Cmentarze na terenie gminy Żarów do 1945 roku. Ujęcie prawne i topograficzne

Wedle postanowień soboru rzymskiego z 1059 roku, wokół nowo budowanych kościołów, powinna zostać wydzielona przestrzeń o szerokości 60 kroków, natomiast wokół kaplic o szerokości 30 kroków. Wydzielony obszar miał być przeznaczony pod grzebanie zmarłych. Wedle ówczesnych obyczajów, dostojnicy kościelni oraz elita możnowładcza, po śmierci spoczywała w świątyniach pod posadzkami oraz w kościelnych kryptach. Z kolei pospólstwo, czyli grupa społeczna zamieszkująca miasta, w tym średniozamożni rzemieślnicy, drobni kupcy i kramarze, chowani byli na cmentarzach przykościelnych. Nekropolie takie zakładano również wokół kościołów wiejskich. Wymienić można tutaj cmentarze funkcjonujące od średniowiecza przy świątyniach w Bukowie (poł. XIII w.), Imbramowicach (XV w. ?), Łażanach (XIII/XIV w.), Pożarzysku (poł. XIII w.), Wierzbnej (poł. XIII w.) i Mrowinach (ewangelicki po 1743 r.). W taki sposób na przestrzeni kilkuset lat, chowano na niewielkim obszarze tysiące ludzi. Poza ośrodkami miejskimi oraz mniejszymi osadami, grzebano wyłącznie osoby, które wg przepisów prawa kanonicznego, nie mogły zostać pochowane w tzw. poświęconej ziemi. Cmentarze przykościelne były strefami świętości (łac. Sacrum). Z tego też powodu kolejne synody i kościelni zwierzchnicy wydawali różnego rodzaju przepisy, które miejsca te miały chronić. Dla przykładu synod prowincjonalny sieradzki z 1233 roku nakładał ekskomunikę na każdego kto dopuścił się profanacji świętego miejsca, a synod włodawski z 1586 roku, kategorycznie zakazywał wypasu trzody i bydła na obszarze przykościelnym. Inny synod, tzw. warmiński z 1610 roku zabraniał suszenia pościeli rozwieszanej na poświęconej ziemi, a synod kijowski z 1762 roku organizowania wszelakich targów w obrębie przykościelnym.

Cmentarze przykościelne w czasie nowożytnego rozwoju demograficznego i przestrzennego osad, były już zbyt małe do coraz większych potrzeb grzebalnych. Wraz z bardzo dużą liczbą pochowanych osób, miejsca te stały się niehigieniczne i zwiększały ryzyko wybuchu epidemii. Idee zakładania nowych cmentarzy poza siedzibami ludzkimi, zapoczątkowała epoka oświecenia. Powstały związane z tym pierwsze akty prawne, np. ustawa parlamentu paryskiego z 1763 roku. Inne znane przepisy regulujące miejsce zakładania cmentarzy, to dekret króla Prus Fryderyka II z 1773 roku, dekret nantejski króla Francji Ludwika XVI z 1777 roku, czy też dekret galicyjski cesarza Austro-Węgier Józefa I z 1783 roku. Nowe cmentarze tzw. śródpolne lub polne, spotkały się jednak z nieprzychylną postawą społeczeństwa. Mieszane uczucia do pochówków na tych cmentarzach, budził fakt ich oddalenia od przestrzeni przykościelnej, czyli tzw. świętej ziemi. Proces przekonania ludności do nowej formy miejsc pochówku, był długotrwały i zaangażowane były do tego zarówno władze kościelne jak i świeckie.

W praktyce nowe cmentarze lokalizowane z dala od siedzib ludzkich, zaczęły funkcjonować wcześniej dla ośrodków miejskich. Dotychczasowe nekropolie przykościelne na terenach wiejskich, funkcjonowały do końca XIX wieku a nawet dłużej (do 1945 r.). Dla przykładu nowe cmentarze w gminie Żarów założone zostały w Bukowie (2 poł. XIX w.), w Imbramowicach (poł. XIX w.) i w Pożarzysku (pocz. XX w.).

