Historyczny układ ruralistyczny miejscowości w gminie Żarów

Ruralistyka (łac. Ruralis – wiejskość) to nauka, która zajmuje się się planowaniem przestrzennym wsi i terenów rolnych oraz badaniem historii powstawania i rozwoju wiejskich form osadniczych. Formułuje ona zasady odnoszące się do projektowania i kształtowania krajobrazu otwartego, przedmieść oraz otwartych terenów wypoczynkowych. Biorąc pod uwagę przedmiot zainteresowania, ruralistyka dotyczy prawie 80% powierzchni kraju. Charakterystyczną cechą układów wiejskich jest połączenie terenów osiedlowych, obejmujących zabudowę mieszkalną i usługową z terenami upraw, które stanowią grunty orne, łąki, pastwiska, lasy, wody. Tradycyjną zabudowę wsi charakteryzuje powtarzalność form, rytm układu zagród oraz stosowanie tych samych materiałów budowlanych. Podstawowym elementem przestrzennym jest zagroda, w skład której wchodzą budynki mieszkalne, inwentarskie, gospodarcze i magazynowe. Główną funkcją obszarów rolniczych jest produkcja rolna, obecnie często uzupełniana przez przemysł przetwórczy. Współcześnie tereny wiejskie pełnią też ważną rolę wypoczynkową i turystyczną.

Historyczny układ ruralistyczny zdefiniowany jest w Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (Art. 3, pkt. 12) jako przestrzenne założenie wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg. W jego skład wchodzą zarówno elementy przyrodnicze tj. rzeźba terenu, wody powierzchniowe, roślinność oraz wytwory cywilizacyjne człowieka – sposoby użytkowania ziemi, typy osadnictwa, inne elementy zagospodarowania przestrzeni, obszary kształtujące świadomość i tożsamość regionalną mieszkańców. Historyczny układ ruralistyczny może być chroniony poprzez wpis do rejestru zabytków, uznanie za pomnik historii, powołanie parku kulturowego lub ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, a także poprzez wpisanie obszaru w inne akty np.: a) decyzję o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego (o znaczeniu krajowym, wojewódzkim, powiatowym i gminnym), b) decyzję o warunkach zabudowy, c) decyzję o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, d) decyzję o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej, e) decyzję o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego.

Historyczne układy przestrzenne wsi:

a) Okolnica – wieś placowa, w której zagrody otaczają kolisty plac, tworząc zamknięty pierścień z jednym albo dwoma wejściami do wsi. Z kształtem tym związany jest promienisty układ rozłogów pól. Stary typ wsi obronnej

b) Owalnica – wieś placowo-ulicowa, w której plac przyjmuje kształt wrzeciona otoczonego przez zagrody. Wstęp do wsi ograniczony jest dwiema bramami: na początku i na wylocie drogi

c) Szeregówka – wieś o zabudowie zwartej w postaci długich szeregów domów usytuowanych wzdłuż prostych dróg

d) Ulicówka – wieś, którą przecina jedna droga, przy której, po obu stronach, stoją zwarto ustawione budynki

e) Wielodrożnica – wieś o chaotycznej zabudowie ustawionej wzdłuż dróg o nieregularnym układzie i przebiegu

f) Widlica – wieś, w której zabudowa ustawiona jest wzdłuż rozwidlającej się drogi

g) Łańcuchówka – wieś leśno-łanowa, w której domy są rozmieszczone nieregularnie wzdłuż drogi głównej, rozciągnięta na cały areał pól

h) Rzędówka – wieś, w której domy są luźno rozmieszczone, najczęściej po jednej stronie drogi

i) Przysiółek – mała grupa domów położonych samotnie, układ zabudowy nieregularny

Do Gminnej Ewidencji Zabytków na Ziemi Żarowskiej zostały wpisane historyczne układy ruralistyczne (przestrzenne) dla ośmiu miejscowości (Buków, Imbramowice, Łażany, Mrowiny, Pożarzysko, Pyszczyn, Siedlimowice Wierzbna) oraz historyczny układ urbanistyczny Żarowa z 2 połowy XIX wieku. Formą ochrony dla wymienionych jest ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego na podstawie poszczególnych uchwał Rady Miejskiej w Żarowie.

Buków

Historyczny układ przestrzenny wsi w typie owalnicy. Dominującym akcentem urbanistycznym jest kościół wraz z otoczeniem, położony w centralnej części wsi. Forma ochrony historycznego układu ruralistycznego: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego: Uchwała nr XL / 249 / 2005 Rady Miejskiej w Żarowie z dnia 8.09.2005 r.

