Tajemnica przysiółka "Buschmühle"

Już w średniowieczu na granicy dóbr imbramowickich i domanickich (pomiędzy Domanicami a Dzikową), znajdował się młyn i przysiółek zwany „Puschen”, „Püschmuhle” lub „Büschmuhle”. Miejsce to wzmiankowane jest w źródłach pisanych pod rokiem 1410, 1523, 1682, 1705, 1730 i 1771 oraz oznaczone na mapach: 1833 (Busch-M.), 1913 (Busch-M.), 1931 (Busch-M.), 1934 (Pusch.-M), 1936 (Busch-M.), 1937 (Pusch.-M.), 1943 (Puschmühle). Nazwa Puschmühle i Buschmühle występuje zamiennie na mapach topograficznych oraz kartach pocztowych. Prawdopodobnie nazwą Püschmuhle określano tylko młyn wodny, a Buschmühle odnosiła się do całego przysiółka lub znajdującej się w niej karczmy. Jego właścicielami były kolejno rody: 1351-1410 – von Czirn, 1410-1480 – von Schindel, 1480-1523 – von Schellendorf, 1523-1628 – von Mühlheim, 1628-1648 (?) – von Reichenbach, 1648-1650 – von Kottulinski, 1650-1668 – Ludwig von Lopis baron de Monteverques, 1668-1705 – von Oppersdorf, 1705-1771 – von Seherr-Thoss, 1771-1832 – von Tschirsky, 1832-przed 1909 – von Brandenburg, przed 1909-1945 – hrabiowie von Pückler und Blankensee. Nie wiadomo kiedy dokładnie w przysiółku powstała karczma lub też zajazd/restauracja, która utrwalona jest na kartach pocztowych jako „Gasthaus Buschmühle”. Sądzić należy, że istniała tam już co najmniej w XVIII wieku. W 1942 roku w Buschmühle mieszkali: robotnik Richard Drescher, młynarz Franz Elsner, murarz Gustav Geisler (wspomniany w 1935 roku; nie figuruje w wykazie z 1942 roku), gospodarze Heinrich i Paul Müller oraz lekarz Adolf Mutke. Kres osadnictwa oraz całkowitą ruinę zabudowy przyniósł dopiero rok 1945 i toczące się wówczas działania wojenne. Do lat 70-tych XX wieku czytelne były jeszcze ruiny ceglanych murów. Dzisiaj miejsce to jest jedynie kłębowiskiem gęstych zarośli oraz drzew, położonym tuż na skraju zbiornika Mietkowskiego.

To zapomniane już dzisiaj miejsce, skrywa interesującą historię, a zarazem zagadkę z czasów II wojny światowej. Według wspomnień pani Margot Teschner, byłej mieszkanki Domanic (wówczas kilkunastoletniej dziewczynki) przysiółek tętnił życiem przed wybuchem wojny szczególnie w dni wolne od pracy. Odbywały się tam wówczas zabawy, na które chętnie przychodzili mieszkańcy Domanic, a zwłaszcza dzieci i młodzież. Sytuacja uległa zmianie po wybuchu wojny. Restauracja w Buschmühle była wtedy zamknięta, a na głównej sali przebywali ("spali") francuscy jeńcy wojenni. Respondentka nadmienia jednak, że owi Francuzi w ogóle nie musieli pracować, a posiłki gotowała im Müllerowa, małżonka gospodarza i właściciela restauracji. Jak dodaje pani Teschner, oficer francuski często przychodził na pogawędki do doktora Mutke, gdyż ... on znał chyba język francuski. W pamięci pani Teschner utkwił granatowy kolor francuskich mundurów oraz mające taką samą barwę berety z emblematem żółtej trąbki. Respondentka pamięta przynajmniej kilkunastu mundurowych, którzy przebywali w Buschmühle przez cały okres wojny (?). Nie wie jednak co mogło się z nimi stać na początku 1945 roku.

