Dzwon von Winterfeldów z kościoła ewangelickiego w Mrowinach

Dzwon to instrument muzyczny zaliczany do grupy idiofonów naczyniowych, czyli instrumentów, w których źródłem dźwięku jest ciało stałe mające niezmienną, naturalną sprężystość (instrument perkusyjny), pobudzane i wprawiane w drganie za pomocą innego przyrządu np. Belki lub bijaka. Ogólne dzwony można podzielić można na kloszowe, kuliste z sercem, kuliste bez serca (grzechotkowe), bezsercowe głębokie i bezsercowe płytkie. Ze względu na materiał, z którego zostały wykonane na dzwony: brązowe, spiżowe, odlane ze staliwa, mosiężne, szklane, ceramiczne, drewniane lub wykonane z tworzyw sztucznych. W skład budowy typowego dzwonu wchodzą następujące elementy (od góry): korona, hełm, krawędź dolna, płaszcz, wieniec i krawędź dolna. Wewnątrz znajduje się bijak zwany sercem. Korona dzwonu posiada zazwyczaj od 4 do 6 kabłąków lub trzpieniów, które służą do zawieszania dzwonu, przy pomocy stalowych taśm lub klamer do tzw. jarzma (ruchomy element zwieszenia). Jarzmo osadzone jest w nieruchomym siedzisku. Bijak zwany sercem dzwonu, wykonany jest najczęściej z miękkiej kutej stali. Jego posadowienie odpowiada miejscu, w które ma uderzać, czyli w najgrubszą część płaszcza tzw. wieniec. Ważny jest także odpowiedni kształt dla uzyskania poprawnego dźwięku. Waga serca, wynosi zazwyczaj ok. 4% masy całego dzwonu.

Stare dzwony należą do zabytków ruchomych i jako takie często zmieniały miejsce swojej lokalizacji. Rekwizycja dzwonów na potrzeby wojenne, była bowiem zjawiskiem dosyć powszechnym już w czasach średniowiecznych. W 1038 roku dzwony gnieźnieńskie zostały zrabowane przez czeskie wojska księcia Brzetysława I. W XVII wieku dzwony z terytorium Polski wywozili Szwedzi oraz Turcy. Po przetopie uzyskiwano z nich spiż (stop miedzi z cyną, cynkiem i ołowiem), z którego odlewano armaty, a w późniejszych czasach mosiądz niezbędny do produkcji amunicji. Początek XX wieku przyniósł Wielką Wojnę, której ofiarą padło wiele sakralnych (kościoły i kaplice) oraz publicznych (ratusze, szkoły, szpitale, fabryki, młyny) dzwonów. Już na początku I wojny światowej osiągnięte przez Niemcy rozległe zdobycze terytorialne na froncie wschodnim (obszar Królestwa Polskiego) zadecydowały o wywozie dzwonów w głąb Imperium Rosyjskiego. Miało to oczywiście na celu uniknięcia ich przejęcia przez armię Cesarstwa Niemiec oraz wykorzystanie jako surowiec we własnym przemyśle zbrojeniowym. Wedle danych Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, podczas I wojny światowej Rosjanie wywieźli na wschód 12 000 dzwonów z czego udało się odzyskać 7225 egzemplarzy. Wiele z nich nie zdążono przetopić przed kapitulacją wojsk rosyjskich. Z kolei w Monarchii Austro-Węgierskiej, prowadzono rozpoznanie wartości historycznych dzwonów, a następnie rekwirowano je za pokwitowaniem. Wile egzemplarzy galicyjskich, zdołano jednak uratować, uzasadniając koniecznością ich zachowania lub zawyżając ocenę ich wartości artystycznych. Nie mniej jednak straty były wysokie także i tutaj. Decydujący wpływ na to miał rozpad struktur państwowych w 1918 roku i idący za tym brak należytego nadzoru nad dzwonami skoncentrowanymi w kilku składnicach. W rezultacie tego wiele egzemplarzy uległo zniszczeniu i rozproszeniu.

Dzwony przygotowane do wywiezienia przez armię carską. Lublin, 1916 r.

Składnica dzwonów zarekwirowanych przez armię austro-węgierską, Lwów, 1916 r.

Dzwony zdemontowane z kościołów w Rostock, 1917 r.

Dzwony zdemontowane z katedry pw. Wniebowzięcia NMP w Gorzowie Wielkopolskim, 1917 r.