Miejscowość wzmiankowana w bulli protekcyjnej papieża Innocentego IV wydanej 9 sierpnia 1245 roku. Według pruskich opracowań statystyczno-topograficznych biskupstwo wrocławskie było właścicielem wsi do sekularyzacji dóbr kościelnych w 1810 roku. Później gruntami bukowskimi zarządzał skarb państwa, który szybko sprzedał osobom prywatnym „dobra lenne” i sołectwo, a do 1819 roku przeprowadził proces uwłaszczenia ludności chłopskiej.

Imbramowice

Historyczny układ przestrzenny wsi w typie owalnicy. Głównym akcentem urbanistycznym jest kościół wraz z otoczeniem, położony w centrum wsi. Forma ochrony historycznego układu ruralistycznego: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego: Uchwała nr XL / 250 / 2005 Rady Miejskiej w Żarowie z dnia 08.09.2005 r.

Od przynajmniej drugiej ćwierci XIV wieku Imbramowicami władali członkowie rodu von Czirn. Przed 1370 rokiem doszło do rozpadu wsi na kilka działów ziemskich. Na podstawie wykazów z lat 1548-1550 można odtworzyć podział Imbramowic na 4-5 majętności z trzema folwarkami "Górnym", "Środkowym" i "Dolnym". Do początków lat 50-tych XIX w. zakończono reformy uwłaszczeniowe. Obszar wsi podzielono na część dominialną i gminną. W 1885 roku zabudowania folwarczne przedstawiały się następująco: „Górny” folwark – 5 domów mieszkalnych, „Środkowy” folwark – 4 domy mieszkalne, „Dolny” folwark – 1 dom mieszkalny. Powierzchnia gruntów folwarcznych wynosiła 491 ha. Do 1937 roku powierzchnia dominium zmniejszyła się do 510,7 ha. Jego zaplecze gospodarcze nadal stanowiły 3 folwarki, kraszarnia lnu i zmechanizowana cegielnia. Wszystkie zabudowania były zelektryfikowane.

Łażany

Historyczny układ przestrzenny wsi w typie wielodrożnicy. Istotny akcent urbanistyczny stanowi tu zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem (stajnia-wozownia – ob. jako warsztat, obora z magazynem, owczarnia – ob. budynek gospodarczy, budynek mieszkalny nr 16a, obora i spichlerz z częścią mieszkalną, 2 stodoły i kuźnia) oraz kościół wraz z przyległym terenem, znajdujące się w centrum wsi, po północnej stronie głównej drogi. Forma ochrony historycznego układu ruralistycznego: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego: Uchwała nr LVIII / 401 / 2018 Rady Miejskiej w Żarowie z dnia 6.11.2018 r.

Na przełomie XII i XIII wieku rozpoczął się proces zasiedlania terenów położonych nad Strzegomką. Osady zakładano w większych dolinach rzecznych otoczonych zalesionymi wzniesieniami. W takiej rozległej dolinie powstały pod koniec XII wieku Łażany. Etymologia nazwy wsi wywodząca się od słów „las” lub „laz”, czyli „karczowisko”, wskazuje na jej słowiańskie początki. Przybliża też sposób założenia osady poprzez wykarczowanie lasu porastającego obrzeża doliny rzecznej. Wkrótce po powstaniu nastąpiła relokacja Łażan na prawo niemieckie, a pierwsza o nich wzmianka w źródłach pisanych pochodzi z 1335 roku. W rejestrze świętopietrza archidiecezji gnieźnieńskiej figuruje kościół w miejscowości "Laszano".

Mrowiny

Historyczny układ przestrzenny wsi w typie wielodrożnicy, związany jest z jej średniowiecznym, polokacyjnym rodowodem. Dominującym akcentem urbanistycznym jest założenie pałacowo-folwarczne z parkiem, stanowiące północno-wschodnią granicę wsi (zabudowania folwarczne: 2 budynki mieszkalne przy ul. Leśnej, gorzelnia, 4 budynki mieszkalne przy ul. Zamkowej, spichlerz, obora, stodoła i 2 stajnie). Forma ochrony historycznego układu ruralistycznego: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego: Uchwała nr XLIII / 265 / 2005 Rady Miejskiej w Żarowie z dnia 10.11.2005 r.

