Zaginione płyty z kościoła w Zastrużu

Po I wojnie światowej w Europie upowszechnił się stary zwyczaj upamiętnienia poległych w walce. Z inicjatywy władz państwowych, wznoszone były Groby Nieznanego Żołnierza. Oddolną inicjatywę, stanowiły z kolei pomniki upamiętniające poległych zwykłych żołnierzy – mężów, ojców i synów. Budowle te stały się nieodłącznym elementem krajobrazu wsi, miasteczek oraz większych miast w Republice Weimarskiej. Wznoszone masowo w 2 połowie lat 20. i w latach 30., szerzyły kult poległych za ojczyznę. Były też przypomnieniem o hańbiącym Traktacie Wersalskim, w czasach wielkiej katastrofy polityczno-gospodarczej. Ogólna liczba wystawionych pomników wojennych jest obecnie nieznana. Inicjatorami oraz inwestorami budowy, były przede wszystkim rodziny poległych żołnierzy, krewni i znajomi ale również organizacje społeczne (związki kombatanckie) oraz parafie wyznaniowe. Forma i rozmiary upamiętnienia pomnikowego, zależały rzecz jasna od zgromadzonych na ten cel funduszy. Dlatego też w jednej miejscowości mógł zostać wzniesiony monumentalny i wymyślny pomnik, a w innej skromna tablica lub płyta umieszczona na ścianie kościoła.

Nie inaczej było w okolicy Żarowa. Po 1918 roku społeczność Imbramowic (Ingramsdorf), Kalna (Kalendorf), Łażan (Laasan), Siedlimowic (Schönfeld), Przyłęgowa (Preilsdorf), Wierzbnej (Würben) i Żarowa (Saarau), upamiętniła poległych mieszkańców tych miejscowości, wystawiając ku ich pamięci pomniki (Ehrenmal – pomnik chwały, Heldendenkmal – pomnik bohaterów, Kriegerdenkmal – pomnik wojenny). W książce Tomasza Ciesielskiego pt. Gmina Żarów. Monografia Historyczna, możemy przeczytać "Po I wojnie światowej umieszczono w kościele zastrużańskim płyty pamiątkowe poświęcone poległym mieszkańcom Zastruża i Krukowa". Z kolei w kościele ewangelickim w Mrowinach "W 1921 r. Marie von Kramsta ufundowała okazałą tablicę, na której umieszczono 109 nazwisk poległych w I w.ś. mieszkańców parafii". W tym czasie do parafii ewangelickiej w Mrowinach przynależały wsie Imbramowice, Kalno, Kruków, Marcinowiczki, Mrowiny z koloniami, Pyszczyn, Tarnawa, Zastruże (a). Ufundowana przez Marie von Kramsta tablica mrowińska, zawierała nazwiska poległych żołnierzy wyznania ewangelickiego. Z kolei płyty umieszczone w kościele zastrużańskim wymieniały nazwiska żołnierzy – katolików zamieszkujących wcześniej wsie przynależące do parafii w Gościsławiu.

Wspomniana tablica ufundowana przez Marie von Kramsta, przestała istnieć wraz z dewastacją i ostateczną rozbiórką kościoła ewangelickiego w Mrowinach. Z kolei pamiątkowe płyty z kościoła w Zastrużu, o których wzmiankuje Tomasz Ciesielski, zostały zdemontowane po 1945 roku. Ich dalszy los pozostaje nieznany. Brak również informacji o liczbie nazwisk wymienionych na owych płytach. Według literatury, podczas podczas I wojny światowej poległo 14 mieszkańców Zastruża i 21 mieszkańców Krukowa (b). Chronik Sasterhausen (Kronika Zastruża) wymienia nazwiska 13 ofiar I wojny światowej z tej miejscowości (Richard Bräuer, Berthold Glatzel, Heinrich Guder, August Jüngling, Paul Koske, Paul Neugebauer, Alfred Raschdorf, August Raschdorf, Richard Rauer, August Neiprich, Bernhard Scharf, Wilhelm Schönbach, Gustav Springer). Znacznie większą liczbę poległych Zastrużan notują z kolei listy strat armii pruskiej (c), gdzie odnaleźć można dodatkowych 12 osób (łącznie 25 mieszkańców bez kilku osób zaginionych, o których brak jest dalszych informacji). Ustalenie personaliów katolickich żołnierzy upamiętnionych na płytach w kościele zastrużańskim jest niemożliwe.

