożca leśnego wydobyta z koryta Wisły w Warszawie, przechowywana w zbiorach Muzeum Ziemi w Warszawie, fot. http://mz.pan.pl/pl/

Czaszka nosorożca leśnego odnaleziona w pobliżu Irkucka w Rosji, przechowywana w zbiorach Instytutu zoologicznego Rosyjskiej Akademii Nauk w Petersburgu, fot. https://www.semanticscholar.org/

Na terenie Europy szczątki nosorożca leśnego odnaleziono m. in. w Tegelen (Holandia), Abbeville (Francja), Cromer Forest-Bed (Anglia), Hannower i Mosbach (Niemcy), Romanelli koło Otranto (Włochy), Rakovec (Chorwacja), grota del Castillo (Hiszpania). Poza Europą, szczątki nosorożca leśnego znaleziono na terenie Azji Mniejszej, w grocie Ras-el-Kelb koło Bejrutu (Liban), a także w grocie Umm Quatala koło Jerozolimy (Izrael). Inne znaleziska pochodzą z Nihowan i Choukoutien (Chiny) oraz spod Moskwy, z doliny Wołgi, spod Rybińska (Rosja).

 =====================================================

Georg Gürich. Pierwszy, który opisał znalezisko szczątków nosorożca leśnego z Imbramowic

Georg Gürich, niemiecki geolog i paleontolog, badacz paleozoiku Gór Świętokrzyskich i regionów przyległych oraz prekambru i paleozoiku południowej Afryki. Urodził się 25 września 1859 roku w Dobrodzieniu. Studiował geologię na Uniwersytecie Wrocławskim, po ukończeniu której był w latach 1884-1891 asystentem na macierzystej uczelni. W czasie pracy na Uniwersytecie Wrocławskim odbył kilka wypraw naukowych: do Nigerii (1885), Namibii (1888-1890) i Wenezueli. Od 1891roku był nauczycielem szkoły średniej. W 1910 roku przyjął posadę profesora i w związku z tym przeniósł się do Hamburga, gdzie pracował do emerytury najpierw w Instytucie Kolonialnym, potem na Uniwersytecie Hamburskim. W 1914 roku wziął udział w kolejnej wyprawie badawczej do Afryki. W czasie pracy na Uniwersytecie Wrocławskim badał geologię i paleontologię południowej Polski, zwłaszcza Gór Świętokrzyskich, a wyniki tych badań opublikował w monografii "Das Palaeozoikum im polnischen Mittelgebirge" oraz w artykule "Das Devon von Debnik bei Krakau". W 1890 roku opublikował też mapę geologiczną Śląska "Geologische Übersichts-Karte von Schlesien" w skali 1: 400 000. W ramach jego badań geologicznych Dolnego Śląska powstała także publikacja "Geologischer Führer in das Riesengebirge" poświęcona Karkonoszom. Wyniki jego badań w Afryce ukazały się w pracy "Beiträge zur Geologie von Westafrika", a także w 1933 roku, gdy Gürich opisał skamieniałości znalezione w Namibii. W 1899 roku opublikował także "Das Mineralreich". Zmarł 16 sierpnia 1938 roku w Berlinie.

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript..

Źródła i ilustracje:
1. F. Hartmann, Die fossile Flora von Ingramsdorf. — Dissertation, Breslau 1907
2. G. Gürich, Der Scheckenmergel von Ingramsdorf und andere Quartärfunde in Schlesien. Jahrbuch der Königlich Preussichen Geologischen Landesanstalt und Bergakademie, Bd. 26, 1908, s. 43-57
3. R. Kräusel, Ein Beitrag zur Kenntnis der Diluvialflora von Ingramsdorf in Schlesien. N. Jahrb. Miner. Geol. Palaont. 1, Stuttgart, 1920
4. F. Pax, Die Tierwelt Schlesien, Jena 1921
5. R. Juhnke, Der Waldelefant von Ingramsdorf, Ostdeutscher Naturwart, 4. Jahr., 4. Heft, 1931/1932, s. 146-151
6. K. Kowalski, Katalog ssaków plejstocenu Polski. - Inst. Zool. PAN, Oddz. Kraków, Warszawa 1959
7. J. Mądalski, Uwagi do pracy F. Hartmanna "Die fossile Flora von Ingramsdorf". Die Bemerkungen zur F. Hartmanns "Die fossile Flora von Ingramsdorf". Kwart. Opolski, Z. Przyr., 1, 1961, s. 53--54
8. T. Czyżewska, Uzębienie górnej szczęki Dicerorhinus Mercki (Jäger) ze Szczęśliwic koło Warszawy, Acta Palentologica Polonica, vol. VII, z. 1-2, 1962, s. 225-235
9. K. Mamakowa, Vegetation of the eemian interglacial at Imbramowice near Wrocław preliminary raport, Acta Paleobotanica, XVII (1), 1976, s. 27-38
10. E.M.E. Bilia, Occurences of Stephanorhinus kirchbergensis (Jäger, 1839) (Mammalia, Rhinocerotidae) in Eurasia – an account. Acta Paleontologica Romaniae, 7, 2011, s. 17–40
11. J. Badura, D. Ciszek, A. Kotowski, B. Przybylski, U. Ratajczak, K. Stefaniak, K. Urbański, Szczątki nosorożca (Stephanorhinus sp.) oraz daniela (Dama dama) odkryte w osadach kopalnego jeziora eemskiego na Równinie Gorzowskiej, Przegląd Geologiczny, vol. 65, nr 4, 2017, s. 219-226
12. http://fotoarchiv.geology.cz/
13. http://mz.pan.pl/pl/
14. https://www.semanticscholar.org/

Opracowanie
Bogdan Mucha