Rekatolizacja na Ziemi Żarowskiej w latach 1629-1654

Jednym z najbardziej tragicznych i dotkliwych w skutkach wydarzeń w historii XVII-wiecznej Europy, była bez wątpienia wojna trzydziestoletnia z lat 1618-1648. Pośrednio lub bezpośrednio, udział wzięły w niej niemal wszystkie państwa starego kontynentu. Stronę katolicką reprezentowały państwa Habsburgów (Austria i Hiszpania) oraz niektóre księstwa Rzeszy (m.in. Bawaria, niemieckie księstwa biskupie, m.in. arcybiskupstwo Kolonii, Moguncji i Trewiru). Po stronie protestanckich państw Rzeszy (m.in. Czechy w tym Śląsk, Palatynat, Brandenburgia, Saksonia, księstwa meklemburskie), stanęła Dania (do 1629 roku), Szwecja (od 1630 roku), katolicka Francja oraz Siedmiogród. Niespotykana dotychczas fala okrucieństw, przetoczyła się i spustoszyła państwa niemieckie, w których liczba ludności zmniejszyła się z 21 do 13 milionów ludzi. Działania wojenne, głód i zarazy doprowadziły do zagłady ok. ½ populacji Czech i ⅓ mieszkańców Śląska. Z 75 wsi w okręgu świdnickim, 35 zostało całkowicie lub częściowo zniszczonych. W efekcie kwaterunków i przemarszy oddziałów zbrojnych oraz najazdów wszelkich band żołnierskich, na terenie dzisiejszej gminy Żarów spalono całkowicie i wyludniono miejscowości: Bożanów, Gołaszyce (folwark), Kalno, Kruków (folwark), Marcinowiczki (folwark), Mrowiny, Pyszczyn, Siedlimowice, Tarnawe, Weseline (folwark), Wostówke, Zastruże (folwark i dwór), Żarów (folwark). W znacznym stopniu, lecz nie całkowicie zniszczone były wsie: Buków, Imbramowice (spalony folwark i 11 domów), Łażany, Mielęcin, Mikoszowa, Przyłęgów (spalony folwark), Wierzbna (spalony folwark, część gospodarstw). Skalę zniszczeń oddaje fakt, że pod koniec wojny w Kalnie mieszkały tylko dwie rodziny, a w Pożarzysku było zaledwie siedmiu mieszkańców. Z kolei w latach 1658-1659 roku Bożanów i Pyszczyn były nadal miejscowościami opustoszałymi.

Jeszcze na kilkadziesiąt lat przed wybuchem wojny trzydziestoletniej, protestancka społeczność Imbramowic, przejęła miejscowy kościół katolicki z parafią. Pastorami byli tutaj w latach 1579-1653: Matthias Hübner, Ambrosius Lange, Johan Georg Hübner. Około 1553 roku w ręce protestantów, przeszły także katolickie świątynie w Łażanach (pastorowie: Georga Fellano, Johann Viebing, Matthias Hoffman) i Pożarzysku (pastorowie: Balthasar Thilesius, Georg Stübner, Samuel Clemens, Heinrich i Ambrosius Lange, Johannes Scholtz, Georg Grüner). Pod koniec XVI wieku na wyznanie luterańskie, przeszła również część mieszkańców Wierzbnej, przejmując w 1595 roku tamtejszą świątynię katolicką. Korzystną dla nich sytuację zmienił wybuch wojny trzydziestoletniej i kolejne sukcesy wojsk cesarskich. Po spacyfikowaniu rebelii w Czechach, władze państwowe przystąpiły do zdecydowanej akcji rekatolizacyjnej. W 1624 roku cesarz Ferdynand II Habsburg wydał pierwsze rozporządzenie uznające religię katolicką za jedyną dozwoloną w jego państwie. Rozbicie wojsk protestanckich w bitwie pod Dessau oraz klęska wojsk duńskich pod Lutter am Barenberge, zachęciły do energicznych działań starostę świdnicko-jaworskiego Heinricha von Bibran. Do pomocy w odzyskaniu utraconych świątyń i siłowego nawracania na wiarę katolicką, ściągnął dragonów księcia opawskiego Karla Lichtensteina oraz żołnierzy Karla Hannibala von Dohna. W 1629 roku "cesarscy" zagościli najpierw w Wierzbnej, gdzie osadzili na probostwie katolickiego duchownego, a następnie w Łażanach, skąd musiał uciekać pastor Georg Fellano. Kolejne najazdy rekatolizacyjne, miały miejsce w 1633 roku w Imbramowicach oraz w 1638 roku ponownie w Łażanach. Do opuszczenia wsi zostali zmuszeniu wówczas pastorowie Ambrosius Lange i Matthäus Hoffman. Ten ostatni po raz drugi opuścił Łażany w 1646 roku, kiedy we wsi pojawili się żołnierze generała Raimundo Monteccucoli i splądrowali miejscową plebanię. Mimo tego ewangeliccy duchowni powrócili i utrzymali się w Łażanach, Pożarzysku (Matthäus Hoffman) i w Imbramowicach (Johan Georg Hübner) do końca 1653 roku.

