Kolejka wąskotorowa w Kalnie

Na przełomie XIX i XX wieku, w powszechnym użyciu były wąskotorowe kolejki, które charakteryzowały się znacznie uproszczoną konstrukcją i prześwitem 600-1000 mm. W języku niemiecki, znane są pod określeniem Feldbahn (kolej polowa) lub Lorenbahn (nazwa od Lore – wagonika/wywrotki). Kolej tego rodzaju, była budowana zwykle przy użyciu przenośnych przęseł torowych, tzw. patentowych (prefabrykowanych odcinków toru wraz ze stalowymi podkładami) niekiedy kładzionych wprost na ziemi bez podkładów. Charakteryzowała się niskim kosztem i czasem budowy. Jej wadami była bardzo niska zdolność przewozowa ze względu na konieczność zachowania nacisku na osie nie przekraczającego 4-5 ton i niska trwałość toru. Tabor stanowiły najczęściej lory (platformy) lub proste węglarki dwuosiowe, jednak bywały również eksploatowane „wagony” o konstrukcji zbliżonej do furmanki postawionej na wąskotorowych wózkach. W eksploatacji była przede wszystkim trakcja konna, obok prostych lokomotyw parowych, spalinowych lub benzolowych. Kolej polowa, służyła do przewozu surowców dla przemysłu przetwórczego (zw. też koleją przemysłową) takich jak drewno, glina, kamień, piasek, torf, węgiel brunatny (np. Imbramowice, Jaroszów Kalno, Żarów). Dlatego też znalazła szerokie zastosowanie w ogniotrwałych fabrykach gliny, cegielniach, cukrowniach, hutach żelaza i stali, kopalniach odkrywkowych (piaskownie, żwirownie, kamieniołomy, kopalnie węgla brunatnego i gliny).

Przemysłowa kolejka wąskotorowa z trakcją konną.
Zapewne tak wyglądał niegdyś transport gliny wydobywanej w pobliżu Kalna

Dla obsługi dużych folwarków, budowano tzw. kolej folwarczną (np. Boguszyce, Chwałów-Gola Świdnicka-Rzędów, Czerńczyce). Część torowisk kolei folwarcznych miała charakter tymczasowy i była przenoszona w miarę obsługiwanych w danym okresie części pól, należących do folwarku. Kolejami folwarcznymi przewożono przede wszystkim płody rolne z pól do folwarku, a także do stycznej z siecią kolei folwarcznej stacji kolei publicznej, celem wyekspediowania dalej (konieczny był przeładunek). Koleje folwarczne wykorzystywano też do przewozu towarów (np. węgiel, nawozy, artykuły przemysłowe) ze stacji kolei publicznej do folwarku, jak również (sporadycznie) do transportu robotników folwarcznych w obrębie własnej sieci. W obrębie folwarków, często wykorzystywano trakcję ręczną. Sieci kolei folwarcznych miały bardzo różne rozmiary: od pojedynczych kilkusetmetrowych linii łączących np. folwark ze stacją kolei publicznej do bardzo rozległych założeń, na które składało się nawet kilkanaście linii o łącznej długości kilkudziesięciu kilometrów, z rampami przeładunkowymi i torami odstawczymi. Kolej wąskotorowa, znalazła zastosowanie również w gospodarce leśnej (niem. Waldbahn), gdzie budowano ją w uproszczonej technice typowej dla kolei polowych.

Zmierzch polowych, folwarcznych i leśnych wąskotorówek, rozpoczął się w latach 50. XX wieku, kiedy były one stopniowo wypierane przez traktory i ciężarówki Współcześnie koleje polowe spotkać można nielicznie, zwykle w kopalniach torfu i cegielniach.

Doskonałym źródłem wiedzy o rozmieszczeniu dawnych kolei polowych i folwarcznych, są niemieckie mapy topograficzne w skali 1:25 000, tzw. Messtischblatty. To właśnie z arkuszy tych map, oznaczonych numerami 5065 (2952) Ingramsdorf (Imbramowice) 1877-1943, czerpiemy informacje o odkrywkowej kopalni gliny (niem. Tongrube), która była zlokalizowana przy drodze Kalno-Gołaszyce (w linii prostej nieco ponad 400 m od Kalna i ok. 1,9 km do Gołaszyc). Arkusz z roku 1913, przedstawia torowisko kolejki polowej o długości ok. 940-950 m, które rozciąga się od wyrobiska gliny w stronę południowej części Kalna, gdzie kończy swój bieg w okolicy dzisiejszego budynku nr 46E. Na arkuszu mapy z 1937 roku, torowisko jest krótsze i ma ok. 640-650 m długości (kończy swój bieg w okolicy skrzyżowania dróg, przy obecnym budynku nr 62). Wydobycie gliny w pobliżu Kalna, zostało rozpoczęta najprawdopodobniej po roku 1901, kiedy dobra kalneńskie nabyła firma Carl Kulmiz G.m.b.H. (brak oznaczenia torowiska na mapie z 1877 r.).