Fragment mapy topograficznej 1:25 000 z 1943 r. Strzałką oznaczony dawny przysiółek Pusch-M. (Buschmühle)

Przysiółek Buschmühle koło Domanic na pocztówce z 1 ćwierci XX wieku

Kłębowisko zarośli w miejscu dawnego przysiółka Buschmühle, fot. B.Mucha

Republika Francuska przystąpiła do wojny 3 września 1939 roku, jednak dopiero 12 maja 1940 roku z atakiem III Rzeszy, rozpoczęły się działania wojenne na szeroką skalę. Klęska militarna Francji miała miejsce 22 czerwca 1940 roku wraz z podpisaniem aktu kapitulacji. Do niewoli niemieckiej trafiło niemal 3 000 000 żołnierzy francuskich, z czego 1 600 000 (w tym 36 000 oficerów) pozostało w obozach mimo zawieszenia broni. Jeńcy zostali osadzeni w 75 oflagach i stalagach. Pod koniec 1943 roku po zwolnieniach z powodu wieku, stanu zdrowia, czy zmiany statusu na robotników cywilnych, w niewoli było ok. 920 000 Francuzów w tym ponad 20 000 oficerów. Na zmianę liczebności jeńców francuskich miał głównie wpływ tzw. złagodzony status (Status Franzosen). Zgodnie z nim jeńcy byli "urlopowani" z niewoli, ale musieli pracować na potrzeby gospodarki III Rzeszy. Mieli jednak sporą swobodę poruszania się i odwiedzania rodzin. Na mocy porozumień z rządem Vichy, do Francji odsyłano jeńców w zaawansowanym wieku, chorych i weteranów I wojny światowej. Urlopowaniu nie podlegali byli zawodowi oficerowie i podoficerowie, Żydzi, żołnierze pochodzący z kolonii oraz wrogo nastawieni do kolaboranckiego rządu Vichy.

W granicach dzisiejszej Polski, jeńcy francuscy przebywali m.in. w oflagach: II B Arnswalde, II D Gross Born, VIII A Kreuzburg, VIII F Wahlstatt, XXI A Schoken, XXI B Schubin, XXI C Schoken, 6 Tost oraz w stalagach: I B Hohenstein, II B Hammerstein-Schlochau, III C Alt-Drewitz, VIII A Görlitz, VIII B Lamsdorf, VIII C Sagan, VIII D Teschen, XX A Thorn, XX B Marienburg, XXI A Schildberg, XXI C/H Wollstein, XXI D Posen, 319, 366. Stan osobowy w tych obozach przedstawiał się następująco:

Oflag II B Arnswalde (Choszczno): 1.06.1942 r. – 2396 oficerów i 408 szeregowych, 1.10.1942 r. – 2507 oficerów i 335 szeregowych, 1.01.1943 r. – 2459 oficerów i 302 szeregowych, 1.10.1943 r. – 2561 oficerów i 292 szeregowych, 1.01.1944 r. – 2526 oficerów i 285 szeregowych, 1.10.1944 r. – 2578 oficerów i 292 szeregowych, 1.01.1945 r. – 2549 oficerów i 291 szeregowych

Oflag II D Gross Born (Borne Sulinowo): w lutym 1941 r. – 3731 (3166 oficerów i 565 ordynansów), w kwietniu 1942 r. – 2826 (2408 oficerów i 418 ordynansów)

Oflag VIII A Kreuzburg (Kluczbork): 28.02.1941 r. – 522 oficerów i 92 ordynansów, 1.09.1941 – 407 oficerów i 85 ordynansów

Oflag VIII F Wahlstatt (Legnickie Pole): 28.02.1941 r. – 800 oficerów i 162 ordynansów, 1.09.1941 r. – 589 oficerów i 145 ordynansów, 1.06.1942 r. – 757 oficerów i 137 ordynansów

Oflag XXI A Schoken (Skoki): 28.02.1941 r. – 351 oficerów i 116 ordynansów, 1.06.1941 r. – 306 oficerów i 105 ordynansów, 1.09.1941 r. – 183 oficerów i 98 ordynansów

Oflag XXI B Schubin (Szubin): 28.02.1941 r. – 1415 (1134 oficerów i 281 ordynansów), 1.08.1941 r. – 1258 (996 oficerów i 262 ordynansów), 1.09.1941 r. – 611 (394 oficerów i 217 ordynansów), 1.06.1942 r. – 1172 (879 oficerów i 293 ordynansów), 1.10.1942 r. – 38 (5 oficerów i 33 ordynansów)

Oflag XXI C Schoken (Skoki): 1.10.1942 r. – 10

Oflag 6 Tost (Toszek): 1.01.1944 r. – 936 oficerów i 108 ordynansów

Stalag I B Hohenstein (Olsztynek): 28.02.1941 r. – 43823, 1.04.1942 r. – 32452, 1.10.1942 r. – 31370, 1.10.1943 r. – 27004, 1.10.1944 r. – 50786, 1.01.1945 r. – 26853

