Radzieckie wyrzutnie taktycznych pocisków balistycznych 9K52 "Łuna-M" w Wierzbnej

Dyrektywą Nr 11097 z dnia 10 czerwca 1945 roku na terytorium Polski, została utworzona tzw. Północna Grupa Wojsk Armii Radzieckiej (ros. Северная группа войск, СГВ). Jej formowanie oparte było na jednostkach 2 Frontu Białoruskiego – 43. 52. i 65. Armia oraz 4. Armia Lotnicza. Zgodnie z dyrektywą Sztab Główny Grupy dyslokowany miał być w Łodzi (czasowo w rejonie Bydgoszczy). Później sztab Główny Grupy był dyslokowany w Legnicy do 1984, Świdnicy 1984-1990 i od 1990 roku do czasu wycofania wojsk, tj. do 17 września 1993 roku ponownie w Legnicy. Ponadto w okresie 1984-1991 w Legnicy było dyslokowane również Naczelne Dowództwo Wojsk Kierunku Zachodniego. Do 1955 roku status prawny wojsk radzieckich w Polsce nie był uregulowany. Istniała Delegatura Polska przy dowództwie PGW w Legnicy, lecz sprowadzała się ona do roli łącznika. Po raz pierwszy prawne aspekty pobytu PGW zostały ujęte w uchwale o utworzeniu Zjednoczonego Dowództwa Sił Zbrojnych państw-stron Układu Warszawskiego podpisanej w Warszawie 15 maja 1955. W dokumencie tym określono, że rozmieszczenie Zjednoczonych Sił Zbrojnych na obszarach państw-stron Układu dokonywane będzie odpowiednio do potrzeb obrony wzajemnej, na mocy porozumień między tymi państwami.

17 grudnia 1956 roku podpisano w Warszawie Umowę między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich o statusie prawnym wojsk radzieckich czasowo stacjonowanych w Polsce, sankcjonującą 12-letnią obecność tych wojsk i regulujący na obecny dzień i do dnia ich wycofania aspekty prawne ich pobytu. Z kolei 23 października 1957 roku podpisane zostało porozumienie między rządem PRL a rządem ZSRR o liczebności, rozmieszczeniu i trybie dokonywania ruchów wojsk radzieckich stacjonujących w Polsce. Porozumienie określało stan osobowy wojsk radzieckich na 62-66 tys. żołnierzy, w tym w wojskach lądowych 40 tys., w lotnictwie 17 tys. i w marynarce wojennej 7 tys. Zobowiązywało dowódcę PGW do przekazywania informacji raz na 6 miesięcy o zmianach w składzie wojsk PGW (do 1992 roku nie przekazano żadnej tego rodzaju informacji). Porozumienie zawierało mapę dróg, po których jednostki mogły przemieszczać się pomiędzy garnizonami i poligonami.

Na dzień 1 stycznia 1989 roku stan Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej przedstawiał się następująco: stan osobowy – 59 053 żołnierzy, w tym oficerów – 11 597, chorążych – 6823, podoficerów i szeregowych – 40 633, członków rodzin – 39 995 osób; uzbrojenie i sprzęt: wyrzutni operacyjno-taktycznych – 20, czołgów – 673, czołgowych mostowych towarzyszących – 23, transporterów opancerzonych – 1028, dział i moździerzy – 484, środków przeciwlotniczych – 203, samochodów 23132, samolotów – 225 w tym bojowych – 190, nosicieli broni jądrowej – 81, śmigłowców – 144, w tym bojowych – 87; środki bojowego i materiałów technicznego zabezpieczenia – 443 644 t., w tym amunicji i materiałów wybuchowych – 93 901 t.

