Uwłaszczenie chłopów i tablica z 1836 roku w Kalnie

Uwłaszczenie chłopów, czyli nadanie im na własność użytkowanej przez nich ziemi, połączone było ze zniesieniem obciążeń feudalnych na rzecz pana feudalnego (szlachcica), a więc pańszczyzny, czynszu i darmowych posług, do których chłopi byli zobowiązani na rzecz dworu (m.in. stróżowanie, uprawa pańskiego ogrodu, koszenie trawy, połów ryb, sypanie grobli, podwód, noszenie listów pańskich). Uwłaszczenie mogło nastąpić za odszkodowaniem (z rekompensatą finansową dla pana feudalnego) lub też bez odszkodowania (bez tejże rekompensaty). W państwie Pruskim, uwolnienie poddanych królewskich od pańszczyzny i poddaństwa oraz wzmocnienie ich praw do zajmowania ziemi, zaczęto finalizować już w 1799 roku, wraz z instrukcją znoszącą tzw. szarwarków w dobrach królewskich. Szarwarki, były przymusowym świadczeniem nakładanym na ludność wiejską w postaci robót publicznych, głównie na rzecz budowy i utrzymania dróg, mostów, wałów przeciwpowodziowych i urządzeń wodnych. Wymiar szarwarku był różny, od kilku do 32 dni rocznie, w zależności od regionu. Na Śląsku w końcu XVIII wieku wynosił 6 dni rocznie. Kolejnym krokiem było zarządzenie z 1804 roku, przyznające oficjalnie chłopom z dóbr królewskich w Prusach, wolność osobistą oraz wydane w 1808 roku rozporządzenie tzw. Verfügung w sprawie nadania im praw własności do zajmowanych gospodarstw Uwłaszczenie poddanych królewskich, charakteryzowało się obciążeniem nowych właścicieli stosunkowo wysokimi opłatami pieniężnymi. Składało się na nie odszkodowanie za zwolnienie od pańszczyzny (około 40%) oraz nadanie na własność gospodarstwa i załogi (około 37%).

Poddaństwo i pańszczyzna na rzecz pana trwała na Śląsku już od średniowiecza. Chłopi byli zobligowani do uprawy dworskiej ziemi, wg obrazu Józefa Chełmońskiego "Orka", archiwum autora

Reformy agrarne w dobrach szlacheckich, przebiegały z opóźnieniem. Podstawowym dokumentem, który znosił poddaństwo osobiste także w dobrach szlacheckich, był tzw. edykt z 9 października 1807 roku. W praktyce dotyczyło to jedynie chłopów posiadających dziedziczne prawo do zajmowanej ziemi. Dla pozostałej ludności wiejskiej, w tym kmieci niedziedzicznych, którzy przeważali w dobrach szlacheckich, poddaństwo miało ustać dopiero z dniem św. Marcina w 1810 roku. Zawarte w edykcie z 1807 roku rozporządzenie znoszące poddaństwo, połączone z przyznaniem chłopom prawa do nabywania ziemi na własność, nie oznaczało jednak uwłaszczenia, czyli nadania im na własność użytkowanej ziemi. Sprawy te zostały ujęte dopiero w tzw. edykcie regulacyjnym z 14 września 1811 roku, który określał zasady nabywania ziemi przez chłopów na własność z dziedzicznie do tej pory użytkowanych przez nich gospodarstw. Po licznych protestach szlacheckich, w myśl dodatkowej deklaracji z 29 maja 1816 roku, ziemię na własność mogli nabyć jedynie kmiecie i nieliczni zagrodnicy. Za nabycie prawa własności gruntu musieli wypłacić panu wysoką rentę, oddać 1/3 użytkowanej ziemi oraz świadczyć pańszczyznę jeszcze przez 12 lat po uwłaszczeniu. Ustawa z 1821 roku usprawniła procedury związane ze znoszeniem ciężarów feudalnych, określając dla gospodarstw kmiecych i zagrodniczych odszkodowanie w wysokości 25 rent rocznych oraz regulowała sprawy związane z podziałem gruntów gminnych.

W taki właśnie sposób w 1826 roku, przebiegały reformy uwłaszczeniowe w Kalnie, którego grunty ziemskie należały do Joachima Karla Ludwika Mortimera von Maltzan, hrabiego von Wartenberg und Penzlin. Po wykupie, ziemię na własność otrzymali wówczas kmiecie i część zagrodników. Pozostali mieszkańcy Kalna, zostali uwolnieni od ciężarów feudalnych i przejęli użytkowaną ziemię dopiero w połowie XIX wieku. Interesującą pamiątką dotyczącą reform agrarnych z 1826 roku i ich następstw w życiu mieszkańców Kalna, jest tablica wmurowana w ścianę szczytową budynku nr 12 (sklep "Rogatek").

Budynek ze sklepem Wilhelma Marzetza, który oferował towary koloniale, 1 ćwierć XX wieku, archiwum autora

Budynek nr 12 w Kalnie. Wzniesiony w 1836 roku, klasycystyczny obiekt murowany, z tynkowanym detalem. Jest budynkiem dwukondygnacyjnym z częściowo użytkowym poddaszem, 4-osiowy na krótszej elewacji i 6-osiowy na dłuższej. Elewacje artykułowane są pilastrami w wielkim porządku. Otwory ujednolicone, pierwotnie w regularnym układzie. Budynek nakryty jest dachem mansardowym z naczółkami o pokryciu ceramicznym. Przebudowany został w XX wieku.

Tablica z napisem "Reluitio servitutum anno MDCCCXXVI. Condita MDCCCXXXVI a possessore Günzel.", informuje o nabytym prawie własnościowym ziemi (uwłaszczenie) w 1826 roku i wzniesieniu budynku / wmurowaniu tablicy w 1836 roku. Właścicielem była rodzina Günzel, fot. B.Mucha

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła i ilustracje:
1. Mała encyklopedia rolnicza, Warszawa 1964
2. B. Wachowiak, Początki uwłaszczenia chłopów w dobrach szlacheckich Prus Wschodnich, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 2, 1978, s. 241-255
3. Gminna Ewidencja Zabytków, 2004
4. T. Ciesielski, Żarów. Historia miasta i gminy, Żarów 2006
5. Archiwum autora

Opracowanie
Bogdan Mucha