Stalag II B Hammerstein-Schlochau (Czarne-Człuchów): 28.02.1941 r. – 26233, 1.07.1941 r. – 23939, 1.09.1941 r. – 22351, 1.10.1942 r. – 19154, 1.10.1943 r. – 18220, 1.10.1944 r. – 16988, 1.01.1945 r. – 16951

Stalag III C Alt-Drewitz (Kostrzyn nad Odrą): 02.1941 r. – 19393, 1.06.1941 r. – 18808, 1.10.1944 r.– 16013

Stalag VIII A Görlitz (Zgorzelec): 28.02.1941 r. – 16 765, 1.10.1942 r. – 18224, 1.10.1943 r. – 15742, 1.10.1944 r. – 15037, 1.1.1945 r. – 14960

Stalag VIII B Lamsdorf (Łambinowice) / VIII D Teschen (Cieszyn): 31.05.1941 r. – 4011, 1.10.1942 r. – 2656, 1.10.1943 r. – 5824, 1.12.1943 r. – 5901

Stalag VIII C Sagan (Żagań): 28.02.1941 r. – 45443, 1.09.1941 r. – 30543, 1.10.1942 r. – 27279, 1.10.1943 r. – 23177, 1.10.1944 r. – 26647, 1.01.1945 r. – 26612

Stalag XX A Thorn (Toruń): 1.09.1941 r. – 80, 1.10.1942 r. – 2073, 1.10.1943 r. – 1298, 1.10.1944 r. – 663, 1.101.1945 r. – 725

Stalag XX B Marienburg (Malbork): 28.02.1941 r. – 8597 (w tym 5 oficerów), 1.09.1941 r. – 8923, 1.06.1942 r. – 8238, 1.10.1943 r. – 9177, 1.06.1944 r. – 10577, 01.1945 r. – 11344

Stalag XXI A Schildberg (Ostrzeszów): 28.02.1941 r. – 78, 1.06.1941 r. – 107, 1.09.1941 r. – 61, 1.04.1942 r. – 4, 1.01.1943 r. – 43

Stalag XXI B Thure (Tur): 1.09.1941 r. – 50

Stalag XXI C/H Wollstein (Wolsztyn): 28.02.1941 r. – 3205, 1.06.1941 r. – 60, 1.09.1941 r. – 23

Stalag XXI D Posen (Poznań): 28.02.1941 r. – 2350, 1.09.1941 r. – 539, 1942 r. – 750-800, 1.06.1943 r. – 671

Stalag 319 (Chełm): 1.10.1942 r. – 1144

Stalag 366 (Siedlce): 11.1942 r. – 740, 12.1942 r. – 716, 01.1943 r. – 2

W źródłach brak jest informacji dotyczących zewnętrznego komanda jeńców narodowości francuskiej stalagu VIII A Görlitz, VIII F Wahlstatt (lub innych), które mogło istnieć podczas wojny w przysiółku Buschmühle lub w samych Domanicach (w sąsiednich Siedlimowicach znajdowało się komando złożone z jeńców narodowość jugosłowiańskiej, którzy pracowali w rolnictwie). Wiadomo, że na terenie dzisiejszego powiatu świdnickiego, w latach 1940-1944 (1945 ?) funkcjonowało 45 komand roboczych stalagu VIII A Görlitz (5 – gmina Dobromierz, 4 – gmina Jaworzyna Śląska, 7 – gmina Marcinowice, 11 – gmina Strzegom, 13 – gmina Świdnica, 5 – gmina Żarów). Niemal jednak wszystkie to komanda jeńców o nieustalonej narodowości.

Uwagę w relacjach pani Margot Teschner zwracają następujące szczegóły:

a) jeńcy francuscy przebywający w Buschmühle nie musieli pracować – jaki był powód ich zakwaterowania po za obozem jenieckim ?. W zewnętrznych komandach jeńcy pracowali w rolnictwie, leśnictwie lub w przemyśle

b) jaki był powód ich zakwaterowania w Buschmühle – czy znaczenie miało położenie tego miejsca ? (przysiółek położony na uboczu; jak wspomina pani Teschner "zapomniany przez boga, tam gdzie diabeł mówił dobranoc")

c) jeńcy nie byli nadzorowani przez strażników – nie podejmowali próby ucieczki ?

d) posiłki dla jeńców gotowała żona właściciela restauracji – kto finansował ich żywienie ?

e) restauracja w Buschmühle była nieczynna podczas wojny (pobyt jeńców) – co było źródłem utrzymania właścicieli restauracji wobec braku klientów oraz dochodów z organizowanych wcześniej zabaw ?. Kto opłacał właścicielom rekompensatę za poniesione straty / koszty związane z pobytem jeńców ?

f) w jakim języku porozumiewał się oficer francuski z doktorem Mutke / w jakim języku porozumiewali się jeńcy z właścicielami restauracji ?

