Wiejskie stawy i hodowla ryb w okolicy Żarowa na przełomie XV-XIX wieku

Pierwsze wzmianki o sztucznych stawach służących do hodowli ryb w Europie, pochodzą z obszaru Cesarstwa Rzymskiego i datowane są na I wiek n.e. Rzymski historyk Piliniusz Starszy, wspomina w swoich zapiskach o tzw. "piscinae" – sztucznych zbiornikach wodnych, których inicjatorem powstania był Luncinius Muraena. Budowa tego rodzaju sztucznych stawów, szybko stała się popularna. Gwarantowała bowiem stały dostęp do świeżych ryb, początkowo morskich, później hodowlanych ryb słodkowodnych. Przyjmuje się, że to właśnie dzięki Rzymianom, stopniowo rozprzestrzeniała się umiejętność hodowli ryb w sztucznych zbiornikach. Najstarsze stawy hodowlane w Europie, datowane na początki X wieku, odkryte zostały przez archeologów na Morawach, w południowych Czechach oraz w Dolnej Austrii. Na podobny okres, istnienie stawu hodowlanego w Rybniku, datuje niemiecki historyk Franz Idzikowski. Pierwsze wzmianki o zakrojonej na szerszą skalę hodowli ryb na Śląsku, pochodzą z XII wieku. Obok stawów naturalnych i niewielkich sztucznych, zaczęto wtedy budować duże zbiorniki wodne z przeznaczeniem na wieloletnią hodowlę ryb. Już w XII wieku powierzchnia kościelnych stawów w Dolinie Baryczy, wynosiła około 2000 ha. Cystersi, którzy od 1136 roku mieli swoją siedzibę w Lubiążu, stworzyli w okolicach Milicza największe w ówczesnej Europie skupisko stawów o powierzchni ponad 2300 ha, w tym staw Stary (700 ha), Grabownica Górna (500 ha) i Jamnik (360 ha).

Na XII wieku datuje się pierwsze historyczne informacje o hodowli karpia. W Czechach są to zapiski pochodzące z 1115 roku, a na Morawach z 1227 roku. W Bawarii wspomina o tym Albertus Magnus – dominikanin, teolog i filozof żyjący w XIII wieku. Z obszaru Francji pierwsza wzmianka o hodowlanym karpiu pochodzi z 1313 roku. Na Śląsku hodowlę karpia, poświadczają dokumenty z XV wieku, chociaż śląski herb Korzbok, na którym w srebrnym polu widnieją trzy złote karpie, datowany jest na rok 1322. Na przełomie XV i XVI wieku, niejaki Zygmunt Kurzbach herbu Korzbok, władający Miliczem i Żmigrodem, unowocześnił metody hodowli ryb oraz budował nowe stawy. Pod jego pieczą, powierzchnia stawów wzrosła tam o około 1500 ha, a karp był podstawową rybą hodowlaną. Z Dzieła „Libellus de piscinis et piscium, qui in eis aluntur natura”, które zostało wydane w 1547 roku (w polskim ok. 1660 roku – „O rybnikach i rybach które się w nich chowają”) przez biskupa Johannesa Dubraviusa, dowiadujemy się, że górnośląska i morawska hodowla ryb, a w szczególności karpia, należała do najnowocześniejszych na świecie. Gospodarstwa rybne przynosiły wysoki dochód, a powierzchnia gruntów używanych pod stawy hodowlane stale rosła. W początkach XVII wieku w całej Koronie Czeskiej, powierzchnia stawów, osiągnęła rekordowy powierzchnię 120 000 hektarów. Załamanie gospodarki hodowlanej, przyniosły lata wojny wojny trzydziestoletniej 1618-1648. Rozkopanie były wówczas groble, zniszczone urządzenia regulujące dopływ i odpływ wody, osuszone stawy. Dla przykładu w majątku Hatzfeldtów na Dolnym Śląsku, powierzchnia stawów hodowlanych na początku XVII wieku wynosiła 8443 ha. Tylko ze stawów głównych, odławiano rocznie ok. 150 000 sztuk karpia rocznie. U schyłku wojny w 1646 roku, liczba ta spadła poniżej 30 000 sztuk. Uszczuplenie liczby ludności Śląska i Korony Czeskiej w dobie wojny trzydziestoletniej, determinowało brak popytu i odtwarzanie wcześniej istniejących stawów. Na terenach wszystkich krajów wchodzących w skład Korony Czeskiej, z 120 000 hektarów stawów rybnych, na początku XVII wieku, zostało zaledwie 78 000 ha. W 1905 roku na tych samych terenach było już tylko 58 000 hektarów stawów.