Mosiężna odznaka "Północna Grupa Wojsk"

W 1989 roku infrastruktura Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej obejmowała następujące obiekty: kompleksy – 382, budynki dzierżawione – 3597, budynki i obiekty wybudowane – 3423, lotniska – 13 w tym 8 z drogami startowymi betonowymi (Kluczewo, Krzywa, Chojna, Szprotawa, Brzeg, Żagań, Bagicz, Legnica), 5 z drogami startowymi trawiastymi (Dębica, Oława, Brochocin, Namysłów, Wschowa), w tym jedno z nich w budowie – Wschowa, poligon lotniczy (Przemków Płn.) i 6 poligonów lądowych (Borne Sulinowo – 17 745 ha, Świętoszów – 15 821 ha, Trzebień – Przemkow Płd., Dobrowo, Świdnica-Witoszów, Świnoujście). Grupa zajmowała obszar 70579,6893 ha, w tym 563 ha gruntów ornych, 5 000 ha łąk i pastwisk, 35 000 ha nieużytków, 63 ha wód lądowych, 1500 ha innych terenów, 23 bocznice kolejowe o łącznej długości torów 64 205 m, 11 nabrzeży portowych o długości 1785 m w tym umocnionych 1550 m, basenów portowych 118 108 m², magazynów portowych 7707 m² – wszystko w Świnoujściu.

Na Dolnym Śląsku Armia Radziecka stacjonowała w następujących garnizonach: (byłe województwo jeleniogórskie): Bolesławiec – do 28.06.1991, Strachów – do 12.08.1992, Świętoszów – do 15.07.1992, Trzebień – do 18.12.1992, Rudawica – do 21.08.1992; (byłe województwo legnickie): Brochocin – do 6.06.1992, Krzywa – do 21.08.1992, Karczmarka – do 6.09.1993, Legnica – do 15.09.1993, Przemków – do 13.08.1992, Chocianów – do 28.04.1993, Duninów – do 14.10.1992, Jawor – do 17.08.1991, Lubin – do 15.06.1993, Miłogostowice – do 2.11.1992, Raszowka – do 31.08.1993, Zimna Woda – do 13.08.1992, Wilkocin – do 29.07.1992; (byłe województwo wałbrzyskie): Lądek Zdrój – do 18.09.1991, Strzegom – do 1.08.1991, Świdnica – do 21.11.1991; (byłe województwo wrocławskie): Wrocław – do 16.06.1993, Oława – do 15.10.1992.

W Świdnicy jednostki Armii Radzieckiej przebywały od 1945 roku. Przez długi okres był to garnizon jednostek artylerii ze składu 20. Zwieniogorodzkiej Dywizji Pancernej (20-я танковая Звенигородская Краснознамённая дивизия). Rozlokowanie w Świdnicy Dowództwa Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej w 1984 roku (do 1990 r.) spowodowało, że jednostki artylerii przeniesiono do Świętoszowa. Na początku lat 80. były to: 1052. Pułk Artylerii Samobieżnej (JW 12255) uzbrojony w samobieżne haubice 122 mm 2S1 Goździk oraz 152 mm haubice 2S3 Akacja; 459. Pułk Rakiet Przeciwlotniczych (JW 33593) uzbrojony w systemy kierowanych rakiet ziemia-powietrze typu 2K11 Krug i 2K12 Kub; 595. Dywizjon Rakiet Taktycznych (JW 82492) uzbrojony w taktyczny zestaw rakietowy 9K52 Łuna-M (później w Świętoszowie zestawy 9K79 Toczka). Oficjalne wycofanie wojsk radzieckich ze Świdnicy rozpoczęło się 16 października 1990 roku i zakończyło się z dniem 21 listopada 1991 roku. Świdnica stała się pierwszym miastem w Polsce, z którego wycofane zostały wojska radzieckie. Miasto przejęło 199 obiektów rozlokowanych na obszarze o powierzchni 63 ha (wliczając w to 78 budynków mieszkalnych, w tym 42 wille).

Na rosyjskich stronach poświęconych historii Armii Radzieckiej oraz na portalach społecznościowych odnaleźć można całą garść fotografii oraz wspomnień byłych żołnierzy Armii Radzieckiej, którzy pełnili służbę w Świdnicy. Powyżej fotografie i wspomnienia żołnierzy 595. Dywizjonu Rakiet Taktycznych (JW 82492) z garnizonu świdnickiego, lata 60-80. XX w. 