Wiele pytań do wspomnień o tajemniczych "francuskich jeńcach w granatowych mundurach i beretach". Warto jednak w tym miejscu przypomnieć informacje zawarte w opracowaniu Dariusza Kalińskiego, pt. "Niemieccy komandosi w mundurach NKWD. Nabrali nawet radzieckich generałów !". Autor w opracowaniu tym pisze: Lehr Regiment Brandenburg z.b.V 800 (pułk szkolno-budowlany do specjalnego przeznaczenia nr 800) powstał na bazie podlegającego Abwehrze Batalionu Ebbinghaus. Nazwa Brandenburg pochodziła od miejscowości, w której znajdowała się kwatera główna niemieckich specjalsów. Jednostka działająca początkowo w sile kompanii, do sierpnia 1941 rozrosła się do wielkości pułku. Żołnierze rekrutowali się nie tylko z Niemców, ale również z obywateli państw bałtyckich, Związku Radzieckiego, anglosasów, volksdeutschów z krajów słowiańskich, ochotników z krajów arabskich, Iranu, Afganistanu a nawet Hindusów. Zdarzali się także Francuzi, Belgowie, Holendrzy, Finowie, Szwedzi, Norwegowie, Rumuni i Węgrzy. Podstawowym warunkiem przyjęcia do jednostki była znajomość co najmniej jednego języka obcego oraz posiadanie wykształcenia średniego lub wyższego. Żołnierzy szkolono w zakresie działań nieregularnych i partyzanckich. Uczono posługiwania się bronią własną i przeciwnika, prowadzenia różnych pojazdów, walki wręcz, jazdy konnej, pilotażu lekkich samolotów, skoków spadochronowych, obsługi środków łączności, posługiwania się materiałami wybuchowymi. (...) Dywersanci von Fölkersama do akcji przygotowywali się w ośrodku w Prusach Wschodnich. Niemiecki dowódca postanowił wykorzystać powszechny wśród regularnych oddziałów Armii Czerwonej strach przed NKWD i przebrać swoich żołnierzy w mundury tej właśnie formacji. (....) Szkolenie obejmowało każdy szczegół „bycia czekistą”. Niemcy paradowali w sowieckich mundurach. Uczyli się obsługi radzieckiej broni. Duży nacisk położono na przyswojenie sobie specyficznego czekistowskiego żargonu i umiejętności posługiwania się nim w stosunku do równych sobie oraz do wyższych stopniem oficerów.

Czy aby na pewno przebywający w Buschmühle panowie w granatowych mundurach byli jeńcami wojennymi ?. Czy faktycznie byli rodowitymi Francuzami ?. Zapamiętane przez panią Teschner szczegóły dotyczące umundurowania wskazują jednoznacznie na francuskie jednostki piechoty górskiej (alpejskiej) / strzelców alpejskich. W latach 1939/40 sformowane było 7 dywizji górskich / alpejskich: 3 dywizje aktywne (27, 29, 31) 2 dywizje serii A (28, 30), 2 dywizje serii B (64, 65). Służyło w nich blisko 150 000 żołnierzy. Stan dywizji górskich / alpejskich przedstawiał się następująco:

27 Dywizja Górska (dow. gen. Doyen): 140 pułk piechoty górskiej/alpejskiej, 159 pułk piechoty górskiej/alpejskiej, 7 półbrygada strzelców alpejskich, 27 półbrygada strzelców alpejskich, 93 pułk artylerii górskiej, 293 pułk artylerii ciężkiej dywizyjnej, 20 dywizyjny dywizjon rozpoznawczy, 27 batalion saperów, 13/159 kompania pionierów

28 Dywizja Górska (dow. gen. Lestien): 97 pułk piechoty górskiej/alpejskiej, 99 pułk piechoty górskiej/alpejskiej, 5 półbrygada strzelców alpejskich, 25 półbrygada strzelców alpejskich, 2 pułk artylerii górskiej, 202 pułk artylerii ciężkiej dywizyjnej, 22 dywizyjny dywizjon rozpoznawczy, 28 batalion saperów, 13/99 kompania pionierów