Rozporządzenie z 1 marca 1917 roku wydane przez Ministersto Wojny Cesarstwa Niemieckiego (Wortlaut der Bekanntmachung Nr. M. 1/1. 17 K.R.A., betreffend Beschlagnahme, Bestandserhebung und Enteigung sowie freiwillige Abliefrung von Glocken aus Bronze. Vom 1. März 1917) nakazywało rekwizycję wszelkich dzwonów odlanych z brązu na potrzeby Armii Kajzera. Wyjątek stanowiły jedynie małe dzwony do 20 kg, a także egzemplarze należące do mechanizmów grających oraz sygnalizacyjne (zawieszone na statkach, tramwajach i pojazdach straży pożarnej). Odstąpić od wykonania niniejszego rozporządzenia można było wówczas gdy ze ściągnięciem dzwonu, konieczna była częściowa rozbiórka budynku, w którym był zawieszony, a koszt prac naprawczych przekraczał wartość rekwirowanego dzwonu. W praktyce wartość przeliczano stosując zasadę: 2 Marki za 1 kg przy dzwonach o wadze powyżej 665 kg i 3,5 Marki za 1 kg przy dzwonach o mniejszej wadze. Innym odstępstwem od rekwizycji mogła być wysoka wartość historyczna danego egzemplarza lub brak możliwości odprawiania nabożeństwa po jego zabraniu. Pozostałe dzwony miały być dostarczone pod rygorem kary na nabrzeże portowe w Hamburgu, gdzie znajdowała się ich centralna składnica. Ogólnie podzielono je na trzy kategorie. Do kategorii A – kwalifikowano dzwony, których zwrot lub uwolnienie od rekwizycji, z powodów obowiązujących przy kwalifikacji do grupy B lub C, były wykluczone. Do grupy B wpisywano dzwony, których zwrot przed przelaniem na cele wojskowe był dozwolony w 3 następujących przypadkach: a) jeśli dzwon ma nie szczególną, ale umiarkowaną wartość naukową, historyczną lub artystyczną, albo jeśli nie został jeszcze dotąd, albo ostatecznie wyceniony; b) w drugim, kiedy jeden dzwon powinien pozostać na potrzeby służby bożej w pojedynczym obiekcie (tzw. "dzwon dzwoniący" lub dzwon służbowy"; c) jeśli koszty wykonania dzwonu zastępczego przekraczałyby jego wartość według ceny przyjętej dla uzyskanej wagi brązu. Do kategorii C kwalifikowano te dzwony z brązu, których szczególną wartość naukową, historyczną albo artystyczną należało poświadczyć. Nadmienić trzeba, że równocześnie z urzędową rejestracją i klasyfikacją dzwonów, od której w rożny sposób próbowali uciec administratorzy kościołów katolickich, powszechne w Cesarstwie Niemieckim były akcje dobrowolnego oddawania dzwonów, głównie przez gminy ewangelickie, w ramach nagłośnionej propagandowo, powszechnej zbiórki metalu. Szacuje się, że w latach 1917-1918 przetopiono ok. 65 000 dzwonów. Po zakończeniu wojny w składnicach pozostało jedynie 365 egzemplarzy, których nie zdążono wysłać do hut. W 1917 roku na potrzeby wojenne przekazane zostały dzwony m.in. z Kościoła katolickiego w Żarowie (2 dzwony), z Kościoła katolickiego w Imbramowicach (3 dzwony) oraz z Kościoła ewangelickiego (3 dzwony).

