Młyn w Siedlimowicach

Młyn wodny to odwieczny składnik sielskiego krajobrazu. To zarazem dom i miejsce ludzkiej pracy. To w końcu miejsce opisywane przez poetów i pisarzy, a także barwny temat dzieł malarskich. Jeszcze w początkach XX wieku młynów były tysiące. Dzisiaj jest to świat dawno umarły, który tylko z rzadka powraca na chwilę do życia, aby snuć swą opowieść. Opowieść o młynie w Siedlimowicach, jest opowieścią o minionym czasie, kiedy turkot drewnianego koła znaczył historię zwykłych ludzi jakim dane było w tym niezwykłym miejscu żyć i pracować. Pierwsza informacja o Siedlimowicach pojawia się w dokumencie z końca XIII wieku. Ów fałszywy dokument opatrzony datą 1213 stwierdzał, że z 14 łanów ziemi w Siedlimowicach miała być płacona dziesięcina na rzecz klasztoru w Lubiążu. Czy już wówczas we wsi istniał młyn wodny i kto był jego założycielem, tego niestety nie wiadomo.

Pierwsza wzmianka pozwalająca mówić o istnieniu siedlimowickiego młyna pochodzi dopiero z lat 1486-1488. Wówczas to właściciel dóbr rycerz Georg von Seidlitz, wykupił stopniowo tzw. Winkelmühle (młyński zakątek lub zakątek/róg/kąt k. młyna) z rąk rycerza Hansa von Hof-Schnorbeina. Dwa wieki później Ursula Magdalena von Tschirnhaus z domu Seidlitz scedowała (przekazała swoje prawa) w sierpniu 1685 r. majętność siedlimowicką z rezydencją rycerską, młynem, stawami, wszystkimi prawami feudalnymi, a także częścią Pożarzyska Hiobowi Christophowi von Tschirnhaus. W styczniu 1703 r. wdowa Barbara Elisabeth Asindlerin z domu von Schindel, sprzedała całą majętność Gottliebowi von Bombsdorf. W kontrakcie sprzedaży skrupulatnie wyliczone były: siedziba rycerska, folwark, pola, łąki, lasy, stawy, młyn, prawa prowadzenia karczmy, browarnicze, gorzelnicze, łowieckie i rybackie. Młyn w Siedlimowicach wchodził od samego początku w skład dawnych dóbr rycerskich (chociaż stał w pewnej odległości o głównej zabudowy folwarcznej), dlatego też łatwo ustalić jego kolejnych właścicieli, którymi były następujące rody i osoby:

von Seidlitz 1325-ok.1517
von Pogorella ok.1517-1522
von Burghauss/von Reibnitz/von Seidlitz/von Bock 1522-przed 1568
von Schindel przed 1568 – ok. 1632 r.
von Tschirnhaus po 1632-ok.1648
von Marschalkin po 1648-1685
von Tschirnhaus 1685-k. XVII w.
Asindlerin k.XVII w.-1703
von Bombsdorf 1703-1730
von Seherr-Thoss 1730 – 1765 r.
von Gellhorn 1765 – 1798 r.
Joachim Georg Bieder 1798-1823
Otton von Lieres 1823-1840
Graf von Pückler 1840 – 1867 r.
von Korn 1867 – 1945 r. 

Młyn w Siedlimowicach wraz z młynówką, wg rysunku Friedricha Bernharda Wernera z ok. 1746 r.

Młyn w Siedlimowicach. Widok współczesny, fot. B. Mucha

Na przestrzeni XV - 1 poł. XIX w. młyn wodny w Siedlimowicach pracował w oparciu o tzw. koło wodne podsiębierne (łopatkowe), zwane walnym. Dolna część tego koła zanurzona była w przepływającej wodzie, tak aby jej nacisk na łopatki powodował jego obrót. Koła typu były największe, a ich sprawność (procent przetworzenia energii wody na pracę) wynosiła zaledwie 22-30 %. Pracy koła zagrozić mogły przepływające gałęzie i konary drzew, a prędkość obrotu zależała od siły nurtu oraz wahań poziomu wody w rzece lub strumieniu. Z problemami tymi radzono sobie poprzez częściową regulację cieku wodnego w rejonie młyna, a więc umacnianie brzegów, pogłębianie koryta i przesuwanie głównego nurtu (tworzenie tzw. młynówki, czyli niewielkiego cieku wodnego o charakterze sztucznym).