Druga połowa XIX wieku spowodowała ożywienie gospodarki rybnej w Europie. Wszystkie nowatorskie zmiany wprowadzone na przełomie XIX i XX wieku, wywindowały śląską hodowlę stawową na pozycję lidera w Europie. Od XIX wieku eksportowano stąd ryby słodkowodne na zachód. Tutejsza hodowla ryb, a w szczególnie karpia, pokrywała na początku XX wieku około 25% popytu w całym Cesarstwie Niemieckim. Wartość produkcji ryby hodowlanej szacowana była wówczas na około 60 milionów marek.

Nie brakuje wzmianek o stawach i odławianiu karpia hodowlanego w okolicach Żarowa. Już w XVI wieku, potwierdzone są w źródłach pisanych stawy, znajdowały się w dobrach szlacheckich Bożanowa, Gołaszyc, Imbramowic, Łażan, Marcinowiczek, Mrowin, Tarnawy, Żarowa. Przynajmniej część z nich użytkowana była w hodowli rybnej przynajmniej od XV wieku (Tarnawa – pierwsza wzmianka o stawie z 1491 roku). Z XVII wieku pochodzą informacje o stawie w Mikoszowej i o stawach w Siedlimowicach. Z kolei w XVIII wieku wzmiankowane jest sześć stawów w Wierzbnej oraz jeden staw w Kalnie. W zależności od powierzchni stawu oraz intensywności hodowli rybnej, na przełomie XV-XVIII wieku, odławiano w okolicach Żarowa od 5 do 100 kop rocznie. Przyjmując, że kopa to 60 sztuk, daje to 300 – 6 000 sztuk ryb rocznie. Niektóre z wymienionych stawów hodowlanych, przestały już w XVII wieku (Żarów). W innych zaniechano hodowli ryb na przestrzeni XIX wieku (Wierzbna).

Bożanów (Eckersdorf) – w połowie XVI wieku, dochody dla Sigmunda von Seidlitz, właściciela Bożanowa, przynosiły czynsze płacone przez mieszkańców wsi oraz hodowla karpia. Z niewielkiego stawu odławiano wówczas 8 kop ryb rocznie (480 sztuk). W latach 20. XVIII wieku, kiedy Bożanów przynależał pod wierzbneński przeorat cystersów z Krzeszowa, wzmiankowane są 2 stawy, z których rocznie odławiano 5 kop ryb (z jednego stawu lub z dwóch łącznie ?), czyli 300 sztuk karpia (z jednego stawu) lub 600 (z dwóch). Brak informacji o zaniechaniu hodowli ryb w Bożanowie. Być może nastąpiło to na początku XIX wieku wraz z sekularyzacją dób klasztornych w 1810 roku (podobna sytuacja w Wierzbnej). Na mapie topograficznej z 1937 roku widnieje staw zlokalizowany na północny-wschód od zabudowań wiejskich (brak identyfikacji z dawnym stawem hodowlanym).

Gołaszyce (Gohlitsch) – w połowie XVI wieku, kiedy właścicielem wsi był Nikolas von Seidlitz, ze sporych rozmiarów stawu gołaszyckiego, odławiano rocznie 20 kop ryb (1200 sztuk). Gospodarka hodowlana była dobrze rozwijana, gdyż w 1726 roku w dobrach szlacheckich, wzmiankowane są już cztery stawy: młyński, hrabiowski, gołębi i mały. Liczba odławiany wówczas rocznie ryb jest nieznana. W XIX wieku gospodarka rybna w Gołaszycach straciła na znaczeniu. Zarosły użytkowane wcześniej stawy. Na mapie topograficznej z 1937 roku widnieje zbiornik wodny zlokalizowany w znacznej odległości na południowy-zachód od zabudowań wiejskich (brak identyfikacji z dawnym stawem hodowlanym).

