Gipsowe odznaczenia z pałacu von Matuschków w Pyszczynie

Założenie pałacowe w Pyszczynie (niem. Pitschen) ma niewątpliwie starą metrykę. Pierwsza wzmianka źródłowa o obronnym dworze pochodzi z 1365 roku, kiedy wieś była własnością rycerzy von Czirn. Od 1520 roku z Pyszczyna pisali się przedstawiciele rodu von Reichenbach i to niewątpliwie ich autorstwem były kolejne przebudowy dworu, któremu nadano cechy renesansowe. Jak informuje napis zamieszczony nad jednym z portali wejściowych, w 1727 roku zakończyła się przebudowa budowli, którą sfinansował Heinrich Gottfried von Spättgen. Obiekt został wówczas powiększony o dobudowaną kaplicę. Kolejna rozbudowa miała miejsce w latach 1794-1796, kiedy wzniesiono nowe skrzydło i podwyższono już istniejące. W 1882 roku okazały pałac został gruntownie odnowiony. Od strony ogrodu wzniesiono loggię z ozdobnymi schodami i umieszczonym nad nią tarasem widokowym. Po wszystkich rozbudowach, obiekt rozplanowany na rzucie litery L, dwutraktowy i 3-kondygnacyjny, nakryty jest obecnie 4-spadowymi dachami z lukarnami. Jego skromne podziały elewacji, akcentują zdwojone pilastry ujmujące portal wejściowy, podkreślony na tle dachu półkolistym przyczółkiem. Prostokątne wejście główne do pałacu, prowadzi przez barokowy portal z pilastrami korynckimi po bokach zwieńczonymi frontonem z kartuszem i herbami rodowymi baronów von Spättgen i medalionem zawierającym napis Renov. Renov. MDCCXXVII (1727). Nad portalem wejściowym bocznego skrzydła pałacu widnieje tablica z herbem hrabiów von Matuschka i napisem na szarfie Renovatum anno 1882.

W zachodnim skrzydle pałacu na drugiej kondygnacji znajduje się tzw. sala rycerska z ceramicznym piecem i parkietem, kryta sropem z klasycystyczną dekoracją stiukową, na której widnieją herby właścicieli i daty: 1733, 1763, 1785, 1812. Dekoracja tego stropu (stiuk) należy do szlachetnych wypraw tynkarskich. Składa się z gipsu alabastrowego, wody klejowej oraz pigmentów mineralnych. Przy pomocy tej samej techniki w pałacu wykonane zostały odlewy figuralne przedstawiające postacie aniołków oraz motywy roślinne i zoomorficzne. W sali rycerskiej znajduje się również stiukowa dekoracja naścienna, przedstawiająca symbolicznie dwa pruskie odznaczenia: Krzyż Żelazny II klasy 1870 (Eisernes Kreuz II Klasse) oraz order Pour le Mérite klasy pokojowej (Friedenklasse), które nadano hrabiemu Ernstowi Alfredowi Marii von Matuschka, baronowi Toppolczan und Spättgen (1822-1889). Ówczesny właściciel pałacu, oficer Armii Cesarskiej i uczestnik wojny prusko-francuskiej z lat 1870-1871, był także honorowym Kawalerem Zakonu Maltańskiego. Informuje o tym, dopełniające wystroju gipsowe wyobrażenie Krzyża Kawalera Honoru i Dewocji Zakonu św. Jana Jerozolimskiego zwanego Rodyjskim , zwanego Maltańskim. Jako symbol przynależności nadawany był po przyjęciu do Zakonu i mógł być używany jedynie przez jego pełnoprawnego członka.

 Pałac w Pyszczynie oraz stiukowa dekoracja sufitu tzw. sali rycerskiej. Stan z 2010 r., fot. B. Mucha

Sztukateria w formie orderu Pour le Mérite – klasa pokojowa (Pour le Mérite für Wissenschaften und Künste). Pałac w Pyszczynie, stan z 2010 r., fot. B. Mucha

Order Pour le Mérite – klasa pokojowa (Pour le Mérite für Wissenschaften und Künste)