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1213 roku. Aż do XIX wieku majątek w Mrowinach nie był związany na dłużej z jedną rodziną właścicieli. Wśród często zmieniających się posiadaczy miejscowości znajdowali się przedstawiciele rodów von Czirn, von Predel, von Schellendorf, von Wallenberg, von Nostitz, von Knobelsdorf. W 1868 roku Carl Friedrich von Kulmiz odkupił dobra w Mrowinach od spadkobierców Landgräfin Charlotte zu Fürstenberg, z domu von Schlabrendorf. Odtąd do 1945 roku majątek pozostał w rękach jego potomków. Po zakończeniu drugiej wojny światowej dobra Kulmizów zostały znacjonalizowane.

Pożarzysko

Historyczny układ przestrzenny wsi w typie owalnicy. Istotny akcent urbanistyczny stanowi tu kościół wraz z przyległym terenem, znajdujący się w północnej części wsi, po zachodniej stronie głównej drogi. Forma ochrony historycznego układu ruralistycznego: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego: Uchwała nr LI / 312 / 2006 Rady Miejskiej w Żarowie z dnia 25.05.2006 r.

Na niespokojne czasy rozbicia dzielnicowego przypada pierwsza wzmianka o wsi Posarisch (dzisiejsze Pożarzysko) oraz możnym rycerskim rodzie Ilikowiców, który był jej właścicielem na przełomie XII i XIII wieku. Po raz pierwszy o kościele w Pożarzysku informuje datowany na lata 1198-1201 dokument biskupa wrocławskiego Jarosława. Z kolei tzw. Nekrolog lubiąski, wzmiankuje dwóch rycerzy z Pożarzyska. Są nimi Ilik i jego syn Gniewomir. Zapisy z Lubiąża brzmią: pod 13 stycznia – „Ob. Comes Ilick de Pozarische. Viltzek, Petrus, Yngrammus, Henricus de Wifena, Gnowmirus filij eius. It. Joannes de Wifena" (wymienieni z imienia komes Ilik z Pożarzyska, Wilczek, Piotr, Ingram/Imbram, Henryk z Wierzbnej ?, Gniewomir, Jan z Wierzbnej ?) oraz pod 6 marca – „Ob. Gneomirus de Posariz qui dedit Vyazd — Yngrammus, Paulus filij eius" (wymienieni z imienia Gniewomir z Pożarzyska i Ujazdu, Ingram/Imbram, Paweł). Między 1175 a 1185 rokiem, został wzniesiony w Pożarzysku dwór rycerski, będący siedzibą komesa Ilika i jego następców – Gniewomira i Ingrama/Imbrama (do ok. 1200 roku). Najpóźniej w 1201 roku Imbram podarował klasztorowi lubiąskiemu prawo do ściągania dziesięciny z Pożarzyska. Imbram był ostatnim z rodu, o którym wiadomo, że posiadał majętności w okolicach Świdnicy. Ostatnia wzmianka o nim pochodzi z 1239 roku i datę tą należy traktować jako orientacyjny punkt wyznaczający koniec władania ziemskiego Strzegomiów na Ziemi Świdnickiej.

Pyszczyn

Historyczny układ przestrzenny wsi w typie owalnicy. Istotny akcent urbanistycznych stanowi tu zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem (ob. obora, 2 budynki gospodarcze, budynek mieszkalny), znajdujący się w południowej części wsi. Forma ochrony historycznego układu ruralistycznego: Uchwała nr XV / 77 / 2003 Rady Miejskiej w Żarowie z dnia 29.08.2003 r.

Pierwsze wzmianki o Pyszczynie pochodzą z 1277 roku, gdy istniał tu zamek, należący do księcia wrocławskiego, a następnie legnickiego. Od 1339 do 1520 roku wieś należała do rodziny von Tschirn i jej spadkobierców. W latach 1520-1725 w rezydencji (pierwotnie dworze obronnym) mieszkali członkowie rodu von Reichenbach. Rozbudowę dworu w pałac, zakończono w 1727 roku. Później rezydencja przeszła w ręce barona Fryderyka von Matuschka und Toppolczan. Na zlecenie jego spadkobierców dokonano kolejnej przebudowy pałacu, która trwała w latach 1794-1796 i nadała budynkowi widoczne do dziś cechy klasycystyczne. Adaptacja objęła rozbudowę pałacu o skrzydło boczne, przez co rezydencja zyskała kształt litery „L” i przekształcenie stojącego nieopodal spichlerza w teatr. Był to teatr amatorski, jednak przedstawienia ściągały okoliczne ziemiaństwo, a sezon teatralny obejmował kilka premier w roku. Renowacja zabytku miała miejsce w 1882 roku. Zbudowano wtedy okazałą loggię ze schodami do parku przypałacowego. W parku wybudowano romantyczną wieżę. Ostatnim przedwojennym właścicielem był Heinrich Gottfried von Matuschka und Toppolczan. W 1945 roku pałac zajęła Armia Czerwona, a po niej PGR.

