Friedrich August Stüler – autor projektu zamku w Żarowie

Najstarsza część neogotyckiego zamku w Żarowie powstała ok. 1860 roku. Jest to trójkondygnacyjna budowla murowana o bryle rozczłonkowanej, posadowionej na wysokich piwnicach. Nakrywa ją dwuspadowy dach pokryty dachówką ceramiczną. Elewacje zewnętrzne licowane są cegłą. W detalu ceramicznym z użyciem cegły glazurowanej powstały obramienia okien, drzwi, szczytów, pilastry, lizeny, sterczyny oraz fryzy neogotyckie. Otwory okienne zamknięte są łukami odcinkowymi. Uwagę w architekturze tej części zamku zwraca: czworoboczna wieża w narożniku południowo-zachodnim od strony parku, pseudobaszta w narożniku północno-zachodnim, klatka schodowa na ścianie północnej w formie wysuniętego ryzalitu oraz górny ryzalit w formie nadwieszonej wieżyczki. Północną ścianę z dwoma ryzalitami flankują dodatkowo wieżyczki sterczynowe. Ściana wschodnia ozdobna jest w lizeny oraz fryzy neogotyckie. W narożnik przy klatce schodowej nr 15 wkomponowana jest kolejna wieżyczka sterczynowa. Tutaj znajdują się także dwa pilastry ścienne, czyli lokalne pogrubienia ściany w formie płaskich filarów ustawionych przy ścianie, nieznacznie występujących przed jej lico. Czworoboczna wieża, pseudobaszta oraz ściana zachodnia zwieńczone są ozdobnym krenelażem. Posadowiona w północno-zachodnim narożniku pseudobaszta oraz czworoboczna wieża posiadały niegdyś balkony na wysokości pierwszego piętra. Po pierwszym z nich pozostały do dziś tylko żelazne podpory, drugi natomiast został rozebrany w czasie późniejszej rozbudowy zamku. Do korpusu głównego budowli od strony południowej przylegała pierwotnie, prostokątna w zarysie klatka schodowa, przedzielona na dwie części: jedno- i dwupiętrową. Obie wieńczył ozdobny krenelaż.

Zamek w Żarowie na fragmencie XIX-wiecznej pocztówki. Widok od strony zachodniej. Stan po 1860 r., przed dalszą rozbudową, ilustr. archiwum autora

W drugiej połowie XIX wieku zamek został rozbudowany. Powstało skrzydło południowe – dziś oficyny mieszkalne przy ul. Zamkowej nr 13, 11 i 7 (kolejność na osi pn-płd.). W czasie rozbudowy, przestała istnieć jednopiętrowa cześć wspomnianej klatki schodowej. W miejsce to wzniesiono od strony zachodniej masywną wieżę alkierzową zwieńczoną krenelażem. Również od strony parku powstała druga wieża alkierzowa o podobnym zwieńczeniu. Znacznie mniejsza, założona na planie kwadratu, stanowiła niegdyś wysunięte wejście do zamku prowadzące portykiem. Część ta jest obecnie przebudowana i stanowi siedzibę Teatru Bezdomnego im. Bohumila Hrabala. Na skutek rozbudowy o wspomniane elementy powstał istniejący do dziś niewielki, wewnętrzny dziedziniec zamku. Oficyny mieszkalne nr 13 i 11 to trójkondygnacyjny budynek murowany, licowany cegłą z murowanym przyziemiem. Nakrywa go dwuspadowy dach z dachówką ceramiczną. Ceramiczny detal dekoracyjny stanowią: obramienia okien, drzwi i szczytów, gzymsy podokienne oraz fryzy neogotyckie. Otwory okienne zwieńczone są łukami odcinkowymi. Północna ściana szczytowa, przylegająca do klatki schodowej nr 15, ozdobna jest w sterczyny schodkowe.