Kościół katolicki w Zastrużu na fotografii z 1976 r., wg Chronik Sasterhausen

Kościół ewangelicki w Mrowinach na fotografii z ok. 1932 r., archiwum autora

Zastruże (Sasterhausen)

Nazwiska poległych i zmarłych wg Chronik Sasterhausen

1. Richard Bräuer (Breuer) – wg Verlustlisten Sachsen Nr 510 z 22.06.1918 r. zmarł 15.4.1918 r. w szpitalu polowym

2. Georg (Bernhard)* Glatzel – 38. Pułk Fizylierów (12. kompania), wg Verlustlisten Preußen Nr 685 z 14.11.1916 r., figuruje jako ciężko ranny

* wg Chronik Sasterhausen: Berthold Glatzel; wg Verlustlisten: Georg Glatzel

3. Heinrich Guder – 41. Pułk Piechoty, wg Verlustlisten Preußen Nr 405 z 15.12.1915 r. poległy; wg Volksbund poległ 9.10.1914 r. pochowany na cmentarzu w Carvin (Francja), kwatera 3, grób 81

4. August Jüngling – 12. Pułk Grenadierów, wg Verlustlisten Preußen Nr 559 z 20.06.1916 r. poległy

5. Hermann Koske – 58. Pułk Piechoty, wg Verlustlisten Preußen Nr 319 z 4.09.1915 r. figuruje jako ciężko ranny

6. Paul Neugebauer – ur. 20.11.1874 r., wg Verlustlisten Preußen Nr 713 z 18.12.1916 r. zmarł w szpitalu; wg Volksbund zmarł 15.09.1916 r., pochowany na cmentarzu Lille-Süd (Francja), kwatera 2, grób 69

7. Alfred Raschdorf – brak informacji z Verlustlisten i bazy danych Volksbund

8. August Raschdorf – 231. Rezerwowy Pułk Piechoty, wg Verlustlisen Preußen Nr 975 z 29.10.1917 r., poległ w dniu 27.06.1917 r.

9. Richard Rauer – 35. Pułk Fizylierów, wg Verlustlisten Preußen Nr 643 z 26.09.1916 r. ciężko ranny; wg Verlustlisten Nr 973 z 26.10.1917 r. zaginiony; wg Volksbund poległ 4.4.1917 r., pochowany na cmentarzu w Cambrai (Francja), kwatera 2, grób 565

10. August Neiprich – brak informacji z Verlustlisten i bazdy danych Volksbund

11. Bernhard Scharf – Unteroffizier, ur. 11.01.1893 r., wg Verlustlisten Preußen Nr 794 z. 27.03.1917 r. poległy; wg Volksbund poległ 8.11.1915 r., pochowany na cmentarzu St.-Étienne-à-Arnes (Francja), kwatera 8, grób 517

12. Wilhelm Schönbach – 26. Rezerwowy Pułk Piechoty, Verlustlisten Preußen Nr 308 z 23.08.1915 r. poległy

13. Gustav Springer – brak informacji z Verlustlisten i bazy danych Volksbund

Nazwiska poległych i zmarłych wg Verlustlisten Preußen

1. Bernhard Brotkorb – 93. Rezerwowy Pułk Piechoty, wg Verlustlisten Preußen Nr 248 z 14.06.1915 r. zmarł w szpitalu polowym

2. Joseph Brotkorb – ur. 2.5.1891 r., 6. Pułk Strzelców, wg Verlustlisten Preußen z Nr 1338 z 11.01.1919 r. poległ 9.10.1918 r.