Siedlimowice

Historyczny układ przestrzenny wsi w typie ulicówki. Istotny akcent urbanistycznych stanowi tu zespół pałacowo-parkowy z folwarkiem znajdujący się w północno-wschodniej części wsi, po północnej stronie głównej drogi. Forma ochrony historycznego układu ruralistycznego: Uchwała nr XLI / 192 / 2009 Rady Miejskiej w Żarowie z dnia 10.03.2009 r.

Po raz pierwszy Siedlimowice zostały wymienione w dokumencie powstałym pod koniec XIII wieku. Fałszywie datowany na 1213 rok stwierdzał, że z 14 łanów ziemi w Siedlimowicach miała być płacona dziesięcina na rzecz klasztoru w Lubiążu. Właścicielami dworu rycerskiego oraz folwarku byli od 2 połowy XIV wieku kolejno rody: von Czirn, von Seidlitz, von Schindel, von Seherr-Thoss, von Gellhorn, von Pückler, von Korn (do 1945). W połowie XVIII wieku w Siedlimowicach stał okazały trzykondygnacyjny, czteroskrzydłowy pałac z wewnętrznym dziedzińcem, pokryty dachem dwuspadowym, przebudowany w stylu barokowym prawdopodobnie wcześniej, bo na przełomie XVII i XVIII wieku. Rozległy dziedziniec zewnętrzny i wejście do pałacu znajdowały się po stronie południowej. Bramę wejściową ujmował ozdobny portal, nad którym wznosiła się wieżyczka z barokowym hełmem. Dziedziniec zewnętrzny otaczały zabudowania mieszkalno-gospodarcze. Od strony północnej przylegał do folwarku ogród ozdobny otoczony murem z wejściem od strony pałacu. Cały zespół pałacowo-folwarczny otoczony był murem z trzema bramami. Wedle opisów z drugiej i trzeciej dekady XVII wieku w skład zabudowy folwarcznej wchodziły chlew, stajnia, owczarnia, obora, stodoła i komora na uprzęż (pomieszczenie magazynowe). Podczas modernizacji majątku w w lat 70. XIX wieku przebudowano również obiekty gospodarcze (ob. obora, stajnia i 3 stodoły – w stanie całkowitej ruiny). Wszystkie murowane z cegły, tynkowane, jednokondygnacyjne o zwartej bryle na planie prostokąta. Stodoły dwu- i trójprzejazdowe. Do dnia dzisiejszego zachowały się dwie oficyny mieszkalne.

Wierzbna

Historyczny układ przestrzenny wsi w typie wielodrożnicy. Istotny akcent urbanistycznych stanowi tu założenie pocysterskie, usytuowane w pn. części wsi, na zboczu wzniesienia. Forma ochrony historycznego układu ruralistycznego: Uchwała nr LIII / 253 / 2009 Rady Miejskiej w Żarowie z dnia 30.12.2009 r.

W źródłach pisanych nazwa wsi pojawia się po raz pierwszy w 1209 roku w dokumencie wystawionym przez Henryka Brodatego wymienieni są w nim najstarsi właściciele wsi „comes Stephanus de Wirbna” oraz „comes Johannes de Wirbno et frater eius Nicolaus”. Według badań gród istniał już w XII wieku, lub na przełomie XII i XIII wieku. W 1366 roku właścicielem wsibył niejaki Konrad von Rohnau. W 1403 roku wieś została sprzedana cystersom z Krzeszowa. Z tego czasu pochodzi wzmianka o murowanym dworze, który został przebudowany przez Cystersów na letnią rezydencję. Dzisiejszy wygląd elewacji dworu jest specyficznyy dla architektury eklektycznej lat 20. XIX wieku, natomiast rozbudowany system korytarzy świadczy o tym, że największej przebudowy dokonano w okresie baroku. Trójskrzydłowa, dwukondygnacyjna bryła dworu posiada ok. 40 pomieszczeń i w całości jest podpiwniczona. Przy budynku znajduje się oficyna – dawny budynek klasztorny, posiadająca dwie kondygnacje. Wszystkie pomieszczenia parterowe zachowały sklepienia krzyżowe. Zabudowania folwarczne powstały w latach 80-tych XVIII wieku (po 1784 roku) w miejscu wcześniejszej zabudowy gospodarczej, która została zniszczona przez wielki pożar. Na polecenie opata krzeszowskiego Placidusa Mundferinga wybudowano wtedy wielki kompleks budynków folwarcznych zorganizowanych wokół 3 dziedzińców. W latach 60. XX wieku część zabudowy folwarcznej została wyburzona. Kolejne rozbiórki i wpływ czynników atmosferycznych sprawił, że do początku lat 90. XX wieku, przetrwały tylko fragmenty 4 budynków gospodarczych