Imbramowice (Ingramsdorf) – w 1550 roku Imbramowice, podzielone były na działy należące do rodzin von Hof-Schnorbein, von Hundt i von Mettge. W dobrach tych znajdowały się stawy hodowlane, z których odławiano 60 kop ryb rocznie (1200 sztuk). Sądzić należy, że dane te dotyczą każdego działu z osobna, co daje 3600 sztuk ryb hodowlanych, odławianych rocznie w Imbramowicach w połowie XVI wieku. Wedle danych z 1726 roku w Imbramowicach było 6 stawów hodowlanych z tym 3 w górnej części wsi (Ober Ingramsdorf). Brak informacji o liczbie odławianych wówczas ryb, jak też o zaniechaniu ich hodowli. Na mapie topograficznej z 1937 roku oraz planie miejscowości z 1942 roku widnieją dwa stawy zlokalizowane w górnej części wsi (obecnie zarośnięte) oraz jeden w środkowej (obecnie nieistniejący zasypany). Stawy te można bez większego błędu identyfikować z dawnymi stawami hodowlanymi, wzmiankowanymi w źródłach pisanych.

Stawy w Górnych Imbramowicach

Staw w Górnych Imbramowicach na pocztówkach z lat 20-30. XX w. i fotografii z lat 90. XX w., archiwum autora

Miejsce po dawnym stawie w Środkowych Imbramowicach

Kalno (Kalendorf) – w dobrach należących do przeoratu w Wierzbnej, istniał w XVIII wieku, staw w którym hodowano karpie. Brak wiadomości dotyczących rocznego odłowu ryb oraz zaprzestania ich hodowli. Najprawdopodobniej miało to miejsce po sekularyzacji dóbr zakonnych na początku XIX wieku. Na mapie topograficznej z 1937 roku widnieją dwa zbiorniki wodne w północno-wschodniej części wsi (nieistniejące) oraz jeden na południowo-zachodnim skraju wsi (nieistniejący).

Miejsce dawnych stawów w północno-wschodniej części Kalna

Nieistniejący staw na południowo-zachodnim skraju Kalna, pocztówka z ok. 1910 roku

Kruków (Raaben) – brak informacji o stawach hodowlanych. Na mapie topograficznej z 1937 roku widnieje zbiornik wodny zlokalizowany północny-wschód od zabudowań wsi.

Łażany (Laasan) – w połowie XVI wieku dobrami rycerskimi zarządzał rycerz Sigmund Buschke von Mühlheim. Na dobrach ziemskich wysiewano 14 małdratów zboża i hodowano 500 owiec. Znaczącym elementem dochodów (ponad 1/5) była hodowla ryb, których rocznie odławiano w łażańskich stawach w liczbie 100 kop (6000 sztuk). Brak informacji o hodowli ryb oraz stawów w kolejnych stuleciach. Na mapie topograficznej z 1937 roku widnieje zbiornik wodny zlokalizowany na północ od zabudowań wsi, w północnym narożniku folwarku (brak identyfikacji z dawnym stawem hodowlanym).

Marcinowiczki (Klein Merzdorf) – w rycerskich dobrach należących w 2 połowie XVI wieku do Christopha von Kuhl, istniał niewielki staw hodowlanym, z którego odławiano rocznie 6 kop ryb (360 sztuk). Staw wzmiankowany jest też w 1726 roku, jednak brak bliższych wiadomości o jego użytkowaniu. Na mapie topograficznej z 1937 oraz planie miejscowości z 1940 roku widnieje staw, który należy utożsamiać ze zbiornikiem wodnym wzmiankowanym w XVI i XVIII wieku. Obecnie jest zarośnięty. Ta sama mapa ukazuje inny zbiornik wodny zlokalizowany na południe od folwarku.

Mielęcin (Pfaffendorf) – brak informacji o stawach hodowlanych. Na pocztówkach z 1 ćwierci XX wieku oraz na mapie topograficznej z 1937 roku widnieje staw, który znajdował się w środkowej części wsi (nieistniejący).

