Żarowska dama z kadyceuszem

Od około 1820 roku w Niemczech, rozwijał się styl w architekturze, który zwany był eklektyzmem (z języka greckiego eklektikós – "wybierający"). Styl ten polegał na swobodnym łączeniu w jednej budowli, często niezgodnych ze sobą, elementów wybranych z innych, znanych już stylów architektonicznych. Czas wykształcenia oraz trwanie eklektyzmu, przypadło na okres gwałtownego rozwoju przemysłu i komunikacji kolejowej – po wynalazku maszyny parowej, masowego napływ ludności wiejskiej do miast oraz bogacenia się kupców i przemysłowców. Nie inaczej było w Żarowie, obok którego w XIX wieku powstała osada przemysłowa Ida und Marienhütte (dopiero w 1939 roku, formalnie włączona do Żarowa). Także i tutaj dotarło eklektyczne novum, a jego pozostałością są budynki wzniesione w 2 połowie XIX wieku (gł. ok. 1870 roku). Zaliczamy do nich obiekty posadowione przy: ul. Armii Krajowej (nr 23, 46, 48, 51, 58), ul. Mickiewicza (nr 13, 33), ul. Ogrodowej (nr 2), Sikorskiego (nr 5), Zamkowej (nr 1, 2). Są to budynki 2-4 kondygnacyjne, często licowane w fasadzie frontowej cegłą oraz wzbogacone tzw. boniowaniem (w tynku naśladownictwo wyglądu muru z kamienia, przez wykonywanie profilowania imitującego układ kamieni w murze, przy pomocy boni, czyli spoiny podkreślającej układ kamieni lub rowek w tynku). Wszystkie cechują się bogatym detalem tynkowanym w postaci obramień okiennych, drzwi, gzymsów, pilastrów oraz innych elementów architektonicznych. Na pierwszy plan wysuwają się tutaj najbardziej ozdobne elewacje z motywami wieńców, festonów laurowych, przedstawień zoomorficznych (np. głowy lwów) oraz antropomorficznych (płaskorzeźby z twarzami i całopostaciowe figury ludzkie).

Szczególnie bogatą w te ostatnie, jest południowa elewacja budynku przy ul. Zamkowej 1, który niegdyś był nazywany Villą Treutler lub Villą Schlȍsser. Jest to murowany obiekt dwukondygnacyjny z mezzaninem (wł. mezzanino, od mezzano – środkowy) – niska kondygnacja między parterem a pierwszym piętrem). Budynek jest tynkowany z tynkowanym detalem (pilastry, obramienia okien, boniowanie dolnej kondygnacji, gzymsy, dekoracja z wieńców i festonów laurowych). Otwór wejściowy (zwieńczony łukiem pełnym) znajduje się w zewnętrznej klatce schodowej, przyległej do elewacji od strony północnej. Obiekt ma tarasowy dach pokryty papą. Jego reprezentacyjna elewacja południowa, jest rozczłonkowana ryzalitem (występ z lica w elewacji budynku poprowadzony od fundamentów po dach, stanowiący jego organiczną część). Na elewacji po obu stronach ryzalitu, umieszczona jest dekoracja, na którą składają się: popiersia mężczyzn w okrągłej wnęce ujętej pilastrami z łukowym gzymsem – część parterowa budynku oraz pseudo-antyczne figury kobiet we wnęce z konchą (półkoliste sklepienie nad wnęką w kształcie połowy kopuły, przypominające kształtem muszlę), którą ujmują pilastry z belkowaniem i trójkątnym gzymsem – pierwsze piętro budynku.

Villa Treutler / Schlösser na pocztówce z początku XX wieku oraz widok współczesny,
archiwum autora / fot. B. Mucha

Uwagę zwraca figura kobiety, umieszczona po lewej stronie wspomnianego ryzalitu. Owa dama trzyma w lewej dłoni, wsparty na ramieniu kadyceusz, czyli symbol (znak) pokoju i handlu (gr. kērýkeion, łac. caduceus). Przedmiot ten, stanowi rodzaj laski, pierwotnie wykonanej z drewna oliwnego lub laurowego z dwoma oplatającymi ja wężami, które pochylają ku sobie łby (symbolizują mądrość, równowagę sił). Niekiedy bywa też zakończona parą skrzydeł lub ozdobiona wieńcem i przewiązana wstążkami. W starożytnej Grecji, kaduceusz był oznaką nietykalności keryksa (urzędnik – herold, obwieszczający postanowienia, wysyłany jako posłaniec z wiadomościami). Kadyceusz służył do uśmierzania sporów. Według mitologii greckiej i rzymskiej należał do atrybutów boskich posłańców – boga Hermesa (Merkurego) oraz bogini Iris, będącej uosobieniem tęczy i posłanką bogów olimpijskich (szczególnie Zeusa i Hery). W sztuce bogini Iris, przedstawiana jest zwykle jako urodziwa, młoda kobieta z wielkimi skrzydłami u ramion, w krótkiej lub długiej szacie lśniącej wszystkimi kolorami tęczy, z naczyniem w kształcie dzbanka do czerpania i rozlewania wody (tzw. ojnochoe).

Kobieca postać z kadyceuszem, fot. B. Mucha

Kobieca postać z elewacji żarowskiego budynku, z pewnością nie jest uosobieniem owej greckiej bogini (brak skrzydeł oraz naczynia "ojnoche"; funkcja przedmiotu, który jest trzymany w drugiej dłoni – uszkodzony i odtworzony przy remoncie, pozostaje nieznana). Symbol handlu, który dzierży owa dama, nie jest jednak przypadkowy. W 1843 roku Królewski Tajny Radca Handlowy Carl von Kulmiz, założył Firmę C. Kulmiz, z której rozwinęła się Spółka Handlowa C. Kulmiz (m.in. handel węglem), a później firma C. Kulmiz G.m.b.H., do której należała także Fabryka Maszyn. Siedzibą przedsiębiorstwa macierzystego, była Ida und Marienhütte koło Żarowa. Warto wspomnieć, że kobieca postać z kadyceuszem, zdobi także elewację wrocławskiej Villi Püschel (Oswald Püschel – właściciel "Schokolade und Zuckerwaren Fabrik" we Wrocławiu).

Detale architektoniczne, które zdobią elewacje budynku przy ul. Zamkowej 1, fot. B.Mucha

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła i ilustracje:
1. W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990
2. Mała encyklopedia kultury antycznej, Warszawa 1990
3. W. Szolginia, Architektura, Warszawa 1992
4. Z. Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 2003
5. P. Grimal, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław 2008
6. B. Mucha, Architektura Żarowa: Eklektyzm, Neogotyk i Modernizm [w:] Ziemia Żarowska. Od prehistorii do współczesności, Żarów 2016, s. 67-72
7. Gminna Ewidencja Zabytków
8. Archiwum autora
9. https://visitwroclaw.eu/

Opracowanie
Bogdan Mucha