Wedle relacji byłych żołnierzy Armii Radzieckiej, którzy w latach 1974-1982 pełnili służbę w 459. Pułku Rakiet Przeciwlotniczych oraz 595. Dywizjonie Rakiet Taktycznych, baterie taktycznych zestawów balistycznych 9K52 Łuna-M oraz przeciwlotniczych rakiet 2K11 Krug, kilkakrotnie stacjonowały w systemie rotacyjnym na tzw. Górze Strzelniczej w Wierzbnej (zw. też Szańcami), gm. Żarów. W 1984 roku dywizjon został przeniesiony ze Świdnicy (stacjonował od ok. 1968 roku) do Świętoszowa. W 1986 roku został przezbrojony w taktyczne zestawy rakietowe typu 9K79 Toczka i odbył strzelania na rakietowym poligonie Kapustin Jar w północno-zachodniej części Obwodu astrachańskiego. Następnie wchodził w skład 114. Brygady Rakiet Taktyczno-Operacyjnych ze sztabem w Legnicy.

Pozostałości radzieckich stanowisk na Górze Strzelniczej w Wierzbnej, fot. B. Mucha

16 marca 1961 roku Rada Ministrów ZSRR wydała rozporządzenie o rozpoczęciu prac projektowych nowego zestawu rakietowego. Do opracowania naziemnego wyposażenia systemu "Łuna-M" zostało wyznaczone biuro OKB-221 kierowane przez G. Siergiejewa. Wydano surowe wymagania co do charakterystyk elementów wyposażenia naziemnego. Nakazywano m.in. zapewnić określoną autonomiczność wyrzutni i pojazdu transportowo-załadowczego w zakresie możliwości samoprzeładunku rakiet. Pojazdy powinny charakteryzować się wysoką manewrowością i zdolnością pokonywania terenu oraz prostotą obsługi bieżącej oraz okresowych przeglądów i niezawodnością. Większość prac przy wyrzutni miała zostać zmechanizowana. Dużą role przy opracowaniu wyposażenia naziemnego przywiązywano również do obniżenia kosztów produkcji i eksploatacji.

Wyrzutnia 9P113 przeznaczona była do transportowania jednej rakiety oraz jej odpalania. Urządzenie dźwigowe wyrzutni zabezpieczało załadunek rakiety na wyrzutnię oraz zamianę głowicy pocisku znajdującego się na wyrzutni bez wykorzystywania innych urządzeń podnośnych lub pojazdów pomocniczych. Na załadowanie pocisku na wyrzutnię potrzebnych było 20 minut oraz kolejnych 10 minut na przygotowanie do startu. Produkcję seryjną wyrzutni 9P113 podjęto w Fabryce Barykady w Wołgogradzie. Ich produkcja trwała od 1964 do 1974 roku (wg innych danych do 1972 roku). Pierwszy start rakiety odbył się 27 grudnia 1961 roku na poligonie Kapustin Jar.

Do uzbrojenia system rakietowy 9K52 "Łuna-M" został przyjęty 6 sierpnia 1964 roku. Stanowił uzbrojenie samodzielnych dywizjonów rakietowych wojsk lądowych. W skład dywizjonu wchodziły 2-4 cztery baterie wyrzutni 9P113 (po 1 wyrzutni w każdej baterii), 2-4 pojazdy transportowe 9T29 (do przewożenia trzech pocisków 9M21), pojazd sztabowy 9S44SM na samochodzie GAZ-66, pojazdy topodowiązania na samochodach GAZ-69, dźwig 9T31M na samochodzie Urał-375, pojazd remontowy RM-1 na samochodzie ZIL-157, pojazd obsługi przyrządów optycznych PWD-1 na Urał-375D, stacja kontrolna PKPP na ZIŁ-131, stacja meteorologiczna RWS-1 z radarem meteorologicznym RMS-1, jak również inne pojazdy. Do przechowywania i przewożenia rakiet oraz części bojowych używane były kontenery transportowe, odpowiednio 9Ja234 oraz 9Ja236. Dla potrzeb szkolenia obsług wyrzutni skonstruowano specjalną wyrzutnię szkolną na podwoziu samochodowym ZIŁ-151.