3. Hermann Deutschlander – 10. Pułk Grenadierów (11. kompania), wg Verlustlisten Preußen Nr 171 z 11.03.1915 r. poległy

4. Heinrich Mentler – wg Preußen Verlustlisten Nr 1274 z 22.10.1918 r. poległ 3.9.1916 r.

5. Robert Lessing – Oberleutnant, wg Verlustlisten Preußen Nr 987 z 12.11.1917 r. poległy; wg Volksbund poległ 25.10.1917 r., pochowany w Tolmin (Słowenia)

6. Fritz Kunze – 176. Pułk Piechoty, wg Verlustlisten Preußen Nr 207 z 16.08.1916 r. poległy

7. Paul Klingel – 271. Rezerwowy Pułk Piechoty, wg Verlustlisten Preußen Nr 539 z 25.05.1916 r. poległy; wg Volksbund poległ 30.05.1916 r., pochowany na cmentarzu Crécy-au-Mont (Francja), kwatera 3, grób 49

8. Richard Hentschel – ur.15.11.1897 r., 23. Pułk Piechoty, wg Verlustlisten Preußen Nr 1365 z 14.02.1919 r., zmarł 6.10.1918 r.

9. Paul Hentschel – 7. Rezerwowy Pułk Piechoty (5. kompania), wg Verlustlisten Preußen Nr 543 z 30.05.1916 r. zmarł w szpitalu polowym

10. Wilhelm Reeber – 330. Pułk Piechoty, wg Verlustslisten Preußen Nr 305 z 19.08.1915 r. poległy

11. Gustav Sattler – ur. 4.9.1895 r., wg Verlustlisten Preußen Nr 786 z 17.03.1917 r. poległy; wg Volksbund poległ 15.4.1918 r., pochowany na cmentarzu w Bouchain (Francja), kwatera 1, grób 216

12. Richard Stiller – 5. Batalion Strzelców, wg Verlustlisten Preußen Nr 195 z 10.04.1915 r. zmarł 17.03.1915 r.

Kruków (Raaben)

1. Alfred Becker – 38. Pułk Fizylierów, wg Preußen Preußen Nr 372 z 5.11.1915 r. poległy

2. Emil Becker – wg Verlustlisten Marine Nr 135 z 2.01.1918 r. zmarł 8.11.1917 r. w Żarowie

3. Hermann Beinlich – ur. 1.3.1891 r., 50. Pułk Piechoty (2. batalion, 5. kompania), wg Verlustlisten Preußen Nr 885 z 16.07.1917 r. poległy; wg Volksbund poległ 26.06.1916 r., pochowany na cmentarzu Menen (Belgia), kwatera N, grób 2648

4. Paul Breuer – wg Verlustlisten Preußen Nr 1164 z 15.06.1918 r. poległ w dniu 20.10.1918 r.

5. Paul Bänsch – 19. Pułk Piechoty (2. batalion, 6. kompania), wg Verlustlisten Preußen Nr 307 z 21.08.1915 r. poległy; wg Volksbund poległ 22.10.1914 r., pochowany na cmentarzu Menen (Belgia), kwatera H, grób 1128

6. August Fröhlich – 10. Rezerwowy Pułk Piechoty, wg Verlustlisten Preußen Nr 513 z 25.04.1916 r. poległy; wg Volksbund poległ 17.10.1914 r., pochowany na cmentarzu Pontfaverger (Francja), rząd 6, grób 341

7. Paul Hirsch – ur. 28.04.1894 r., wg Verlustlisten Preußen Nr 889 z 20.07.1917 r. poległy

8. Paul Häger – ur. 2.08.1880 r., 4. Gwardyjski Pułk Piechoty, wg Verlustlisten Preußen Nr 1350 z 28.01. 1919 r. poległ 1.11.1918 r.