Zamek w Żarowie na fragmencie XIX-wiecznej pocztówki. Widok od strony zachodniej. Rozbudowa korpusu głównego budowli poprzez dostawienie dwóch wieży alkierzowych, ilustr. archiwum autora

Oficyna mieszkalna przy ul.Zamkowej nr 7 jest trójkondygnacyjnym budynkiem murowanym o rozczłonkowanej bryle, który nakrywa dwuspadowy dach o pokryciu ceramicznym. Elewacje zewnętrzne licowane cegłą, posiadają detal w postaci obramień okien, drzwi i szczytów, fryzy neogotyckie oraz gzymsy. Otwory okienne zwieńczone są łukami odcinkowymi lub zamknięte pełnołukowo. W ścianę południową oficyny wkomponowane są wieżyczki sterczynowe – dwie flankujące oraz jedna środkowa. Strona zachodnia budynku od parku zwieńczona jest ozdobnym krenelażem. Również od strony parku wzniesiono murowaną, dwukondygnacyjną oficynę mieszkalną (ul. Zamkowa 9a) o regularnej bryle założonej na planie prostokąta. Budynek licowany cegłą z detalem wykonanym przy użyciu cegły ceramicznej (gzymsy, obramienia okien, drzwi i szczytów, lizeny), nakryty jest dachem tarasowym. Oficyna połączona jest z wieżą alkierzową od strony północnej gankiem biegnącym na wysokości pierwszego piętra, który zbudowany został w konstrukcji muru pruskiego wypełnionego cegłami z rzeźbionym elementem drewnianym.

Zamek w Żarowie w początkach XX wieku. Widok od strony zachodniej. Po lewej stronie widoczny nie istniejący już budynek o przeznaczeniu gospodarczym, ilustr. Archiwum autora

Zamek w Żarowie w początkach XX wieku. Widok od strony zachodniej. Po prawej widoczne skrzydło południowe (dzisiejsze oficyny mieszkalne przy ul. Zamkowej 7, 11 i 13), ilustr. archiwum autora

W XIX wieku powstały setki budowli neogotyckich, a do najwybitniejszych niemieckich architektów tworzących w tym stylu należeli Martin Gropius, Felix Henry, Alexis Langer, Karl Friedrich Schinkel oraz Friedrich August Stüler. To właśnie Stüler, jest autorem projektu neogotyckiego zamku w Żarowie. Tego zdania jest m.in. profesor Roberto Pirzio-Biroli – światowej sławy architekt i wykładowca na Uniwersytecie w Krems, który zajmuje się rekonstrukcją krajobrazów historyczno-kulturowych. Warto wspomnieć, że projekt zamku w Żarowie, powstał w okresie obfitej działalności Stülera na Dolnym Śląsku. Według jego planu, wzniesiono m.in. pobliskie mauzoleum hrabiego von Brandenburg w Domanicach. Architekt często współpracował z Hermannem Friedrichem Wäsemannem, który od 1854 roku mieszkał we Wrocławiu, a w 1870 roku na zlecenie rodziny von Kulmiz, kierował przebudową pałacu w Mrowinach.

Friedrich August Stüler (1800-1865) – berliński architekt

Friedrich August Stüler, urodził się 28 stycznia 1800 roku w Mühlhausen/Thüringen. Po studiach odbytych w latach 1818–1822 na berlińskich uczelniach: Akademii Budowlanej (Bauakademie), Uniwersytecie i Akademii Sztuki (Kunstakademie), rozpoczął praktykę architektoniczną jako kierownik budowlany w Naumburgu i Schulpforcie. Wiedza teoretyczna zdobyta na studiach i doświadczenie praktyczne umożliwiły mu zdanie egzaminu mistrzowskiego i uzyskanie pracy u boku K.F. Schinkla przy państwowych i rezydencjonalnych budowach berlińskich, trwającej w latach 1827–1829. Osiągnięcia zawodowe zaowocowały nadaniem w 1829 r. tytułu dworskiego inspektora budowlanego (Hofbauinspektor), a w 1831 awansem na dyrektora Zamkowej Komisji Budowlanej (Schloßbaukomission). Stüler stał się drugim po Schinklu najważniejszym urzędnikiem budowlanym w państwie. Z jego stanowiskiem wiązała się także konieczność, a i potrzeba, odbywania podróży studyjnych i zapewne nadzorczych po terenach państwa pruskiego celem poznania lokalnej architektury i budownictwa, doglądania jej stanu, późniejszego wykorzystywania w pracy projektowej. W latach 1829-1830 wspólnie z przyjacielem Eduardem Knoblauchem podróżował po Francji i Włoszech. W 1831 przebywał w Rosji wraz z Heinrichem Strackiem. W tym samym roku na trasie jego podróży studyjnej, znalazła się Nowa Marchia.