Łącznie na terenie gminy Żarów, zlokalizowanych jest 21 cmentarzy lub miejsc, które niegdyś spełniały tą funkcję. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że kwestie pochówku osób zmarłych zostały uregulowane w dwóch podstawowych aktach prawnych, tj. ustawie z dnia 31 stycznia 1959 roku o cmentarzach i chowaniu zmarłych oraz ustawie z dnia 28 marca 1933 roku o grobach i cmentarzach wojennych. W myśl pierwszej z wymienionych ustaw, cmentarz ulega likwidacji gdy przestaje spełniać swoją rolę, np. gdy wszystkie pola grzebalne zostaną wykorzystane. Zgodnie z art. 1 ust. 4 i 5 uccz, o zamknięciu cmentarza komunalnego decyduje rada gminy, a wyznaniowego właściwa władza kościelna – po zasięgnięciu opinii właściwego inspektora sanitarnego. Po zamknięciu, zwłoki osób zmarłych mogą być przyjmowane do pochowania przez dwadzieścia lat od dnia wydania decyzji o zamknięciu, ale tylko w istniejących już grobach murowanych. Teren może być przeznaczony do ponownego użytku po upływie czterdziestu lat od dnia pochowania ostatniego ciała na cmentarzu (art. 6 uccz). Zmiana przeznaczenia terenu cmentarnego następuje na podstawie decyzji administracyjnej rady gminy lub rady miasta na prawach powiatu. W przypadku cmentarza wyznaniowego o innym przeznaczeniu decyzja może być podjęta dopiero po uzyskaniu zgody władzy kościelnej lub związku wyznaniowego. Gdy nastąpi zmiana przeznaczenia terenu cmentarnego szczątki zwłok, znajdujące się na tym terenie, powinny być przeniesione na koszt nabywcy terenu lub użytkownika na inny cmentarz.

W praktyce decyzją Gminnej Rady Narodowej, zamknięte zostały w 1953 roku cmentarze znajdujące się w Mikoszowej, Mrowinach i Przyłęgowie. Uchwałą z dnia 4 marca 1954 roku, zamknięty został cmentarz "ewangelicki" w Żarowie. Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, zatwierdziło tą uchwałę, dopiero w 1962 roku. W 1968 roku GRN zamknęła cmentarz w Siedlimowicach. Brak rozporządzeń dotyczących zamknięcia cmentarzy funkcjonujących do 1945 roku w Gołaszycach, Łażanach, Mielęcinie i Wierzbnej. Prace ekshumacyjne, związane z przeznaczeniem terenu cmentarnego na inny cel, przeprowadzone zostały jedynie w wyznaczonych miejscach na terenie dawnego cmentarza w Mrowinach. Miało to miejsce w październiku 2011 roku i związane było z budową nowego kościoła oraz plebanii. W obrębie wykopu o wymiarach 3 x 5 m, ekshumowano wówczas 5 grobów, byłych mieszkańców Mrowin, którzy zostali pochowani w latach 20. i 30. XX wieku.

Cmentarze w gminie Żarów do 1945 roku:

Buków (niem Bockau)

1. (działka nr 225/2, obręb 5.0002 – Buków, powierzchnia 2779,9 m²) – cmentarz przykościelny założony w poł. XIII w., nie użytkowany od 2 połowy XIX wieku (brak zachowanych czytelnych grobów i nagrobków; brak prac ekshumacyjnych).

2. (działka nr 407, obręb 5.0002 – Buków, powierzchnia 5714,4 m²) – cmentarz założony w 2 połowie XIX wieku (po 1877 r.). Do lat 90. XX w. zachowanych kilka nagrobków, najstarszy z końca XIX wieku (obecnie brak czytelnych zachowanych grobów i nagrobków sprzed 1945 r.), użytkowany obecnie.

Gołaszyce (niem. Gohlitsch)

1. (działka nr 65/1, obręb 5.0003 – Gołaszyce, powierzchnia 3010,4 m²) – cmentarz katolicki założony przed 1877 r., obecnie opuszczony i zaniedbany, brak uchwały o zamknięciu cmentarza i przekształcenia na inne cele, zachowane groby i nagrobki sprzed 1945 r. oraz polskie groby z 2 poł. lat 40. i lat 50. XX w.

Imbramowice (niem. Ingramsdorf)

1. (działka nr 227, obręb 5.0004 – Imbramowice, powierzchnia 1451,1 m²) – cmentarz przykościelny założony w XV w. ?, nie użytkowany od połowy XIX wieku (brak zachowanych czytelnych grobów; luźne pozostałości podstaw nagrobków zgromadzone w jednym miejscu (brak prac ekshumacyjnych).

2. (działka nr 92, obręb 5.0004 Imbramowice, powierzchnia 9004,1 m²) – cmentarz założony w połowie XIX wieku, użytkowany do lat 40. XX w. W latach 90. XX w. najstarszy zachowany nagrobek pochodził z 1872 roku (obecnie najstarszy z datą 30.12.1910 i nazwiskiem Josef Raushel), zachowanych kilka grobów i fragmentów nagrobków sprzed 1945 r., użytkowany obecnie.