Wyrzutnia była skonstruowana na ośmiokołowym podwoziu samochodu ZiŁ-135LM (produkowany przez Briańską Fabrykę Samochodów). Wszystkie osie samochodu były napędzane. Pierwsza i czwarta oś była skrętna. Wyrzutnia posiadała dwa silniki Ural-375 V8 o mocy 180 KM każdy. Z przodu znajdowała się trzyosobowa kabina załogi. W kabinie były też zainstalowane pulpity służące do ustawiania i kontroli parametrów rakiet. Przed startem rakiety na przednie szyby kabiny w celu ich ochrony przed gazami prochowymi, nakładano osłony. Startu dokonywano wyłącznie przy wykorzystaniu pulpitu wynośnego.

Na podwoziu zamontowany był zespół artyleryjski składający się z prowadnicy osadzonej na obrotowym łożu. Prowadnica mogła być podnoszona w płaszczyźnie pionowej od +15 do +65 stopni. Podnoszenie odbywało się za pomocą układu hydraulicznego - napędzanego elektrycznie lub ręcznie. W podwoziu pod prowadnicą był zamontowany odciążacz wspomagający pracę układu hydraulicznego w pierwszej fazie podnoszenia. W płaszczyźnie poziomej prowadnica była obracana ręcznie w zakresie +/- 7 stopni. Z prawej strony był umieszczony dźwig hydrauliczny służący do przeładunku rakiet z samochodu transportowego na wyrzutnię. Dźwig ten służył też do montażu i demontażu głowic bojowych na podstawkach na ziemi. Pomiędzy dźwigiem a kabiną był umieszczony bęben z elektrycznym kablem wielożyłowym, który służył do podłączenia pulpitu wynośnego. W lewej tylnej części wyrzutni znajdowało się stanowisko celowniczego wraz z przyrządami celowniczymi. Na stanowisku ogniowym wyrzutnia opierała się na czterech podnośnikach. Dwa z nich były z tyłu podwozia, a dwa pomiędzy pierwszą a drugą osią pojazdu. Podnośniki zapewniały stabilizację i wypoziomowanie wyrzutni. W wyrzutni był zamontowany dodatkowy agregat prądotwórczy, który służył do zasilania ogrzewania głowicy jądrowej w czasie postoju. Resurs wyrzutni był obliczony na start co najmniej 200 rakiet.

Dane techniczne (wyrzutnia 9P113): długość: 10,7 m, szerokość 2,8 m, wysokość z rakietą 3,35 m, rozstaw kół 2,3 m, prześwit podwozia ok 50 cm, masa bez rakiety 14,9 t, zasięg: 650 km, prędkość (szosa / droga polna / bezdroża) – 60 / 40 / 20 km/h, promień skrętu: 12,5 m, obsługa: 5 osób (dowódca wyrzutni, mechanik-elektryk, celowniczy, operator dźwigu i kierowca-mechanik), czas przygotowania rakiety do startu z położenia: marszowego - 10 min, bojowego - 7 min.

Rakieta 9M21 – jednostopniowy, balistyczny, pocisk na paliwo stałe, złożony z głowicy i kadłuba zawierającego 3 silniki prochowe. W tylnej części rakiety znajdował się silnik startowy z 16 dyszami. W przedniej części kadłuba, był umieszczony silnik obrotu z 4 dyszami, ustawionymi poprzecznie do osi rakiety, nadający prędkość obrotową w pierwszej fazie lotu. Pozostałą część kadłuba zajmował silnik marszowy z dyszą centralną. Rakieta była stabilizowana w locie 4 statecznikami. Przy strzelaniu w zakresie od 15 do 29 km stosowano tarcze hamulcowe montowane w tylnej części rakiety. W zależności od zastosowanej głowicy wyróżniano typy rakiet:

Rakieta 9M21F z głowicą kumulacyjno–burzącą 9N18F / 9N18F2 zawierającą 200 kg materiału wybuchowego. Głowica kumulacyjna służyła do niszczenia betonowych fortyfikacji. Kaliber: 544 mm, długość rakiety: 89,6 cm, masa: ok. 2450 kg, prędkość: 1200 m/s ok., zasięg: 12-68 km.

