XIX-wieczna brama wjazdowa w Łażanach

Do XVII-XVIII wieku zabudowa mieszkalna oraz gospodarcza wsi dzisiejszej Gminy Żarów wznoszona była wyłącznie z drewna. Ten sam budulec stosowany był również przy budowie obiektów znacznie większych rozmiarów, którymi były stodoły, stajnie i spichlerze wchodzące w skład zabudowy wiejskich folwarków (oprócz Bukowa i Mielęcina, gdzie folwarki nie powstały w ogóle oraz Pożarzyska, w którym późno powstały folwark posiadał zabudowę murowaną). W budownictwie drewnianym dominowały wówczas konstrukcje: przysłupowa, sumikowo-łątkowa i zrębowa. Budownictwo drewniane rozwinięte zostało w oparciu o naturalne warunki geograficzne i klimatyczne. Okoliczne lasy dostarczały niezbędnego budulca, łatwego do obróbki ciesielskiej. Czasami budynki drewniane, zwłaszcza większe obiekty gospodarcze, posadowione były na kamiennej podmurówce, np. wzniesiona w 1716 roku drewniana stodoła folwarku w Zastrużu. W XVIII wieku zaczęły pojawiać się coraz większe trudności z pozyskaniem dotychczasowego podstawowego materiału budowlanego – drewna. Po przejęciu Śląska przez państwo pruskie w 1741 roku, upowszechniła się nowa technologia – tzw. budownictwo ryglowe. Równocześnie wprowadzony został szereg przepisów budowlanych, przeciwpożarowych i ubezpieczeniowych, które przyczyniły się do utrwalenia techniki ryglowej, a w późniejszym czasie rozwoju budownictwa murowanego, przy jednoczesnym zaniku budownictwa drewnianego. Proces wypierania drewna w tradycyjnym budownictwie wiejskim przez kamień i cegłę nasilił się po 1870 roku, kiedy na Dolnym Śląsku miał miejsce silny rozwój budownictwa związany z postępem gospodarczym (rozwój przemysłu materiałów budowlanych) i ekonomicznym (napływ kapitału) epoki pouwłaszczeniowej. Na terenie Gminy Żarów łatwo było o budulec kamienny, gdyż już na początku XIX wieku działał kamieniołom w Gołaszycach, a później także w okolicy Bukowa, Pyszczyna oraz w Wierzbnej. Poza tym funkcjonowały również cegielnie – Gołaszyce (od 1 ćw. XIX w.), Imbramowice (od 2 poł. XIX w.), Marcinowiczki (przed 1830 r.), Mikoszowa (przed 1880 r.), Mrowiny (od końca XIX w.), Wierzbna (przed 1830 r.), Żarów (od 1842 r. oraz Fabryka Kulmiza od 1850 r.).