Łażany (niem. Laasan)

1. (działka 273, obręb 5.0007 – Łażany, powierzchnia 1756,3 m²) – cmentarz przykościelny założony na przełomie XIII/XIV w., nie użytkowany od pocz. XIX w., brak czytelnych zachowanych grobów sprzed 1945 r., zachowane nagrobki (23.03.1899 Maria Gräfin von Pfeil-Burghauss i 18.02.1905 Friedrich Eduard Adolf Graf von Pfeil- Burghauss), brak prac ekshumacyjnych.

2. (działka 324, obręb 5.0007 – Łażany, powierzchnia 5788,6 m²) – cmentarz katolicki założony na początku XIX wieku, obecnie zapuszczony i zdewastowany, brak uchwały o zamknięciu cmentarza i przekształcenia na inne cele, zachowane groby i nagrobki sprzed 1945 r.

Mielęcin (niem. Pfaffendorf)

1. (działka nr 127/3, obręb 5.0009 – Mielęcin), powierzchnia 2460,6 m², przeznaczenie: tereny zabudowy zagrodowej lub mieszkaniowej niskiej) – cmentarz przy skrzyżowaniu dróg do Zastruża i Żarowa, założony jeszcze w XIX wieku (po 1877 r.), zdewastowany i obecnie nie istniejący, brak uchwały o zamknięciu cmentarza i przekształcenia na inne cele, brak zachowanych czytelnych grobów i nagrobków sprzed 1945 r., brak prac ekshumacyjnych.

Mikoszowa (niem. Niklasdorf)

1. (działka 89/1, obręb 5.010 – Mikoszowa, powierzchnia 3009,0 m²), przeznaczenie: tereny zieleni urządzonej) – cmentarz założony po 1877 r., zamknięty uchwałą GRN w 1953 r., zapuszczony i zdewastowany, czytelna aleja z układem drzew, brak czytelnych grobów i nagrobków sprzed 1945 r., brak prac ekshumacyjnych.

Mrowiny (niem. Konradswaldau)

1. (działka 326 – powierzchnia 3988,1m² i 375/5 – powierzchnia 2760,9 m², obręb 5.0011 – Mrowiny) – cmentarz przykościelny ewangelicki, założony w 1743 r., użytkowany do pocz. XIX wieku, obecnie nieistniejący, brak uchwały o zamknięciu cmentarza i przekształcenia na inne cele, brak czytelnych zachowanych grobów i nagrobków sprzed 1945 r., brak prac ekshumacyjnych.

2. (działka nr 248, obręb 5.0011, powierzchnia 7267,6 m²) – cmentarz założony na pocz. XIX wieku, w latach 90. XX w. najstarszy zachowany nagrobek z nazwiskiem Arthur Greiher i datą 1809 r. (obecnie tablice z lat 20. i 30. XX w.), brak czytelnych zachowanych grobów sprzed 1945 r., cmentarz zamknięty uchwałą GRN w 1953 roku, prace ekshumacyjne przeprowadzone w 2011 r. w związku z budową nowego kościoła i plebanii.

3. (działka nr 90, obręb 5.0011 – Mrowiny, powierzchnia 2258,0 m², przeznaczenie: tereny zieleni urządzonej)) – cmentarz założony po 1877 r. (dokładna data nieznana), czytelna aleja z układem drzew oraz drewnianym krzyżem i uszkodzoną figurą Chrystusa, zachowane pozostałości nagrobków i kamiennych obramowań (najstarszy nagrobek z nazwiskiem Franz Iesionek ur. 3.6.1861, zm. 14.4.192 (?), brak uchwały o zamknięciu cmentarza i przekształcenia na inne cele, brak prac ekshumacyjnych.

Pożarzysko (niem. Hohenposeritz)

1. (działka nr 29, obręb 5.0012 – Pożarzysko, powierzchnia 3276,1 m²) – cmentarz przykościelny założony w poł. XIII w., użytkowany do końca XIX wieku. Jedyny zachowany nagrobek z nazwiskiem Paul Krenscher, przeniesiony na lapidarium w Żarowie, zachowane nagrobki w formie pnia drzewa bez tablic, brak zachowanych czytelnych grobów sprzed 1945 r., brak prac ekshumacyjnych.

2. (działka nr 189, obręb 5.0012 – Pożarzysko, powierzchnia 2879,6 m²) – cmentarz założony na początku XX wieku z wybudowaną w tym okresie kaplicą, zachowany zniszczony nagrobek w formie żelaznego krzyża z betonowym postumentem, brak zachowanych czytelnych grobów sprzed 1945 r., użytkowany obecnie.