29 Dywizja Górska (dow. gen. Gérodias): 3 pułk piechoty górskiej/alpejskiej, 112 pułk piechoty górskiej/alpejskiej, 6 półbrygada strzelców alpejskich, 26 półbrygada strzelców alpejskich, 94 pułk artylerii górskiej, 294 pułk artylerii ciężkiej dywizyjnej, 34 dywizyjny dywizjon rozpoznawczy, 29 batalion saperów, 13/112 kompania pionierów, 10/94 dywizyjna bateria przeciwpancerna

30 Dywizja Górska (dow. gen. Duron): 55 pułk piechoty górskiej/alpejskiej, 141 pułk piechoty górskiej/alpejskiej, 2 półbrygada strzelców alpejskich, 22 półbrygada strzelców alpejskich, 96 pułk artylerii górskiej, 296 pułk artylerii ciężkiej dywizyjnej, 26 dywizyjny dywizjon rozpoznawczy, 30 batalion saperów, 13/55 kompania pionierów, 10/96 dywizyjna bateria przeciwpancerna

31 Dywizja Górska (dow. gen. Ihler): 15 pułk piechoty górskiej/alpejskiej, 81 pułk piechoty górskiej/alpejskiej, 96 pułk piechoty górskiej/alpejskiej, 56 pułk artylerii górskiej, 256 pułk artylerii ciężkiej dywizyjnej, 23 dywizyjny dywizjon rozpoznawczy, 31 batalion saperów , 13/81 kompania pionierów, 10/56 dywizyjna bateria przeciwpancerna, 14/81 dywizyjna kompania przeciwpancerna

64 Dywizja Górska (dow. gen. de Saint-Vincent): 299 pułk piechoty górskiej/alpejskie, 45 półbrygada strzelców alpejskich, 47 półbrygada strzelców alpejskich, 58 pułk artylerii dywizyjnej , 258 pułk artylerii ciężkiej dywizyjnej, 55 dywizyjny dywizjon rozpoznawczy, 64 batalion saperów, 5/86 (batalion strzelców alpejskich)

65 Dywizja Górska (dow. gen. de Sain-Julien): 203 pułku piechoty górskiej/alpejskiej, 42 półbrygada strzelców alpejskich, 46 półbrygada strzelców alpejskich, 42 pułk artylerii dywizyjnej kolonialny, 258 pułk artylerii ciężkiej dywizyjnej kolonialny, 54 dywizyjny dywizjon rozpoznawczy, 65 batalion strzelców, 13/203 kompania pionierów

W każdym pułku piechoty górskiej alpejskiej:

3504 ludzi, 121 ręcznych karabinów maszynowych, 48 ciężkich karabinów maszynowych, 9 moździerzy 60 mm, 8 moździerzy 81 mm, 6 armat przeciwpancernych 25 mm mle 1934/mle 1937, i 6 działek 37 mm M16 TR, 73 samochody, 66 motocykli, 35 rowerów

Umundurowanie francuskich oddziałów górskich / strzelców alpejskich

Francuscy strzelcy alpejscy w charakterystycznych nakryciach głowy, 1940 r.

W każdej półbrygadzie strzelców alpejskich:

3590 ludzi, 121 ręcznych karabinów maszynowych, 48 ciężkich karabinów maszynowych, 9 moździerzy kaliber 69 mm, 8 moździerzy kaliber 81 mm, 6 armat przeciwpancernych 25 mm mle 1934/mle 1937, 6 działek 37 mm M16 TR, 96 samochodów, 76 motocykli, 34 rowery

Artyleria:

- w 29, 30 i 31 dywizji – pułk artylerii górskiej: 2619 ludzi, 13 ciężkie karabiny maszynowe, 36 armat 75 mm M28, 221 samochodów, 15 motocykli, 29 rowerów

- w 29, 30, 31 dywizji – pułk artylerii górskiej: 2619 ludzi, 13 ciężkie karabiny maszynowe, 36 armat 75 mm M28, 221 samochodów, 15 motocykli, 29 rowerów

- w 27 i 28 dywizji – pułk artylerii górskiej: 2619 ludzi, 13 ciężkich karabinów maszynowych, 24 armat 75 mm M28, 12 armat 105 mm M28, 221 samochodów, 15 motocykli, 29 rowerów

- w 64 dywizji – pułk artylerii (konny): 2157 ludzi, 13 ciężkich karabinów maszynowych, 36 armat 75 mm M97, 54 samochody, 4 motocykle, 68 rowerów