Tym samym zmieniał się wygląd ówczesnych miejscowości w okolicy Żarowa. Do dziś spora większość murowanych wiejskich budynków pochodzi jeszcze z 2 połowy XIX wieku. O wyglądzie gospodarskich obejść, ich funkcjonalności, praktyczności oraz estetyce, decydowała rzecz jasna zamożność ich właścicieli. Nierzadko w budownictwie gospodarskim pojawiały się mnogie rozwiązania dekoracyjne przy zdobieniu szczytów wznoszonych budynków, dachów, drzwi oraz różnego rodzaju ogrodzeń czy też bram. Zwłaszcza te ostatnie w formie murowanej z kamienia i cegły, pojawiały się nader często w ogrodzeniach obejść, odgradzając je tym samym od wiejskiej drogi. Z reguły bramy wjazdowe były budowane w liczbie, którą determinowała wielkość zagrody oraz rozmieszczenie samych budynków. Bramy takie miały zapewniać bezpieczeństwo ludziom oraz zwierzęta. Osłaniały przed wstępem osób niepożądanych oraz zapobiegały wydostaniu się hodowlanych zwierząt poza obręb zagrody. Do wiejskiego gospodarstwa, wiodły najczęściej jeden lub dwa wjazdy. Główny i reprezentacyjny prowadził od strony wiejskiej drogi, drugi zazwyczaj mniej efektowny od strony pola. Brama wjazdu głównego miała odpowiednią szerokość, dostosowaną od przejazdu zaprzęgu. Wysokość z kolei musiała być odpowiednia do wysokości naładowanego sianem wozu. Typ i kształt bramy był zgodny z wyglądem całego ogrodzenia oraz obejścia. Formy szczególnie rozbudowane, pojawiały się zwłaszcza w większych i bardziej zamożnych gospodarstwach wieloobiektowych (tzw. frankońskie). Pokryte tynkiem, często były opatrzone różnorodnym zdobieniem m.in. gzymsy, pilastry, wnęki, faliste zwieńczenia szczytów, omurowania z motywami geometrycznymi (gwiazdy, romby), monogramy właścicieli oraz daty budowy. Nierzadko też nad wejściem dla pieszych, czasem z jednej lub z obu stron pozostawiano specjalne wnęki dla ustawienia świętej figury. Bramy wjazdowe mogły być wznoszone jako otwory sklepione łukiem, wycięte w płaszczyźnie muru oddzielającego podwórze gospodarcze od ulicy lub łączącego dwa budynki. Do dziś spotykane są również wrota i furtki osadzone w otworach wyciętych w płaszczyźnie muru, z wjazdem przykrytym od góry konstrukcją z zadaszeniem lub też bramy w formie otworów wyciętych w płaszczyźnie muru z wjazdem, bez zadaszenia.

Na marginesie rozważań nt. XIX-wiecznego budownictwa wiejskiego, warto zwrócić uwagę na osobliwą konstrukcję, która do dziś znajduje się przy ul. Strzegomskiej 7 w Łażanach. Jest nią brama wycięta w płaszczyźnie ceglanego muru, który oddziela dziedziniec gospodarczy od głównej drogi wiejskiej. Mur przylega jedynie z jednej strony do budynku mieszkalnego. Zarówno główny przejazd bramy oraz boczne furty dla pieszych (jedna zamurowana) usytuowane zostały jako otwory zamknięte półkoliście. Przejazd flankowany jest kanelowanymi pilastrami, a pod zadaszeniem muru widoczny jest gzyms. Architektura tej bramy wjazdowej, została dopasowana do przyległego budynku mieszkalnego z tynkowanym detalem w formie pilastrów narożnych i przyziemiem licowanym cegłą. Jest to budynek dwukondygnacyjny z użytkowanym poddaszem, nakryty dachem naczółkowym. Całość razem z oryginalną bramą wjazdową, została wzniesiona w 2 połowie XIX wieku.

XIX-wieczna brama wjazdowa przy ul. Strzegomskiej 7 w Łażanach: a) widok z lat 30/40. XX w., archiwum autora, b) widok z 2004 r., GEZ 2004 Żarów (Łażany), c) i d) widok współczesny, fot. B. Mucha 

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript..

Źródła i ilustracje:
1. W. Szolginia, Ilustrowana encyklopedia dla wszystkich. Architektura i Budownictwo, Warszawa 1975
2. W. Szolginia, Architektura, Warszawa 1992
3. T. Ciesielski, Gmina Żarów. Monografia historyczna, Żarów 1993
4. T. Ciesielski, Żarów. Historia Miasta i Gminy, Żarów 2006
5. E. Wijas-Grocholska, XIX-wieczna architekturawsi Śląska Opolskiego we współczesnych realiach, Biuletyn Stowarzyszenia muzeów na wolnym powietrzu w Polsce, nr 13/2012, s. 197-214
6. GEZ - Żarów 2004 (Łażany)
7. Archiwum autora

Opracowanie
Bogdan Mucha