 Codzienny makabryczny obraz wojny trzydziestoletniej

Ustalenia traktatu pokojowego kończącego wojnę trzydziestoletnią (Pokój westfalski z 24 października 1648 roku) oznaczały faktyczną likwidację organizacji Kościoła ewangelickiego na obszarze bezpośrednio zależnym od cesarza. Ewangelicy, którzy stanowili na tym obszarze większość ludności, zostali pozbawieni dotychczasowej wolności religijnej i utracili niemal wszystkie swoje świątynie. Jedynie dzięki interwencji dyplomacji szwedzkiej dopuszczono możliwość budowy trzech świątyń, lecz z surowymi obostrzeniami (Kościoły Pokoju w Głogowie, Jaworze i Świdnicy). W dniu 19 grudnia 1652 roku cesarz Ferdynand III Habsburg wydał w Regensburgu dekret nakazujący przeprowadzenie tzw. „redukcji” kościołów w księstwie świdnicko-jaworskim. Na jego podstawie na przełomie 1653 i 1654 roku odebrano ewangelikom wszystkie kościoły, a pastorów i nauczycieli usunięto z zajmowanych stanowisk. Powołana do tego komisja redukcyjna składała się z trzech osób: 1. prałat i biskupi reprezentant, Sebastian von Rostock z Wrocławia, 2. dawny podpułkownik Christoph von Churschwandt, dziedzic i pan lenny na Dietzdorf, 3. Joseph Steiner z kościoła św. Macieja we Wrocławiu i archiprezbiter w Ścinawie. Towarzyszył im z pewnością oddział żołnierzy (podobnie w księstwie głogowskim do dyspozycji trzech członków komisji był konny oddział 50 żołnierzy). Praca wspomnianej komisji polegała na odwiedzaniu wsi księstwa świdnicko-jaworskiego i odbieraniu, często szlacheckim patronom, kluczy od miejscowych kościołów. Jednocześnie odsyłano ewangelickich duchownych i zakazywano nauczania protestanckiego. W okolicach Żarowa komisja redukcyjna, pojawiła się na początku 1654 roku. 4 stycznia Sebastian von Rostock, Christoph von Churschwandt i Joseph Steiner przybyli do Imbramowic, gdzie nie zastali już pastora Johana Georga Hübnera oraz Gabriela von Hundt, radcy księstwa legnicko-brzeskiego i właściciela środkowych Imbramowic. W jego imieniu członków komisji redukcyjnej przyjął dzierżawca dóbr pana von Hundt, Wolff Büttner, który mimo protestów, oddał klucze od miejscowej świątyni, której czasową administrację powierzono bukowskiemu proboszczowi Kasparowi Jakubowi. Członek komisji redukcyjnej, Joseph Steiner zanotował w protokole o bardzo skromnym wyposażeniu przejmowanego kościoła w Imbramowicach: 2 dzwony (trzeci został zerwany w trakcie burzy kilka miesięcy wcześniej), 2 świeczniki z mosiądzu, cynowy kielich, sukno na ołtarz. Probostwo było całkowicie zrujnowane. Tego samego dnia odebrano również kościół w Pożarzysku, od którego klucze wydała Ursula Helena von Marschalkin, właścicielka sąsiednich Siedlimowic. Na urząd katolickiego proboszcza, mianowany został tutaj benedyktyn Carolus Liepelt. Rezydował jednak w Domanicach, gdyż plebania w Pożarzysku została spalona podczas wojny. W dniach od 6 do 8 stycznia 1654 roku członkowie cesarskiej komisji redukcyjnej nocowali w Bukowie. Wieś zamieszkiwana przez katolików, w której patronat nad kościołem należał do wrocławskiej kapituły katedralnej, była dobrym schronieniem w niebezpiecznej i częściowo opustoszałej okolicy. 10 stycznia komisja cesarska dotarła do Łażan. W przeddzień lub rankiem w dniu ich przyjazdu, wieś opuścił miejscowy pastor Matthäus Hoffman oraz właściciel dóbr szlacheckich Sigmund von Nostitz. Komisarzy powitała jego małżonka Ewa von Nostitz, która pomimo protestów wydała klucze od świątyni.

Sebastian von Rostock urodził się 9 czerwca 1671 roku we Wrocławiu. Ukończył gimnazjum parafialne w Nysie. W latach 1627-1633 studiował filozofię i teologię na akademii jezuickiej w Ołomuńcu. W latach 1633-1635 pełnił funkcję wikarego w Nysie. Później był kanonikiem kolegiaty św. Krzyża w Opolu, kapituły katedralnej we Wrocławiu oraz kolegiaty św. Jakuba w Nysie. W 1645 roku otrzymał od cesarza Ferdynanda III Habsburga tytuł szlachecki. W latach 1653-1654 był członkiem komisji redukcyjnej, która przejmowała kościoły ewangelickie w księstwie świdnicko-jaworskim (m.in. Imbramowice, Łażany, Pożarzysko). 21 kwietnia 1664 roku kapituła katedralna wybrała go na biskupa wrocławskiego. W tym samym roku został także starostą generalnym Śląska. Zmarł 9 czerwca 1671 roku we Wrocławiu.