Order Pour le Mérite (z jęz. fr. „Za Zasługę”) był do 1918 roku najwyższym pruskim orderem wojskowym oraz wysokim odznaczeniem cywilnym. Został ustanowiony przez króla Fryderyka II w 1740 roku. W linii prostej wywodzi się z innego pruskiego odznaczenia, tzw. Orderu Szlachetności, który w 1687 roku wprowadził kurfürst Brandenburgii i książę Prus Książęcych Fryderyka III. Order Pour le Mérite nadawany był początkowo za zasługi cywilne. Otrzymał go m.in. Wolter – francuski pisarz epoki oświecenia, filozof, historyk i publicysta. Jako jednoklasowy order dla oficerów za wybitne zasługi na polu bitwy, nadawany był od stycznia 1810 roku przez króla Fryderyka Wilhelma III (do 1816 roku ok. 1000 odznaczonych). Za zwycięską wojnę z Austrią w 1866 roku, król Wilhelm I Hohenzollern nadawał wielki krzyż Pour le Mérite. Order mógł być nadany wielokrotnie jednej osobie. Kolejne nadania symbolizował tzw. Eichenlaub (Liści dębu) umieszczony ponad oznaką oraz dodatkowy srebrny pasek na wstążce. W latach I wojny światowej order Pour le Mérite, został nadany znanym asom lotnictwa myśliwskiego, takim jak Max Immelmann, Oswald Boelcke i Manfred von Richthofen. Wcześniej, bo jeszcze w 1842 roku, król Fryderyk Wilhelm IV ustanowił obok orderu wojskowego, tzw. klasę pokojową orderu Pour le Mérite für Wissenschaften und Künste (Za zasługi w dziedzinie nauki i sztuki). Był to noszony na wstążce pod szyją złoty, emaliowany na niebiesko pierścień z dołączonymi przeciwlegle na zewnątrz czterema pruskimi koronami. Na pierścieniu widniał złoty napis POUR LE MERITE. Wewnątrz znajdowały się czterokrotnie powtórzone symbole F II (Fryderyk II) wsparte o centralnie umieszczony medalion z królewskim pruskim orłem. Taki właśnie order otrzymał m.in. wspomniany wyżej właściciel pałacu w Pyszczynie. Z końcem I wojny światowej, order Pour le Mérite przestał być odznaczeniem państwowym. Za zasługi w dziedzinie nauki i sztuki, nadawany był ponownie od 1924 roku, a od 1933 roku jako cywilne odznaczenie państwowe. Od 1952 roku nadawany jest przez niezależną organizację pod patronatem Prezydenta Niemiec i stanowi obecnie odznaczenie prestiżowe bez statusu państwowego.

Sztukateria w formie Krzyża Żelaznego II klasy 1870. Pałac w Pyszczynie, stan z 2010 r., fot. B. Mucha

Awers i rewers Krzyża Żelaznego II klasy 1870

Krzyż Żelazny (niem. Eisernes Kreuz, EK) to pruskie, potem niemieckie odznaczenie wojskowe, które nadawano za męstwo na polu walki, a także za sukcesy dowódcze. Odznaczenie zostało ustanowione we Wrocławiu 10 marca 1813 roku przez króla Fryderyka Wilhelma III w dobie wojen napoleońskich i walki narodowowyzwoleńczej. Docelowo Krzyż Żelazny miał zastąpić dotychczasowe ordery królewskie nadawane jedynie dla przedstawicieli rodów szlacheckich. Odznaczenie zostało zaprojektowane przez znanego niemieckiego architekta Karla Friedricha Schinkela. W formie czarnego łacińskiego krzyża z białą obwódką, awers orderu pozbawiony był symboli. Na rewersie widniał z kolei pęk liści dębu (starogermański symbol męstwa i odwagi) oraz litery "FW" (Friedrich Wilhelm"). Na dolnym ramieniu umieszczono datę 1813, a na górnym pruską koronę królewską. Odznaczenie posiadało trzy klasy: Krzyż Wielki (Großkreuz des Eisernen Kreuzes), I klasę (Eisernes Kreuz I Klasse), II klasę (Eisernes Kreuz II Klasse). Ostatnie Krzyże wręczono w 1839 roku, a więc w ćwierć wieku po kampaniach napoleońskich. Odznaczenie reaktywował cesarz Wilhelm I w 1870 roku, po sukcesach niemieckich wojsk m.in. Królewskiej Armii Pruskiej w wojnie z Francją. Zmieniono jednak wówczas detale. Na awersie pojawiła się data 1870, zamiast FW litera W, inicjał imienia Wilhelm (I). Rewers zawierał wizerunek detali awersu z wersji 1813 roku. Po raz drugi reaktywowano Krzyż Żelazny w czasie I wojny światowej. Na początku, 5 sierpnia 1914 order odnowił cesarz Wilhelm II. Zmieniono jedynie datę na 1914. Z wybuchem II wojny światowej w 1939 roku Krzyż Żelazny został odnowiony. Zmieniono po raz kolejny detale: z awersu usunięto monarszą koronę i inicjał monarchy, który zastąpiła na przecięciu ramion krzyża swastyka – symbol III Rzeszy. W dolnym ramieniu krzyża umieszczono datę 1939, jako rok kolejnego przywrócenia odznaczenia. Rewers wersji krzyża z 1939 r. pozbawiono symboliki jaka była na awersie powołanego przez Fryderyka Wilhelma III pierwowzoru, poza datą powołania odznaczenia. Od 26 lipca 1957 roku w RFN zabrania się noszenia odznaczeń zawierających symbolikę związaną z NSDAP oraz reguluje kwestię odznaczeń zastępczych nie posiadających znaku swastyki (na Krzyżu Żelaznym widnieją liście dębu).