Kościół ewangelicki z XVIII wieku w Mrowinach

W 1742 roku Samuel Alfred von Winterfeld, podpułkownik pruskiej kawalerii, właściciel Mrowin, Imbramowic, Tarnawy, Wostówki i Weseliny wystąpił do króla Fryderyka II o zgodę na wybudowanie w swoich majętnościach domu modlitwy (Bethausu) dla mieszkańców wyznania ewangelickiego. Pozwolenie takie otrzymał bardzo szybko, na dodatek zwolnione od prawnych przepisów regulujących wygląd jaki winna posiadać każda ewangelicka świątynia. Wkrótce rozpoczęto budowę domu modlitw. Do czasu jej ukończenia nabożeństwa odprawiano w dużym spichlerzu folwarcznym zwanym „Schüttboden”. Pierwsze nabożeństwo odprawił 22 lipca 1742 roku pastor Scharff ze Świdnicy. Budowa nowego Bethausu została ukończona po niespełna 10 miesiącach od rozpoczęcia prac, a jego uroczyste poświęcenie miało miejsce w dniu 18 lipca 1743 roku. Koszt budowy w 2/3 pokryli właściciele mrowińskich dóbr rycerskich, którzy stali się patronami kościoła i parafii. Gmina pokryła pozostałą część wydatków. Na utrzymanie kościoła łożyć mieli mieszkańcy Mrowin oraz ludność protestancka z Imbramowic, Kalna, Krukowa, Marcinowiczek, Pyszczyna, Tarnawy, Zastruża, Weseliny i Wostówki, a do 1845 roku również Mikoszowej. Miejscowości te wchodziły bowiem w skład ewangelickiej gminy wyznaniowej. Budynek został zbudowany z cegły i kamienia łamanego w stylu surowego baroku. W 1744 roku dobudowano do niego 25-metrową wieżę zwieńczoną hełmem i z zegarem. W październiku 1746 roku zawieszono na niej 3 dzwony, które odlał mistrz Krystian Gottlieb Beyer z Kamiennej Góry. Tymi elementami mrowiński Bethaus wyróżniał się spośród innych okolicznych świątyń ewangelickich, które wedle zarządzenia władz pruskich do końca lat 50. XVIII wieku nie mogły mieć wież ani dzwonów. Pierwszym pastorem w Mrowinach został Johann Georg Lemberg.W 1751 roku gmina ewangelicka wspólnie z Zofią Elżbietą von Nostitz sprawiła nowe organy. W 1817 roku zebrane datki wiernych mrowińskiej gminy wyznaniowej wystarczyły aby przeprowadzić remont kościelnej wieży. W 1917 roku zdemontowano dzwony, które zostały wysłane na przetop (oficjalnie podarowane walczącej ojczyźnie). Początkowo sklasyfikowano je w kategorii „B” i składowano. Ostatecznie trafiły do pieców hutniczych w 1918 roku. Po zakończeniu I wojny światowej w 1924 roku gmina wyznaniowa i właściciele dóbr mrowińskich – von Kulmizowie, złożyli się na zakup nowych dzwonów.

W zbiorach Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Opolu, przechowywana jest czarno-biała karta pocztowa (9 x 14 cm) wydana w 1917 roku przez wrocławskie wydawnictwo Verlag Paul Schluckwerder. Awers karty przedstawia fotografię wielkiego dzwonu z Kościoła ewangelickiego w Mrowinach, który został "poświęcony ojczyźnie" 23 czerwca 1917 roku. Na jego płaszczu widnieją nazwiska oraz herby rodowe fundatorów: SAMUEL ADOLPH VON WINTERFELD i SOPHIA ELISABETH V. WINTERFELD GEBOHREN VON KNOBELSDORF. Z drugiej strony znajdował się napis KOMMT CHRISTEN, KOMMT, HÖRT GOTTES WORT, WIR RUFEN EUCH AN DIESEN ORT. EIN JEDER PULS SCHLAG AN EU'R HERZ, KOMMT UND ERHEBT ES HIMMELWÄRTS. Z kolei na wieńcu dzwonu: [wyraz nieczytelny] LANDESHUT VON CHRISTIAN GOTTLIEB BEYER ANNO 1746. Warto dodać, że kamiennogórski mistrz Beyer w 1775 roku odlał trzy dzwony dla Kościoła pw. Matki Bożej Bolesnej w Strudze. Rewers karty pocztowej zawiera treść korespondencyjną, dane adresata: ks. Alfred Hadelt Lorzendorf Kr. Namslau (ob. Woskowice Małe, pow. Namysłów; Alfred Hadelt był proboszczem w latach 1913-1922), stempel CONRADSWALDAU Kr. SCHWEIDNITZ z datownikiem 18.10.17, stempel Conradswaldau Kreis Schweidnitz (odciśnięty na napisie informującym, że dochód ze sprzedaży pocztówki, przeznaczony jest na zakup nowych dzwonów), stempel Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Opolu (Dział Pocztówki).

Karta pocztowa przedstawiająca duży dzwon z Kościoła w Mrowinach, "poświęcony ojczyźnie" 23 czerwca 1917 roku. Zbiory Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Opolu

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy:Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła i ilustracje:
1. T. Ciesielski, Żarów. Historia Miasta i Gminy, Żarów 2006
2. A. Górski, Źródła do dziejów dzwonów z terenu obecnego powiatu zielonogórskiego w Glockenarchiv w Norymberdze, Uniwersytet Zielonogórski, Studia Zachodnie 9, Zielona Góra 2007, s. 155-174
3. B. Mucha, Tajemnice Ziemi Żarowskiej, Świdnica 2019
4. T. Łuczak, P. Jamski, O przyszłości zabytkowych dzwonów – Czy uda nam się je uratować (http://cennebezcenne.pl/)
5. K. Struziak, Rzecz o szczucińskich dzwonach (http://ksszczucin.prv.pl/)
6. Konfiskata na cele wojenne dzwonów i piszczałek prospektowych w 1917 r. (https://zabytkoweinstrumenty.wordpress.com/)
7. Zbiory Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Opolu (https://www.sbc.org.pl/)

Opracowanie
Bogdan Mucha