Secesyjne budowle na Ziemi Żarowskiej

Terminem secesja (z łaciny secessio – wycofanie się, odwrócenie) określa się styl w architekturze, rozwijający się pod koniec XIX i na początku XX wieku (do wybuchu I wojny światowej). W poszczególnych krajach przyjmował on różne nazwy. We Francji – Art Novueau, w Niemczech Jugendstil i Sezessionsstil, w Anglii Modern Style, we Włoszech Stille Floreale i Stile Liberty. Potocznie mówi się, że jakiś budynek jest w stylu secesyjnym, gdy posiada odpowiednie ozdoby. Tym niemniej istnieją przykłady wielu budowli bez charakterystycznych elementów. Przy budowie budynków poszukiwano głównie funkcjonalności, dlatego niektóre z cech secesji, takie jak krzywe linie i brak symetrii stosowano w mniejszym stopniu, gdyż wymagania konstrukcyjne utrudniały wznoszenie asymetrycznych, falistych form. Tak jak w pozostałych dziedzinach (malarstwo, rzeźba, projektowanie graficzne), secesja wkraczała do budynków pełniących różnorodne funkcje: barów, kościołów, stacji kolejki podziemnej, galerii sztuki, teatrów, budynków użyteczności publicznej i domów prywatnych. Po I wojnie światowej i licznych przebudowach wiele przykładów architektury secesyjnej zatraciło swój styl. Mimo tego fasady wielu z nich zachowały swój pierwotny charakter.

Art Novueau skierowany był przeciw akademizmowi, wszelkim formom iluzjonizmu (głównie impresjonizmowi), a zwłaszcza historyzmowi i „bezstylowości” w sztuce. Jej głównym celem było dążenie do stworzenia syntetycznego stylu obejmującego wszystkie dziedziny twórczości plastycznej, a założeniem jej była równość wszystkich dziedzin sztuki, zniesienie różnicy między tzw. sztuka czystą a sztuką stosowaną.

Do charakterystycznych cech secesji, należy podstawowy środek artystyczny – linia. Początkowo długa, płynna, falista, sugerująca wrażenie ruchu. W dekoracjach, stosowany był często motyw spirali, linie esowate i parabole (które wykorzystywano także w wykrojach okien lub otworów wejściowych). Okna i portale zazwyczaj zamykano spłaszczonym łukiem, który przedkładano ponad łuk półkolisty. Stosowano wszelkie zaokrąglone kształty. Kanty w elewacjach i wnętrzach często były zaoblone, ściany w pomieszczeniach zakrzywiały się, przenikając płynnie w sufit bądź sąsiednią ścianę. W rzutach poziomych budowli, stosowane były również motywy krzywoliniowe, asymetryczne. Zamiłowanie do asymetrii zaznaczyło się także w rozmieszczeniu okien, portali, ryzalitów, loggi, balkonów, rozplanowaniu płaskorzeźb i mozaik. Ornamentyka skupiała się wokół form abstrakcyjnych i stylizowanych motywów roślinnych oraz zwierzęcych. U schyłku XIX wieku, nastąpiło przejście w obrębie stylu od secesji operującej linią krzywą do secesji prostolinijnej, towarzyszyła temu niekiedy także rezygnacja z ornamentyki organicznej na rzecz ornamentyki geometrycznej. Zaznaczyło się upodobanie do pionów, przejawiające się poprzez artykułowanie elewacji za pomocą pionowych pasów płaskich powierzchni lub stosowanie ornamentów z równoległych linii pionowych. Elewacje budynków miały subtelną jasną kolorystykę.

Budynek nr 39 w Kalnie, wybudowany w 1910 roku. Murowany, na kamiennym cokole; niższa kondygnacja licowana cegłą, wyżej tynkowany z detalem tynkowanym (m. in. imitacje okiennic wyrabiane w tynku) i ceglanym (blendy i gzymsy); dwukondygnacyjny z częściowo użytkowym poddaszem; dach naczółkowy kryty dachówką ceramiczną; otwory i blendy przyziemia z zamknięciami odcinkowymi

Budynek przy ul Szkolnej 2 w Mrowinach. Przebudowany w 1925 roku. Murowany jednokondygnacyjny, 5- i 2-osiowy budynek na wysokich piwnicach z mieszkalnym poddaszem. Obiekt nakryty jest ceramicznym dachem masardowym (typ dachu łamanego, w którym każda z połaci składa się z dwóch części: górnej - o mniejszym kącie nachylenia oraz dolnej - stromej, co zwiększa możliwości użytkowania poddasza). Na osi środkowej fasady budynku umiejscowiony jest odcinkowy ryzalit wejściowy z zamkniętym pełnołukowo otworem drzwiowym, flankowanym u góry owalnymi okienkami.

Budynek przy ul. Szkolnej 4 w Mrowinach z ok. 1905-1910 roiku. Murowany, tynkowany z bogatym detalem tynkowanym (gzymsy, obramienia okien i drzwi, fryzy) i drewnianym (dekoracja szczytów); jednokondygnacyjny z częściowo użytkowym poddaszem, podpiwniczony; dach naczółkowy, wielopołaciowy, okapowy; otwory ze zróżnicowanymi zamknięciami

Budynek nr 8 w Pożarzysku (Villa Pretschker). Murowany, tynkowany z tynkowanym detalem, dwukondygnacyjny z częściowo użytkowym poddaszem. Rozczłonkowaną bryłę budynku nakrywa wielopołaciowy dach z dachówką ceramiczną. Górna kondygnacja szczytu frontowego, wykonana została w konstrukcji szkieletowej z ceglanym i tynkowanym wypełnieniem