Żarów

Historyczny układ urbanistyczny z 2 połowy XIX wieku. Forma ochrony historycznego układu urbanistycznego: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego: Uchwała nr XXV / 155 / 2004 Rady Miejskiej w Żarowie z dnia 01.07.2004 r.

Przedmiotem sporów naukowych jest identyfikacja pierwotnej wsi Żarów. Część badaczy utożsamia ją z wzmiankowaną w dokumencie z 1290 roku miejscowością - Sarow - i dowodzi, że w 1318 roku doszło do ponownej lokacji wsi na prawie niemieckim. W okresie nowożytnym pierwszymi znanymi właścicielami wsi byli członkowie śląskiego rodu Mülheim (2 połowa XVI wieku), później majątek przejęły ją równie znane śląskie rody von Zedlitz, von Nostitz i von Burghauss. Na przełomie XVIII i XIX wieku Żarów był jedną z najmniejszych wsi w księstwie świdnickim. Miejscowość ucierpiała także w trakcie licznych na Śląsku wojen. Mało znacząca miejscowość zmieniła swój charakter w połowie XIX wieku, przekształcając się ze wsi w osadę przemysłową. Rozwój przemysłu Ziemia Żarowska zawdzięcza Karlowi Kulmizowi, budowniczemu linii kolejowej Wrocław – Świebodzice. Kulmiz w 1858 roku założył spółkę „Silesia”, produkującą początkowo kwas siarkowy, a z czasem również szeroki asortyment innych środków chemicznych. Był również twórcą wielu innych zakładów przemysłowych i przedsięwzięć gospodarczych – Szamotowni (zał. 1850 rok), huty szkła „Ida”, odlewni żeliwa „Maria”, sieci placówek handlowych przy stacjach kolejowych, itp. Rozwojowi przemysłu w mieście towarzyszył znaczny wzrost liczby ludności i rozwój przestrzenny Żarowa. W miejsce starej zabudowy powstały obiekty przemysłowe, a przede wszystkim wielorodzinna zabudowa czynszowa o charakterze miejskim oraz obiekty użyteczności publicznej. W rezultacie zabudowa Żarowa miała charakter chaotyczny, a dominowały 2-3-piętrowe domu mieszkalne powstałe w czwartej ćwierci XIX wieku i na początku XX wieku. Dzieło Karla Kulmiza kontynuowali jego następcy: syn Paul i wnuk Eugen. Kulmizowie nie ograniczali się do intensywnej działalności gospodarczej, prowadzili również ożywione działania charytatywne i patronackie (finansowanie szkół i przedszkoli, budowa szpitala i mieszkań robotniczych, opieka nad najuboższymi, finansowanie budowy infrastruktury miejskiej i kościoła). W czasie II wojny światowej Żarów nie uległ poważniejszym zniszczeniom. W październiku 1954 roku miejscowość otrzymała prawa miejskie.

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła i ilustracje:
1. Zabytki przeznaczone do zagospodarowania społecznego na terenie województwa wałbrzyskiego" Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Wałbrzychu, zdj. A. Ślusarczyk, J. Walecki, opracowanie A. Młodecka, Wałbrzych 1979
2. T. Ciesielski, Gmina Żarów. Monografia historyczna, Żarów 1993
3. M. Jarosz, Słownik wyrazów obcych, red. prof. I. Kamińska-Szmaj, Wrocław 2001
4. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2003 nr 162 poz. 1568)
5. T. Ciesielski, Żarów, Historia Miasta i Gminy, Żarów 2006
6. Karty GEZ Żarów 2004 / 2020
7. B. Mucha, Tajemnice Ziemi Żarowskiej. Przewodnik po miejscach nieznanych i zapomnianych, Świdnica 2019
8. J. Welc-Jędrzejewska, E. Kulesza-Szerniewicz, B. Makowska, E. Stieler, E. Jagielska, Problematyka ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Poradnik dla planistów i samorządów lokalnych, Warszawa 2011

Opracowanie
Bogdan Mucha