Staw w Mielęcinie na pocztówkach z 1 ćwierci XX wieku, archiwum autora

Mikoszowa (Niklasdorf) – w połowie XVI wieku w dobrach zarządzanych przez Fabiana Kalckreutera istniał niewielki staw, z którego odławiano rocznie 6 kop ryb (360 sztuk). Wedle źródeł w czerwcu 1686 roku Konrad von Zedlitz z Gronowa sprzedał w imieniu swoim i małżonki Jerzemu Fryderykowi (George Friedrich) von Kottulinski dobra mikoszowskie składające się z okazałego domu mieszkalnego (Wohnhausen), folwarku, stawu, ziemi uprawnej. W styczniu 1733 roku Christopch Sigmund von Landescron sprzedał dobra mikoszowskie z dworem, folwarkiem, polami, lasami, stawami, wszystkimi dochodami i uprawnieniami Karlowi Gothardowi hrabiemu von Schaffgotsch. Na mapie topograficznej z 1937 roku zbiornik wodny widnieje na na północny-wschód od zabudowań wsi przy drodze naprzeciw zabudowań dawnej cegielni (brak identyfikacji z dawnym stawem hodowlanym).

Mrowiny (Konradswaldau) – w dobrach zarządzanych przez Hansa Stiebitza w połowie XVI wieku, dobrze rozwinięta była hodowla ryb. Rocznie odławiano ich w mrowińskich stawach 38 kop (2280 sztuk). Dwa stawy zlokalizowane na południowy-zachód od pałacu, widnieją na rysunku F.B. Wernera z ok. połowy XVIII wieku oraz na późniejszych mapach topograficznych. Wedle opisu z dokumentacji konserwatorskiej: po wschodniej stronie pałacu znajduje się staw o regularnej linii brzegów, również omurowany wysoko kamiennym murem. Po zachodniej stronie tego stawu, oddzielony odeń groblą, znajduje się drugi wielki staw o wydłużonym kształcie z obrzeżną drogą obsadzoną nieregularnymi drzewami.

Stawy w Mrowinach na rysunku F.B. Wernera z 1755 roku

Pyszczyn (Pitschen) – brak informacji o stawach hodowlanych. Na mapie topograficznej z 1937 roku w obrębie zabudowy folwarcznej ogrodzonej murem, widnieje czworoboczny zbiornik wodny (obszar parku).

Siedlimowice – w sierpniu 1658 roku Ursula Magdalena von Tschirnhaus z domu Seidlitz scedowała majętność siedlimowicką z rezydencją rycerską, młynem, stawami, wszystkimi prawami feudalnymi, a także częścią Pożarzyska Hiobowi Christophowi von Tschirnhaus. W styczniu 1703 roku wdowa Barbara Elisabeth Asindlerin z domu von Schindel, sprzedała całą majętność Gottliebowi von Bombsdorf (żona Maria Katherina z domu Kottulinski). W kontrakcie sprzedaży skrupulatnie wyliczony, że w jej skład wchodziły siedziba rycerska, folwark, pola, łąki, lasy, stawy, młyn, prawa prowadzenia karczmy, browarnicze, gorzelnicze, łowieckie i rybackie. W 1726 roku w źródłach widnieje informacja o 5 stawach oraz prawie właścicieli wsi do połowu ryb w rzece Bystrzycy. Stawy wzmiankowane te wzmiankowane są jeszcze w opisie dóbr od lat 80. XIX wieku do drugiej dekady XX wieku. Sporej wielkości staw zlokalizowany po wschodniej stronie pałacu, ukazuje rysunek F.B.Wernera z 1755 roku. Ten sam staw umiejscowiony jest z założeniu parkowym, które widoczne jest na mapie topograficznej z 1937 roku oraz na planie miejscowości z 1942 roku (nazwany stawem zamkowym "Schlossteich"). Ta sama mapa pokazuje również wielki staw "Rohr Teich" przy młynówce na południe od zabudowań wsi (zarośnięty). Być może oba były wykorzystywane jeszcze w XVII-XVIII wieku w celach hodowli ryb. Niewielki staw istnieje obecnie w pobliżu zabudowań młyńskich. Brak bliższych informacji o czasie jego powstania i użytkowaniu przed 1945 r.