Sztukateria w formie Krzyża Kawalera Honoru i Dewocji Zakonu św. Jana Jerozolimskiego zwanego Rodyjskim, zwanego Maltańskim. Pałac w Pyszczynie, stan z 2010 r., fot. B. Mucha

Krzyż Kawalera Honoru i Dewocji Zakonu św. Jana Jerozolimskiego zwanego Rodyjskim, zwanego Maltańskim

Suwerenny Rycerski Zakon Szpitalników św. Jana Jerozolimskiego z Rodos i z Malty (zwany też Zakonem Kawalerów Maltańskich; zwyczajowo Szpitalnicy, Joannici, kawalerowie maltańscy). Wywodzi się z zakonów rycerskich, które powstały na fali XII-wiecznych krucjat. Zakon odegrał znaczącą rolę w historii Europy, dzięki ówczesnemu potencjałowi militarnemu i flocie wojennej. Joannici zasłużyli się szczególnie w dziele organizacji i prowadzeniu pierwszych średniowiecznych szpitali. Po upadku Jerozolimy joannici przenieśli swój główny szpital do Akki, a siedzibę do Margat. Po zdobyciu Akki przez Mameluków i upadku Królestwa Jerozolimskiego w 1291 roku, zakon przeniósł się razem z templariuszami na Cypr. Po likwidacji zakonu templariuszy papież przekazał większość ich dóbr i ziem joannitom, jednak nie wszystkie posiadłości udało im się przejąć. Nagły wzrost potęgi umożliwił joannitom pod wodzą bezwzględnego Fulko de Villareta zorganizowanie najazdu na wyspę Rodos , będącą formalnie pod władzą Bizancjum. Joannici zajęli i spacyfikowali całą wyspę i utworzyli na jej terenie sprawnie zarządzane państwo zakonne. Przyjęli też wówczas nazwę Kawalerów Rodyjskich. Po zdobyciu Rodos przez sułtana tureckiego Sulejmana Wspaniałego w 1522 roku, zakon tułał się po różnych portach Morza Śródziemnego, aż wreszcie cesarz Karol V w 1530 roku pozwolił Kawalerom Rodyjskim osiedlić się na Malcie, gdzie zbudowali port, szpital i warownię, a w roku 1566 rozpoczęto budowę miasta mającego stać się nową stolicą. Zakon stworzył na Malcie państwo zakonne równie świetnie zorganizowane, jak wcześniejsze na Rodos. To późniejsze przetrwało do roku 1798, kiedy to flota Napoleona kierująca się do Egiptu zajęła wyspę bez większego oporu, przekształcając ją w zamorską prowincję Francji. Większość dóbr, które Kawalerowie Maltańscy zmuszeni byli pozostawić na Malcie, została zajęta przez wojska francuskie. W XIX wieku rozproszeni po Europie kawalerowie maltańscy zaczęli zakładać nieformalne stowarzyszenia świeckie, będące odtworzeniem dawnej struktury przeoratów. Część z nich miała charakter katolicki, część – protestancki. Zakon w swojej części katolickiej liczy dzisiaj ok. 10 tys. członków zrzeszonych w sześciu wielkich przeoratach, 4 subprzeoratach i 45 związkach narodowych. Uznawany jest przez szereg państw za podmiot prawa międzynarodowego. Jego nieruchomości: dwie w Rzymie i jedna na Malcie mają status eksterytorialności. Zakon jest stroną umów międzynarodowych, utrzymuje stosunki dyplomatyczne, bierze udział w konferencjach międzynarodowych, działa w różnych organizacjach jako obserwator (ONZ, UNESCO, UNICEF, Unia Łacińska). Jednak nie można mówić o wyłącznym obywatelstwie zakonu – istnieje ono obok macierzystego. Obecnie pełna nazwa Zakonu, jaką posługuje się Związek Polskich Kawalerów Maltańskich brzmi: Suwerenny Rycerski Zakon Szpitalników Św. Jana Jerozolimskiego zwany Rodyjskim, zwany Maltańskim. Czasami w niektórych językach europejskich w nazwie opuszczone jest słowo "zwany" – taka nazwa np. w języku angielskim: Sovereign Military Hospitaller Order of St.John of Jerusalem of Rhodes and of Malta – symbolizuje to nieustający związek Zakonu z wyspami.

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła:
1. H. K. Geeb, H. Kirchner, H. W. Thiemann, Deutsche Orden und Ehrenzeichen, Kolonia 1977
2. J. Nimmergut, Deutsche Orden & Ehrenzeichen 1800–1945. Deutschland-Katalog 1979/80, Monachium 1979
3. J. Nimmergut, Orden Europas, Monachium 1981
4. J. Nimmergut, Handbuch Deutsche Orden, Zweibrücken 1989
5. J. Sozański, Tajemnice Zakonu Maltańskiego, Warszawa 1993
6. T. W. Lange, Szpitalnicy, Joannici, Kawalerowie Maltańscy, Warszawa 1999
7. H.J.A. Sire, Kawalerowie Maltańscy, Warszawa 2000
8. J. Nimmergut, Deutsche Orden und Ehrenzeichen bis 1945, Monachium 2001
9. E. Potkowski Rycerze w habitach, Warszawa 2004
10. D. Seward, Mnisi wojny. Krótka historia zakonów rycerskich, Poznań 2007
11. P. Duckers, European orders and decorations to 1945, Oxford 2008

Opracowanie
Bogdan Mucha