Ostatni właściciele Siedlimowic oraz tamtejszego młyna von Kornowie gruntownie przebudowali i powiększyli folwark pod koniec XIX w. Wówczas w miejscu starego młyna wodnego wybudowano nowy młyn wodno-parowy. Koło młyńskie zastąpiła wówczas turbina wodna Francisa sprzężona z maszyną parową wspomagającą napęd młyna – stąd nazwa młyna wodno-parowy. Nowy młyn zatrudniał 5-8 pracowników i oprócz mąki produkował także grysik oraz wafle. W 1 ćwierci XX wieku, a więc w dobie elektryfikacji Siedlimowic, napęd tutejszego młyna został zmieniony na wodno-elektryczny, gdzie wspomagający napęd silnik elektryczny zastąpił użytkowaną dotychczas maszynę parową.

Młyn wodno-parowy w Siedlimowicach z widocznym dymiącym kominem. Fragment pocztówki z lat 90-tych XIX wieku

Karty pocztowe z nadrukiem dominialnego młyna w Siedlimowicach należącego do Heinricha von Korn,
 zbiory pana Witolda Markiewicza, fot. B. Mucha

Etykiety worków mąki i otrąb z młyna w Siedlimowicach, zbiory pana Witolda Markiewicza, fot. B. Mucha

Z lat 1929-1942 znane są nazwiska wszystkich pracowników siedlimowickiego młyna, którego zarządcą był wówczas Robert Vog. Wedle wykazów w 1929 roku, młynarzami byli Hermann Priefel i Paul Wirth (jeszcze w 1942 r.), pracownikami młyna August Rauer, Paul Schuhmann, a woźnicami Wilhelm Kluge i Paul Pelka. Na przełomie lat 30 i 40-tych obsada młyna uległa zmianie. Młynarzami aż do 1945 roku byli Paul Brieger i Paul Schwarzer, pracownikami Gustav Eckardt, Alfred Eichner i Wilhelm Scholz. Nowym woźnicą został z kolei Fritz Süßenbach. Po II wojnie światowej młyn w Siedlimowicach, nosił nazwę „Zwycięstwo”. Został wówczas upaństwowiony i przekazany Polskim Zakładom Zbożowym. W 1 połowie lat 60-tych zrezygnowano z wykorzystywania wody jako źródła energii. Młyn od tego czasu pracuje jedynie w oparciu o energię silnika elektrycznego, a jego zdolność przemiałowa po zmianie źródła energii wynosiła 9-11 t/dobę.

Obecny wygląd młyna pochodzi z końca XIX wieku, po nieznacznych drobnych modyfikacjach (m.in. wyburzenie komina od strony wschodniej po przejściu z napędu wodno-parowego na wodno-elektryczny). Obiekt jest budowlą murowaną o regularnej bryle założonej na planie prostokąta. Elewacje jego dwóch dolnych kondygnacji są tynkowane. Dwie górne kondygnacje wzniesione zostały w konstrukcji drewnianej – ryglowej z wypełnieniem ceglanym. Budynek pokrywa dwuspadowy dach o małym kącie nachylenia połaci. Młynówka, której przepływająca woda napędzała kiedyś koło wodne, a później turbinę, znajduje się po wschodniej stronie młyna.

Fragment młynówki nad ceglanym łącznikiem, fot. B. Mucha 

Współcześnie napęd urządzeń młyńskich stanowi silnik elektryczny o mocy 40 KM, umieszczony w piwnicy. Pasy transmisyjne wymienione zostały na nowe, wyprodukowane w Głuszycy i Wałbrzychu. W maju 1980 roku pożar wywołany zatarciem, pochłoną część młyna przeznaczoną do produkcji kaszy manny, która została odbudowana, lecz produkcji nie podjęto. Wówczas też wymieniono układ powietrzny z oryginalnego drewnianego na metalowy. Parter młyna zajmują 4 mlewniki wałkowe (urządzenia służące do mielenia i łamania ziaren zbóż), wyprodukowane na początku XX wieku (ok. 1908-1925 r. ?) przez założoną jeszcze w 1873 r. drezdeńską firmę produkującą młyny i maszyny rolnicze Mühlenbauanstalt und Maschinenfabrik vorm. Gebrüder Seck – Dresden. Trzy spośród czterech wspomnianych mlewników są sprawne w 100% i pracują po dziś dzień. Warto wspomnieć, że identyczne mlewniki wyprodukowane na początku XX w. w Dreźnie, znajdują się obecnie w nieczynnym już młynie w Zastrużu, gm. Żarów (własność prywatna). Pierwsze piętro młyna w Siedlimowicach to pakownia i część magazynowa. Piętro drugie jest piętrem produkcyjnym, gdzie zboże oczyszczane jest do produkcji. Na piętrze trzecim znajdują się tzw. odsiewacze (3 sztuki), gdzie produkt po mieleniu przesiewany jest przez odpowiednie sita w celu oddzielenia mąki od otręb.