Budynek nr 41 w Pożarzysku (Villa Göllner). Murowany na kamiennym cokole, tynkowany z tynkowanym detalem, jednokodygnacyjny z użytkowym poddaszem. Rozczłonkowaną bryłę budynku nakrywa wielopołaciowy dach z dachówką ceramiczną. Fragmenty szczytów i górne partie ścian, wykonane zostały w konstrukcji szkieletowej z ceglanym i tynkowanym wypełnieniem

Budynek nr 1 w zespole młyna w Siedlimowicach. Wybudowany w 1908 roku (przebudowany ?). Murowany, tynkowany z tynkowanym detalem (pilastry, obramienia otworu wejściowego); bryła urozmaicona; ryzlit z pseudowieżyczką od strony południowej; dwukondygnacyjny z użytkowym poddaszem; dach mansardowy z facjatami, pokryty dachówką ceramiczną; otwory okienne z zamknięciem prostym i łukowym

Budynek przy ul. Armii Krajowej 32 w Żarowie. Wybudowany na początku XX wieku. Murowany na kamiennym cokole, tynkowany; detal ceramiczny (obramienia okien, drzwi i szczytów, gzymsy, lizeny); bryła regularna, rzut prostokąta; dwukondygnacyjny na wysokich piwnicach z użytkowym poddaszem; dach naczółkowy pokryty dachówką ceramiczną; otwory okienne zamknięte łukami odcinkowymi

Budynek Urzędu Poczty przy ul. Armii Krajowej 42 w Żarowie. Wybudowany w 1906 roku. Murowany, tynkowany z ceramicznym detalem (obramienia okien, gzymsy, lizeny); dwukondygnacyjny z użytkowym poddaszem; dachy naczółkowe, otwory okienne zamknięte łukami odcinkowymi, otwory wejściowe zamknięte pełnołukowo

Budynek przy ul. Mickiewicza 10. Wybudowany ok. 1904 roku. Murowany na kamiennym cokole, tynkowany z ceramicznym detalem (lizeny, obramienia okien i drzwi, gzymsy); bryła regularna; rzut prostokąta; dwukondygnacyjny z mieszkalnym poddaszem; dach dwuspadowy, pokryty dachówką ceramiczną; otwory okienne zamknięte łukami odcinkowymi lub pełnymi

Budynek przy ul. Mickiewicza 12. Wybudowany ok. 1904 roku. Murowany na kamiennym cokole, tynkowany z ceramicznym detalem (lizeny, obramienia okien i drzwi, gzymsy); bryła regularna; rzut prostokąta; dwukondygnacyjny z mieszkalnym poddaszem; dach dwuspadowy, pokryty dachówką ceramiczną; otwory okienne zamknięte łukami odcinkowymi lub pełnymi

Budynek przy pl. Wolności 1 w Żarowie. Wybudowany na pocz. XX wieku. Murowany i tynkowany; jednokondygnacyjny z użytkowym poddaszem; bryła nieregularna, półokrągły ryzalit w południowej elewacji; ściana szczytowa wschodniej elewacji w konstrukcji szkieletowej, ryglowej z wypełnieniem; otwory okienne zróżnicowane z zamknięciem prostym i łukowym; dach wielopołaciowy, fragmentami naczółkowy (szczyt wschodni i północna facjata), pokryty dachówką ceramiczną

Budynek przy pl. Wolności 2 (Villa Mandel) w Żarowie. Wybudowany przed 1906 r. Murowany na kamiennym cokole; tynkowany; elewacja południowa z półokrągłym ryzalitem, wschodnia z wykuszem, półokrągła pseudobaszta w narożniku południowo-wschodnim; dwukondygnacyjny, górna kondygnacja w konstrukcji szkieletowej, ryglowej z wypełnieniem; dach wielopołaciowy dwuspadowy i naczółkowy, pokryty dachówką ceramiczną; otwory okienne zróżnicowane z zamknięciem prostym, pełnym i odcinkowym łukiem

Budynek przy pl. Wolności 8 (Villa Dietze) w Żarowie. Wybudowany na pocz. XX w. Murowany na kamiennym cokole; tynkowany; dwukondygnacyjny z użytkowym poddaszem; bryła nieregularna rozczłonkowana; boniowanie dolnej kondygnacji od strony północnej, wieloboczny ryzalit; północna i zachodnia ściana szczytowa w konstrukcji szkieletowej, ryglowej z wypełnieniem; dach wielopołaciowy, pokryty dachówką ceramiczną

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła:
1. M. Wallis, Secesja, Warszawa 1974
2. W. Szolginia, Ilustrowana encyklopedia dla wszystkich. Architektura i Budownictwo, Warszawa 1975
3. F. Russell, Architektur des Jugendstils. Die Überwindung des Historismus in Europa und Nordamerika, Stuttgart 1981
4. W. Żenczykowski, Budownictwo Ogólne. T. 2/1 - Elementy i konstrukcje budowlane, Warszawa 1990
5. P. Gössel, G. Leuthäuser, Architektur des 20. Jahrhunderts, Kolonia 1994
6. Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 1996
7. W. J.R. Curtis, Moderne Architektur seit 1900, Berlin 2002
8. Gminna Ewidencja Zabytków, Żarów 2004
9. W. Koch, Style w architekturze, Warszawa 2007
10. W. Skowroński, Ilustrowany leksykon architektoniczno-budowlany, Warszawa 2008
11. B. Mucha, Secesyjne budynki w wiejskiej zabudowie – Wille Göllner i Pretschker w Pożarzysku [w:] Tajemnice Ziemi Żarowskiej, Świdnica 2019, s. 43-44
12. B. Mucha, Dom pastora w Mrowinach [w:] Tajemnce Ziemi Żarowskiej, Świdnica 2019, s. 44-45

Opracowanie
Bogdan Mucha