W 1837 roku sporządził projekt neorenesansowej przebudowy Pałacu Zimowego w Sankt Petersburgu, jednak car Piotr I zdecydował się ostatecznie na modernizację budowli w stylu barokowo-rokokowym. Po powrocie do Berlina w 1842 roku król pruski Fryderyk Wilhelm IV mianował go architektem królewskim. Stüler był jednym z założycieli Stowarzyszenia Architektów z siedzibą w Berlinie. W projektach licznych budowli użyteczności publicznej, rezydencji i kościołów posługiwał się głównie stylistyką neorenesansową, klasycystyczną i neogotycką. W swoich projektach odwoływał się także do motywów wczesnochrześcijańskich. W 1845 roku po śmierci Ludwiga Persiusa, przejął kontrolę nad budową Fridenskirche w Poczdamie. Wspólne podróże Friedricha Stülera i króla Fryderyka Wilhelma, odbyte do Włoch w latach 1858-1859, pogłębiły stosowanie w projektowanych budowlach motywów zaczerpniętych z tamtejszych budowli średniowiecznych. Z kolei wykorzystanie m.in. filarów żeliwnych przy budowie Neues Nuseum w Belinie, było pokłosiem podróży odbytej do Anglii w 1842 roku. Stüler poślubił w 1834 roku Caroline von Mieg (1807–1880), córkę bawarskiego dyplomaty i polityka Arnolda Friedricha von Miega (1778–1842). Małżeństwo doczekało się trzech córek i czterech synów: Elisabeth (ur. 1840), Arnold (ur. 1841 – architekt w Berlinie, Düsseldorfie, Poznaniu i Koblencji), Marie (ur. 1844 – malarka), Hermann (ur. 1846 – architekt w Berlinie, entomolog), Therese (ur. 1847 – malarka, pisarka, pianistka), Franz (ur. 1852 – lekarz). Franz August Stüler zmarł 18 marca 1865 roku w Berlinie, gdzie został pochowany na cmentarzu Dorotheenstadt.

Wybrane projekty autorstwa Friedricha Augusta Stülera:

1834-1837 – kościół św. Piotra i św. Pawła w Berlinie
1836 – zamek Blumberg
1837-1839 – przebudowa zamku Basedow
1839-1843 – zamek Arendsee
1840-1850 – neogotycka rekonstrukcja zamku Broock
1842-1845 – rozbudowa kościoła franciszkanów w Berlinie
1843-1844 – neogotycki pałacyk myśliwski Letzlingen
1842 – przebudowa zamku elektorskiego w Koblencji
1842 – niezrealizowany projekt kościoła św. Wojciecha w domniemanym miejscu
1843 – kościół św. Dionizego w Hundeshagen
1843-1855 – gmach Nowego Muzeum (niem. Neues Museum) w Berlinie
1844-1845 – kościół św. Jakuba w Berlinie-Kreuzbergu
1844-1863 – uniwersytet w Królewcu
1844-1846 – kościół św. Macieja w Berlinie
1845 – kościół św. Mateusza w Berlinie
1845-1854 – kościół św. Mikołaja w Poczdamie
1846-1866 – Nationalmuseum w Sztokholmie
1850-1867 – zamek Hohenzollern
1851 – zamek w Schwerinie
1851-1860 – oranżeria w Poczdamie
1854-1860 – kościół w Peitz
1855-1861 – Wallraf-Richartz-Museum w Kolonii, 1855–1861
1842 – zamek Stolzenfels w Koblencji
1855-1858 – kościół w Reitwein
1856 – pomnik trzech generałów w Iławie Pruskiej
1856-1859 – pałac w Dąbrówce Wielkopolskiej
1857 – kościół w Hechingen
1857-1860 – kościół Trójcy św. w Kolonii
1858-1859 – kaplica pogrzebowa w Steinfurth
1859 – przebudowa zamku Prötzel
1859-1860 – brama brandenburska w Królewcu
1859-1866 – Nowa Synagoga w Berlinie
1860 – kościół w Hohensaaten
1861 – kościół św. Pawła w Colbitz
1862-1865 – Akademia Nauk w Budapeszcie
1862-1876 – Stara Galeria Narodowa (niem. Alte Nationalgalerie) w Berlinie
1864-1866 – kościół w Druxberge
1865 – przebudowa zamku Neustrelitz
1867 – kościół w Fehrbellin