Na przełomie 1666 i 1667 roku, wizytację zredukowanych kościołów i parafii w księstwie świdnicko-jaworskim przeprowadził Karl Franz Neander von Petersheide, archidiakon katedry wrocławskiej, scholastyk w seminarium św. Krzyża i sufragan biskupstwa wrocławskiego. Wizytacja została zaprotokołowana. Zapisano wszystko co ważne o danym kościele i parafii m.in.: kto jest właścicielem ziemi, ilu jest katolików w miejscowości, kto jest pisarzem kościelnym, jak wygląda kościół i w jakim znajduje się stanie (wraz z inwentarzem), ile podatków muszą uiścić parafianie, kto to uprawia ziemię prebendy, jakie towary w naturze należą się księdzu. Protokoły z wizytacji spisano w języku łacińskim. Wedle urzędowych zapisów Kościół i probostwo w Imbramowicach (wówczas Ingromsdorff), zostały wyremontowane do 1667 roku. Wyposażenie świątyni było jednak nadal skromne. Miejscowość zamieszkiwali ewangelicy (w zapisach określeni jako "haeretici"). Właściciele działów ziemskich dolnych, środkowych oraz górnych Imbramowic oraz miejscowa ludność opłacali podatek kościelny. W protokole Neandera mowa jest o dużym pomniku z herbem właścicieli wsi (zapewne rodziny von Hundt), który został wmurowany w ścianę świątyni (brak o nim bliższych informacji). W Łażanach (wówczas Lausen) funkcję pisarza i kościelnego pełnił ewangelik. We wsi aż do 1666 roku nie mieszkał żaden katolik, jednak luterańscy mieszkańcy oraz właściciel dóbr opłacali podatek kościelny. Świątynia w Łażanach przynależała wówczas do parafii w Pastuchowie, a pieczę nad nią sprawował karmelita strzegomski Georgius Schumann. W Pożarzysku (wówczas Hohenposerwitz) patronat nad świętynią był rozdzielony w 1667 roku między dwie osoby: Ursula Helena von Marschalkin z Siedlimowic (ewangeliczka) i Ludwig de Lopis baron von Montevergues z Domanic. We wsi zamieszkałej przez ewangelików było 5 gospodarstw kmiecych i 3 lenne. W równie ewangelickiej Wierzbnej, kościół został doszczętnie ograbiony i spustoszony podczas wojny trzydziestoletniej, a jego "starym" wyposażeniem w 1666 roku, pozostał jedynie ołtarz główny i zapewne cynowy kielich. Jedynie w opisie Bukowa odnotowano "Bockau, SS. Stanislai et Stephani, catholici" (Kościół pod wezwaniem śśw. Stanisława i Stefana, wieś zamieszkana przez katolików).

Karl Franz Neander von Petersheide urodził się w 1626 roku w Nysie. Pobierał nauki w nyskim kolegium jezuickim Carolinum, a następnie studiował na uniwersytetach w Pradze i Krakowie. W 1650 roku przyjął święcenia kapłańskie. Następnie był kanonikiem kapituły katedralnej i kolegiackiej Świętego Krzyża we Wrocławiu. 26 czerwca 1662 roku został mianowany przez papieża Aleksandra VII biskupem tytularnym Nicopolis i wrocławskim biskupem pomocniczym. Od 1671 roku pełnił funkcję administratora diecezji w Nysie. Był opiekunem ubogich i mecenasem kultury. W swoim księgozbiorze posiadał około 3000 dzieł, w tym teologicznych spisanych po łacinie. Zmarł 5 lutego 1693 roku w Nysie. W testamencie zapisał znaczną sumę na rzecz Domu Księży Emerytów w Nysie. Bibliotece Kapitulnej we Wrocławiu przekazał 1000 talarów na utrzymanie bibliotekarza, a księgozbiór na rzecz wrocławskiego kolegium jezuickiego.

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript..

Źródła i ilustracje:
1. ks. J. Kopiec, Wykaz Kościołów diecezji wrocławskiej z 1667 roku, Lublin 1987
2. P. Nitecki, Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965 – 1999, Warszawa 2000
3. Encyklopedia Wrocławia, red. J. Harasimowicz, Wrocław 2001
4. T. Ciesielski, Żarów. Historia Miasta i Gminy, Żarów 2006
5. R. Hausmann, Kościół ewangelicki na Pogórzu Wałbrzyskim do czasów Reformacji 1545 do dzisiaj, cz. II, Zwiastun Parafialny, Nr 57, R. 17, 2015, s. 7-11
6. http://kosciolpokojujawor.pl/
7. http://www.catholic-hierarchy.org/

Opracowanie
Bogdan Mucha