Przyłęgów (niem. Preilsdorf)

1. (działka 127/2, obręb 50013 – Przyłęgów, powierzchnia 1601,9 m², przeznaczenie: tereny zieleni urządzonej) – cmentarz założony założony w 1784 r., zamknięty uchwałą GRN w 1953 r., zachowane groby i nagrobki sprzed 1945 r. (najstarszy z 1920 r.), obecnie zapuszczony i zdewastowany, brak prac ekshumacyjnych.

Siedlimowice (niem. Schönfeld)

1. (działka nr 90, obręb 5.0015 – Siedlimowice, powierzchnia 1517,1 m², przeznaczenie: tereny zieleni urządzonej) – cmentarz założony w 1842 r., zamknięty uchwałą GRN w 1968 r., obecnie zapuszczony i zdewastowany, zachowane groby i nagrobki sprzed 1945 r., brak prac ekshumacyjnych.

Wierzbna (niem. Würben)

1. (działka nr 90/2, obręb 5.0017 – Wierzbna, powierzchnia 9248,2 m²) – cmentarz przykościelny założony w poł. XIII w., użytkowany do lat 40-tych, nie zachowały się żadne nagrobki sprzed 1945 r., brak prac ekshumacyjnych, prace archeologiczne przy południowej ścianie kościoła romańskiego w 1997 r., w części zachodniej użytkowany obecnie.

2. (działka nr 245, obręb 5.0017 – Wierzbna, powierzchnia 1215,1 m², przeznaczenie: tereny zieleni urządzonej) – cmentarz założony po 1877 r. (dokładna data nieznana), zaniedbany i zapuszczony, zachowane groby sprzed 1945 r., groby polskie z lat 1945- 1957, brak uchwały o zamknięciu cmentarza i przekształcenia na inne cele.

Żarów (niem. Saarau)

1. (działka nr 15, obręb 4.0001 – Żarów, powierzchnia 18625,1 m²) – pierwszy cmentarz w Żarowie powstał w 1865 r. przy drodze do Piotrowic (dzisiejsza ul. 1 Maja). Jego fundatorem był Carl von Kulmiz. Na cmentarzu chowano zarówno ewangelików jak i katolików o czym świadczy, znajdujący się na terenie cmentarza grobowiec katolickiej rodziny Neugebauerów. Pod koniec lat 80. XIX w. nekropolia okazała się zbyt mała w stosunku do potrzeb dynamicznie rozwijającej się osady. W 1890 r. Rada Gminy podjęła uchwałę o założeniu nowego cmentarza. Nie wiadomo kiedy dokładnie zaniechano pochówku mieszkańców Żarowa na starym cmentarzu przy dzisiejszej ul. 1 Maja. Stary cmentarz w Żarowie, określany często jako „ewangelicki”, zamknięty został dopiero uchwałą Gminnej Rady Narodowej w Żarowie dnia 4.03.1954 r., zatwierdzoną w 1962 r. przez Ministerstwo Gospodarki Komunalnej. Na jego terenie zachowały się 4 grobowce (w tym jeden mocno uszkodzony). Na dwóch czytelne się napisy z nazwiskami rodzin Klamt i Neugebauer, brak czytelnych zachowanych grobów, brak prac ekshumacyjnych.

2. (działka nr 205, obręb 4.0001 – Żarów, powierzchnia 21112,5 m²) – cmentarz założony w początkach XX w. W 1903 roku wybudowano na nim, użytkowaną do dziś neogotyckim kaplicę z czerwonej cegły. Zachowane czytelne groby i nagrobki sprzed 1945 r.

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła i ilustracje:
1. M. Schmidt, Der neue Friedhof, Heimat - Kalender des Stadtkreises Kolberg und das Landkreis Kolberg-Körlin, 1937, s. 67-69
2. Topographische Karte (Messtischblatt) 5065 (alt. 2952) Ingramsdorf (1:25 000) 1937
3. Topographische Karte (Messtischblatt) 5064 (alt. 2951) Striegau (1:25: 000) 1942
4. T. Ciesielski, Gmina Żarów. Monografia historyczna, Żarów 1993
5. A. Spis, Cmentarz jako element krajobrazu kulturowego, [w:] Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie, T. XI, 1994, s. 89
6. E. Szerszeń, Rola cmentarza w kulturze narodu, [w:] Ochrona cmentarzy zabytkowych. Organizacja lapidariów cmentarnych, Studia i Materiały. Cmentarze 1, Warszawa 1994, s. 13
7. J. Kolbuszewski, Cmentarze, Wrocław 1996
8. T. Ciesielski, Żarów. Historia miasta i gminy, Żarów 2006
9. B. Mucha, Tajemniczy cmentarz w Mrowinach [w:] Tajemnice Ziemi Żarowskiej, Świdnica 2019, s. 13-14
10. http://mapa.inspire-hub.pl/

Opracowanie
Bogdan Mucha