Zamek Arendsee, Niemcy (Brandenburgia), fot. https://www.tourismus-uckermark.de/

Zamek Basedow, Niemcy (Meklemburgia-Pomorze Przednie), fot. P. Schmelzle

Zamek Broock, Niemcy (Meklemburgia-Pomorze Przednie), fot. T. Böhme

Zamek Hohenzollern, Niemcy (Badenia-Wirtembergia), fot. A. Savin

Zamek Letzingen, Niemcy (Saksonia-Anhalt), fot. Vanellus

Zamek w Szwerinie, Niemcy (Meklemburgia-Pomorze Przednie), fot. Kolossos

Zamek Stolzenfels, Niemcy (Nadrenia-Palatynat), fot. H. Weinandt

W granicach Polski:

1835-1839 – kościół św. Antoniego w Nowej Soli
1840 – kaplica Oraczewskich w Morawicy
1840-1844 – neorenesansowy pałac w Strzelcach
1841 – neorenesansowy ratusz w Skwierzynie
1842 – neogotycka przebudowa pałacu w Margońskiej Wsi
1842-1849 – kościół w Rowach
1842-1846 – neoromański kościół bł. Karoliny Kózkówny w Biskupcu
1845 – południowe skrzydło pałacu królewskiego we Wrocławiu
1847-1857 – neogotycki most kolejowy w Tczewie
1851-1857 – dworzec kolejowy w Tczewie, w stylu gotyku angielskiego
1846 – przebudowa zamku w Karpnikach
1847-1853 – Pałac Radolińskich w Jarocinie
1849-1854 – neogotycki pałac w Rokosowie
1850 – kościół w Krokowej
1851-1857 – most kolejowy w Malborku
1852-1855 – kościół św. Piotra i św. Pawła w Dębnie
1853-1855 – dobudowa neoromańskiej wieży do późnoromańskiego kościoła w Baniach
1853-1856 – kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Bobrowicach
1853-1862 – ratusz w Niemczy
1854-1855 – neogotycka przebudowa gotyckiego kościoła w Drawsku Pomorskim
1854-1859 – neogotycki pałac Narzymskich w Jabłonowie Pomorskim
1855-1861 – dobudowa neogotyckiej wieży przy gotyckim kościele NMP w Chojnie
1856-1859 – kościół św. Barbary w Gliwicach
1856-1891 – kościół neogotycki w Lipianach
1857-1861 – kościół we Fromborku
1859 – neogotycka przebudowa w duchu kościoła w Jeleninie
1860-1862 – kościół św. Piotra Apostoła w Międzyzdrojach
1860-1866 – kościół św. Wojciecha w Jabłonowie Pomorskim
1860 – kościół w Gardnej Wielkiej
1860-1864 – Nowy Ratusz we Wrocławiu
1866-1869 – kościół Najświętszego Zbawiciela w Poznaniu
1864-1867 – nadbudowa wieży kościoła NMP w Trzebiatowie
1860-1862 – neogotycki kościół w Międzyzdrojach, 1860–1862

Pałac w Jabłonowie Pomorskim, woj. kujawsko-pomorskie, fot. 1bumer

Pałac w Jarocinie, woj. wielkopolskie, fot. http://majkad.blogspot.com/

Pałac w Margońskiej Wsi, woj. wielkopolskie, fot. https://mapio.net/

Pałac w Rokosowie, woj. wielkopolskie, fot. marekpic

Składamy Serdeczne Podziękowania dla pana profesora Roberto Pirzio-Biroliego
za cenne uwagi dotyczące zamku w Żarowie

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła i ilustracje:
1. H. A. Lier, Stüler, Friedrich August [In:] Allgemeine Deutsche Biographie (ADB), Leipzig 1893
2. Friedrich August Stüler [In:] Meyers Konversations-Lexikon, 4. Auflage, 1888–1890, Band 15, s. 404
3. E. Börsch-Supan, D. Müller-Stüler, Friedrich August Stüler 1800–1865, München 1997
4. H. Ibbeken, Friedrich August Stüler. Das architektonische Werk heute, Stuttgart 2006
5. B. Mucha, Neogotycki zamek w Żarowie: rezydencja w stylu angielskim [w:] Ziemia Żarowska. Od prehistorii do współczesności, Żarów 2016, s. 74-79
6. https://commons.wikimedia.org/
7. http://majkad.blogspot.com/
8. https://mapio.net/
9. https://www.tourismus-uckermark.de/

Opracowanie
Bogdan Mucha