- w 64 dywizji – pułk artylerii (konny) kolonialny: 2157 ludzi, 13 ciężkich karabinów maszynowych, 36 armat 75 mm M97, 54 samochody, 4 motocykle, 68 rowerów

- w 65 dywizji – pułk artylerii ciężkiej (konny) kolonialny: 1720 ludzi, 9 ciężkich karabinów maszynowych, 24 haubice 155 mm L15 M17, 43 samochody, 3 motocykle, 47 rowerów

- w 28 i 64 dywizji – pułk artylerii ciężkiej (konny): 1720 ludzi, 9 ciężkich karabinów maszynowych, 24 haubice 155 mm L15 M17, 43 samochody, 3 motocykle, 47 rowerów

- w 31 dywizji – pułk artylerii ciężkiej (konny): 1630 ludzi, 9 ciężkich karabinów maszynowych, 12 armat 105 mm L28 M13, 12 haubic 155 mm L15 M17, 45 samochodów, 3 motocykle, 35 rowerów

- w 27, 29 i 30 dywizji – pułk artylerii ciężkiej (zmotoryzowany): 1355 ludzi, 9 ciężkich karabinów maszynowych, 24 haubic 155 mm L15 M17, 215 samochodów, 17 motocykli, 43 rowery

Inne jednostki:

- w 29 dywizji – bateria przeciwpancerna: 205 ludzi, 8 ręcznych karabinów maszynowych, 8 armat przeciwpancernych 47 mm M37, 9 samochodów, 4 motocykle, 1 rower

- w 30 i 31 dywizji – bateria przeciwpancerna (konna): 197 ludzi, 4 ręczne karabiny maszynowe, 6 armat 75 mm m97, 2 samochody, 6 motocykli, 1 rower

- w 31 dywizji – dywizyjna kompania przeciwpancerna: 147 ludzi, 4 ręczne karabiny maszynowe, 12 armat przeciwpancernych 25 mm, 5 samochodów, 1 motocykl, 10 rowerów

- we wszystkich dywizjach – dywizyjna kompania pionierów: 222 ludzi, 4 samochody, 3 motocykle, 3 rowery

- we wszystkich dywizjach – batalion saperów: 574 ludzi, 4 ciężkie karabiny maszynowe, 12 samochodów, 2 motocykle i 12 rowerów

- we wszystkich dywizjach batalion rozpoznawczy dywizyjny: 679 ludzi, 28 ręcznych karabinów maszynowych, 10 ciężkich karabinów maszynowych, 2 moździerze 60 mm, 4 armaty przeciwpancerne 25 mm, 66 samochodów, 98 motocykli

- Dowództwo dywizji i jednostki tyłowe: 1906 ludzi, 223 samochody, 55 motocykli i 66 rowerów

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript..

Źródła:
1. Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939-1945. Informator encyklopedyczny, red. R. Łączkowski, wyd. PWN, 1979 Warszawa
2. P. Raczkowski, Francja 1939. Dywizje Górskie (Division d'Infanterie type Montagne), 2010 (http://phw.org.pl/)
3. D. Kaliński, Niemieccy komandosi w mundurach NKWD. Nanrali nawet radzieckich generałów!, 2015 (https://ciekawostkihistoryczne.pl/)
4. B.Mucha, Jenieckie komanda pracy na terenie Imbramowic w latach 1941-1945, Żarów 2018 (http://izba.centrum.zarow.pl/)
5. B.Mucha, Jeńcy jugosłowiańscy w Siedlimowicach podczas II wojny światowej, 2019 (http://izba.centrum.zarow.pl/)
6. B.Mucha, Jenieckie komanda robocze Stalagu VIII A Görlitz na terenie powiatu świdnickiego w latach 1940-1945: Gmina Dobromierz, Jaworzyna Śląska, Marcinowice, Strzegom, Żarów 2019 (http://izba.centrum.zarow.pl/)
7. B.Mucha, Jenieckie komanda robocze Stalagu VIII A Görlitz na terenie powiatu świdnickiego w latach 1940-1945: Gmina i miasto Świdnica, Świdnica 2019 (http://historia-swidnica.pl/)
8. B. Mucha, Zapomniany młyn wodny i przysiółek "Puschmühle" [w:] Tajemnice Ziemi Żarowskiej, Żarów 2019, s. 17-18
9. http://www.cmjw.pl/
10. Archiwum autora

Opracowanie
Bogdan Mucha