Mlewniki wałkowe firmy Mühlenbauanstalt und Maschinenfabrik vorm. Gebrüder Seck – Dresden wyprodukowano w latach 1908-1925. Pracują nienagannie do dziś, fot. B. Mucha

Tabliczki znamionowe producenta umieszczone na mlewnikach wałkowych, fot. B. Mucha

Hala produkcyjna zakładów Seck-Dresden z widocznymi mlewnikami wałkowymi. Widok z 1908 roku

Proces produkcji polega na wielokrotnym, etapowym rozdrobnieniu ziarna i międzyproduktów przemiału oraz ich sortowaniu i odsiewaniu. Przemiał prowadzony jest za pomocą maszyn rozdrabniających (w głównej mierze mlewników walcowych) oraz maszyn odsiewających (odsiewaczy płaskich). Proces przemiału składa się z pasaży przemiałowych. Pasaż przemiałowy stanowi połączenie mlewnika walcowego i odsiewacza. Rozdrobniony produkt kierowany jest z maszyny mielącej do odsiewacza, w którym następuje rozsortowanie mlewa na części różnej wielkości i jakości. Poszczególne wydzielone z odsiewacza części ziarna kierowane są na następne pasaże przemiałowe, to jest do następnej maszyny mielącej i przypisanego do niej odsiewacza. Z każdego pasażu przemiałowego (odsiewacza pasażowego) odsiewana jest mąka pasażowa. Poszczególne mąki pasażowe różnią się od siebie jakością. Na podstawie łączenia poszczególnych strumieni mąk pasażowych komponuje się mąki handlowe o różnej jakości i własnościach użytkowych. Ostatecznym produktem przemiału jest odpowiednia mąka handlowa oraz otręby. Produkowane przez młyn siedlimowicki mąki to typ 550: luksusowa (bułkowa) - zawartość popiołu od 0,51% do 0,58%, typ 650 - zawartość popiołu od 0,59% do 0,69%, typ 750: chlebowa - zawartość popiołu od 0,70% do 0,78%.

Odsiewacze, fot. B. Mucha

Wnętrze młyna z urządzeniami firmy Seck-Dresden, fot. B. Mucha

Winda wewnątrz młyna, fot. B. Mucha

Waga wyprodukowana przez Rapido-Werke Dresden, fot. B. Mucha

Silnik elektryczny o mocy 40 KM wraz z urządzeniami przenoszącymi napęd, fot. B. Mucha

Wskaźnik obrotów pędni wraz sygnalizatorem przekroczenia obrotów, fot. B. Mucha

Młyn w Siedlimowicach stanowi obecnie własnością Państwa Witolda i Iwony Markiewiczów. Pan Witold przejął go po swoim ojcu w 2001 r. Jak mówi pan Witold ... koszty utrzymania i produkcji młyna są znaczne w stosunku do jego zysków, dlatego też przyszłość nie jest różowa. Trudno o części zamienne do urządzeń pamiętających początek XX wieku. Na większość zamienników nie ma już co liczyć. Pozostaje jedynie skomplikowana naprawa, jak w przypadku awarii jednego z odsiewaczy. Pomoc oferuje Nam jednak Młyn z Dzierżoniowa.

Zachęcamy wszystkich do odwiedzenia niezwykłego miejsca jakim jest młyn w Siedlimowicach, prowadzony z niezwykłą troską przez jego gościnnych właścicieli – Państwa Markiewiczów

Opracowanie
Bogdan Mucha