Staw "zamkowy" w Siedlimowicach

Miejsce dawnego "Rohr Teich" koło Siedlimowic

Tarnawa (Tarnau) – w 1491 roku Hans von Bauch, sprzedał staw pod Tarnawą pod Tarnawą Heinrichowi i Martinowi von Hof-Schnorbein. W połowie XVI wieku, kiedy właścicielem folwarku był Nikolas von Strachwitz, ze sporego stawu odławiano rocznie 20 kop ryb (1200 sztuk). W marcu 1734 roku Christoph Ernest von Hof-Schnorbein sprzedał Tarnawę wraz z siedzibą rycerską, folwarkiem, młynem, stawem oraz wszelkimi dochodami i uprawnieniami właścicielowi sąsiednich Mrowin Samuelowi Adolfowi von Winterfeld. Brak informacji o dalszym użytkowaniu i hodowli ryb w Tarnawie. Na mapie topograficznej z 1937 roku staw zlokalizowany jest na wschód od zabudowań folwarcznych. Ta sama mapa ukazuje również staw przy folwarku obok wielkiego drzewa (należy go utożsamiać z dawnym stawem hodowlanym) oraz drugi na południe od zabudowań wsi w pobliżu folwarku Weselina. Wszystkie stawy obecnie nie istnieją).

Wierzbna (Würben) – w 1726 roku w Wierzbnej istniało aż 6 stawów, co świadczy o prowadzonej na dużą skalę gospodarce rybnej. W 1682 roku w drugim co do wielkości stawie, „Burgteich”, odłowiono 50 kop karpi (3000 sztuk). W XIX wieku zaniechano hodowli ryb. Stawy szybko zarosły, a po regulacji Bystrzycy wyschły. Na mapie topograficznej z 1937 roku widnieją trzy stawy zlokalizowane w obrębie dawnego kompleksu cysterskiego (nieistniejące). Należy je utożsamiać ze stawami hodowlanymi, wzmiankowanymi z XVIII wieku. Niewielki staw istnieje obecnie w parkowej części kompleksu pocysterskiego. Brak bliższych informacji o czasie jego powstania i użytkowaniu przed 1945 r.

Zastruże (Sasterhausen) – w połowie XVI wieku ze stawów w Zastrużu odławiano 15 kop karpi rocznie (900 sztuk). W XVIII wieku przy zespole pałacowo-folwarcznyym były 4 stawy, w tym jeden ogrodowy i trzy hodowlane. Odławiano w nich od 2 do 30 kop ryb rocznie (120-1800 sztuk). Hodowlę stawową utrudniały wylewy Strzegomki i dlatego zaprzestano jej jeszcze w 2 połowie XVIII wieku. Na mapie topograficznej z 1937 roku we wschodniej części wsi widnieją dwa stawy. Jeden istniejący obecnie.

Żarów (Saarau) – w połowie XVI wieku na gruntach żarowskich należących do Sigmunda von Mühlheim, był staw hodowlany, w którym odławiano rocznie 7 kop ryb (420 sztuk). Przed rokiem 1641, spłonęły zabudowania folwarczne oraz przylegający do nich ogród. Zarosły trzy niewielkie stawy. Brak informacji o odnowieniu stawów po zakończeniu wojny trzydziestoletniej.

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy:Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła i ilustracje:
1. F. B. Werner, Topographia oder Prodromus delineati Silesiae Ducatus, vol. I, 1755, rękopis (Biblioteka Uniwersytecka Wrocław), R 551, vol. I, Principatus Wratieslaviensis, s. 148-149
2. F. B. Wernher, Topographia oder Prodromus delineati Silesiae Ducatus, vol. III, rękopis (Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz), XVII HA Nr 526, vol. III, Fürstenthum Schweidnitz, s. 101-102, 105-106
3. Topographische Karte (Messtischblatt) 5065 (alt. 2952) Ingramsdorf (1:25 000) 1937
4. Topographische Karte (Messtischblatt) 5064 (alt. 2951) Striegau (1:25: 000) 1937>br /> 5. K. Esymontt, Studium historyczno-stylistyczne założenia pałacowo-ogrodowego Mrowiny, PKZ Wrocław 1988
5. T. Ciesielski, Żarów. Historia miasta i gminy, Żarów 2006
6. S. Cios, Ryby w życiu Polaków od X do XIX w., Olsztyn 2007
7. A. Kołodziejczyk, Ryby i rybołówstwo w świetle XVI-wiecznego gospodarczego piśmiennictwa polskiego, Echa Przeszłości, 14, 2013, s. 49-59
8. A. Dobkiewicz, Miasto i gmina Żarów na dawnych poczówkach, Świdnica 2016
9. https://www.google.pl/maps
10. https://wachtyrz.eu/
11. Archiwum Autora

Opracowanie
Bogdan Mucha