Wydobywana glina, była transportowana wagonikami zapewne przy zastosowaniu trakcji konnej. Następnie przeładowywano ją na wozy i odsyłano najpewniej do fabryki w Żarowie. Trudno dziś orzec, czy zawartość wozów, była ważona za pomocą wagi, która niegdyś (istniała już w 1877 r.) stała przy drodze ok. 150 m od skrzyżowania dróg w Kalnie (w stronę Żarowa). Wiadomo, że wobec trudnej sytuacji finansowej w 1926 roku przedsiębiorstwo "Kulmiz", sprzedało Kalno właścicielowi majątku Bożanów-Wierzbna Alfredowi hrabiemu von Waldenburg. Po czterech latach nowy właściciel, borykając się z podobnymi problemami, wystawił dobra kalneńskie na sprzedaż. Połowę ziemi z folwarkiem nabył niejaki Wilhelm Elsner, resztę kupili chłopi z Kalna i Gołaszyc. Kolejka polowa, najprawdopodobniej przestała być użytkowana już w drugiej połowie lat 20. XX wieku. Natomiast w latach 30. XX wieku, wraz ze zmianą właścicieli gruntów, rozpoczął się jej stopniowy demontaż, co obrazuje wspomniany arkusz mapy topograficznej z 1937 roku. Torowisko ostatecznie przestało istnieć przed rokiem 1943 (dokładna data nieznana), gdyż nie zostało oznaczone na kolejnej i zarazem ostatniej, niemieckiej mapie topograficznej, która powstała przed zakończeniem II wojny światowej. Nieużytkowane i zalane wodą wyrobisko po odkrywkowej kopalni gliny, jest dzisiaj stawem, nad którym opiekę sprawuje Koło PZW Żarów.

Fragment mapy topograficznej z 1877 roku (1:25 000). Strzałką oznaczona, istniejąca już wtedy waga (Waage)

Fragment mapy topograficznej z 1913 roku (1:25 000). Strzałki z cyframi: 1 - kopalnia gliny (Tongr. - skrót od Tongrube), 2 - kolejka wąskotorowa (kolor czerwony), 3 - waga (Wage)

 Fragment mapy topograficznej z 1937 roku (1:25 000). Strzałki z cyframi: 1 - kopalnia gliny (bez oznaczenia), 2 - kolejka wąskotorowa (kolor czerwony) z krótszym torowiskiem, 3 - waga (Wage)

 Fragment mapy topograficznej z 1943 roku (1:25 000). Strzałki z cyframi: 1 - opuszczone i nieużytkowane wyrobisko gliny, 2 - miejsce, w którym stała waga (zdemontowana między 1937 a 1943 r.)

Fragment mapy satelitarnej. Strzałka z cyframi: 1 - dawna kopalnia gliny, obecnie staw PZW, 2 - miejsce, w którym stała niegdyś waga. Kolorem czerwonym oznaczony przebieg dawnej kolejki wąskotorowej wg stanu z roku 1913 

Widok w stronę Gołaszyc. Strzałki z cyframi 1 - droga wiodąca z Kalna do Gołaszyc, 2 - dawna kopalnia gliny obecnie staw PZW. Linia w kolorze zielonym ze strzałkami oznacza przebieg dawnej kolejki wąskotorowej

Dawna kopalnia gliny w pobliżu Kalna. Obecnie staw PZW, fot. https://www.geocaching.com/ 

Wagoniki, które mogły służyć m.in. do transportu gliny

Reklamy firm Dolberg i LeoRoss, które zajmowały się produkcją i sprzedażą wagoników "Muldenkippwagen". Trakcja ręczna, konna lub przy użyciu małych lokomotyw

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła i ilustracje:
1. Topographische Karte (Messtischblatt) 5065 (alt. 2952) Ingramsdorf (1:25 000) 1877
2. Topographische Karte (Messtischblatt) 5065 (alt. 2952) Ingramsdorf (1:25 000) 1913
3. Topographische Karte (Messtischblatt) 5065 (alt. 2952) Ingramsdorf (1:25 000) 1937
4. Topographische Karte (Messtischblatt) 5065 (alt. 2952) Ingramsdorf (1:25 000) 1943
5. D. Lawrenz, Feldbahnen in Deutschland, Stuttgart 1982
6. W. Stasiewski, Folwarczne resztki, Tygodnik Kolejarza "Nowe Sygnały", nr 44/2002
7. T. Ciesielski, Żarów. Historia miasta i gminy, Żarów 2006
8. http://www.baggermeyer.de/html/
9. http://www.bochumer-bunker.de/
10. https://www.geocaching.com/
11. https://www.google.com/maps/
12. https://www.gutenberg.czyz.org/
13. https://nat.museum-digital.de/
14. http://www.schuettorf.bplaced.de/

Opracowanie
Bogdan Mucha