9. Hermann Kindler – 10. Pułk Grenadierów, wg Verlustlisten Preußen Nr 384 z 20.11.1915 r. zmarł w szpitalu polowym (Feldlazaret 7)

10. Gustav Lienert – 1. Pułk Kirasjerów, wg Verlustlisten Preußen Nr 552 z 5.05.1916 r. poległy

11. Josef Lienert – wg Verlustlisten Preußen Nr 1134 z 10.05.1918 r. poległy

12. Alois Lorenz – Gefreiter, 11. Rezerwowy Pułk Piechoty, wg Verlustlisten Preußen Nr 237 z 1.06.1915 r. poległy

13. Konrad Löwenberg – 157. Rezerwowy Pułk Piechoty, wg Verlustlisten Preußen Nr 614 z 23.08.1916 r. poległy

14. Fritz Nitsche – wg Verlustlisten Preußen Nr 1173 z 26.06.1918 r. poległy

15. Herbert Petransch – 11. Rezerwowy Pułk Piechoty, wg Verlustlisten Preußen Nr 628 z 8.09.1916 r. poległy

16. Franz Schiller – 10. Pułk Grenadierów, wg Verlustlisten Preußen Nr 359 z 21.10.1915 r. poległy; wg Volksbund poległ 1.01.1915 r., pochowany na cmentarzu Hooglege (Belgia), grób 5751

17. August Schönfelder – 135. Pułk Piechoty, wg Verlustlisten Preußen Nr 1325 z 24.12.1918 r. poległ 8.10.1918 r.; wg Volksbund pochowany na cmentarzu w Mangiennes (Francja), kwatera 6, grób 44

18. Friedrich Thiel – 11. Rezerwowy Pułk Artylerii, wg Verlustlisten Preußen Nr 594 z 31.07.1916 r. poległy; wg Volksbund poległ 22.10.1914 r., pochowany na cmentarzu Langemark (Belgia), mogiła zbiorowa

19. Alfred Wache – ur. 24.05.1882 r., 333. Pułk Piechoty, wg Verlustlisten Preußen Nr 1408 z 8.04.1919 r. zmarł w niewoli

20. Paul Wagner – 19. Pułk Piechoty Landwehry, wg Verlustlisten Preußen Nr 673 z 31.10.1916 r. zmarł w szpitalu

21. Karl Franz Welz – 182. Pułk Piechoty, wg Verlustlisten Sachsen Nr 29 z 14.10.1914 r. poległy

Przypisy:

(a) społeczność Imbramowic wystawiła pomnik przy urzędzie pocztowym ku pamięci 35 poległych mieszkańców, podobnie w Kalnie pomnik przy szkole ku pamięci 30 poległych mieszkańców – na obu nazwiska żołnierzy bez podziału wyznaniowego

(b) T. Ciesielski, Gmina Żarów. Monografia Historyczna, Żarów 1993, s. 11

(c) Verlustlisten Marine Nr 135; Verlustlisten Preußen Nr 171, 195, 207, 237, 248, 305, 307, 308, 319, 359, 372, 384, 405, 513, 539, 543, 552, 559, 594, 614, 628, 643, 673, 685, 713, 786, 794, 885, 889, 975, 987, 1134, 1164, 1173, 1274, 1325, 1350, 1365, 1338, 1408: Verlustlisten Sachsen Nr 29, 510; na podstawie bazy danych Niemieckiego Związku Opieki nad Grobami (Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge), ustalono miejsce pochówku 7 poległych mieszkańców Zastruża i 6 poległych mieszkańców Krukowa

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła i ilustracje:
1. Verlustlisten Marine, Verlustlisten Preußen, Verlustlisten Sachsen – 1914-1919
2. T. Ciesielski, Gmina Żarów. Monografia Historyczna, Żarów 1993
3. Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge e.V (https://www.volksbund.de/home.html)
4. Archiwum autora

Opracowanie
Bogdan Mucha