Rakieta 9M21F2 z głowicą odłamkowo-burzącą 9N18OF o wysokim stopniu fragmentacji. Podczas wybuchu powstało około 15 000 odłamków które pokrywały obszar 5000-10000 m². Wraz z wybuchem powstał krater o średnicy 12 m i głębokości 3,5 m. Kaliber: 544 mm, długość rakiety: 89,6 cm, masa: ok. 2450 kg, prędkość: 1200 m/s ok., zasięg: 12-68 km.

Rakieta 9M21B z głowicą jądrowa 9N32 z ładunkiem AA-22 o mocy od 3 do 20 kT. Kaliber: 544 mm, długość rakiety: 89,6 cm, masa: ok. 2450 kg, prędkość: 1200 m/s ok., zasięg: 12-68 km.

Rakieta 9M21B1 z głowica jądrowa 9N38 / 9N38M z ładunkiem АА-38, o mocy do 100 kT. Kaliber: 544 mm, długość rakiety: 94 cm, masa: 2486 kg, prędkość: 1200 m/s ok., zasięg: 12-68 km.

Rakieta 9M21B1 z głowicą jądrową 9N32М z ładunkiem АА-52 o mocy od 3 do 20 kT. Kaliber: 544 mm, długość rakiety: 94 cm, masa: 2486 kg, prędkość: 1200 m/s ok., zasięg: 12-68 km.

Rakieta 9M21K z głowicą kasetową 9N18K zawierającą 42 podpociski o wadze 7,5 kg (waga materiałów wybuchowych - 1,7 kg). Wybuch jednego elementu miał dawać ponad 600 odłamków o wadze 1 - 4 g. Odłamki pokrywały obszar 5 – 5,5 ha. Mogły zniszczyć lekko opancerzone pojazdy na powierzchni 3,5 – 4 ha. Rozcalenie głowicy następowało na wysokości 1000-1400 m.

Rakieta 9M21G z głowicą chemiczną 9N18G.

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript..

Źródła i i lustracje:
1. T. Burakowski, A. Sala, Rakiety bojowe, Warszawa 1974
2. Ch. Donelly, B. Gunston, J. Dornan, Soviet ground and rocket forces, London 1978
3. Przewodnik technologiczny obsługiwania technicznego Nr 2 (OT-2) urządzenia 9P113, Warszawa 1981
4. R. Bonds, Ilustrowany przewodnik po uzbrojeniu radzieckich wojsk lądowych, Warszawa 1999
5. M. L. Krogulski, Okupacja w imię sojuszu, Warszawa 2001
6. В.Н. Шунков, Энциклопедия реактивной артиллерии, Минск 2004
7. 60 лет в строю полигон Капустин Яр. 1946-2006 г., Капустин Яр 2006
8. W objęciach Wielkiego Brata. Sowieci w Polsce 1944–1993, red. K. Rokicki, S. Stępień, Warszawa 2009
9. R. Fudali, Północna Grupa Armii Radzieckiej w Polsce, Przegląd Historyczno-Wojskowy, nr 12 (63)/4 (237), 2011, s. 225-234
10. Wojska radzieckie w Polsce 1939-1993, red. prof. dr hab. Stanisław Dąbrowski, Legnica 2013
11. R. Rochowicz, Rakiety operacyjne i taktyczne w Siłach Zbrojnych PRL, Poligon, nr 1/2018, XX (62), s. 56-68
12. M. Czulicki, Wybrane aspekty pobytu Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej w Polsce w latach 1945-1993 oraz wykorzystanie infrastruktury po jednostkach Armii Radzieckiej po 1993 r., Biuro Bezpieczeństwa Narodowego
13. https://en.topwar.ru/
14. http://militaryrussia.ru/
15. https://ok.ru/

Opracowanie
Bogdan Mucha