Szlacheckie rozrywki von Matuschków z Pyszczyna

11 sierpnia 1724 roku zmarł Hans Heinrich ostatni z rodu von Reichenbach, właściciel Pyszczyna. Jego córka Carolina Sophia jako kobieta nie mogła przejąć dóbr lennych po zmarłym ojcu. Zabraniał tego list lenny nadany von Reichenbachom jeszcze w 1540 roku przez biskupa wrocławskiego Baltazara von Promnitza. Ponad 180 lat później ówczesny biskup wrocławski po raz kolejny rozdysponował majętności pyszczyńskie, nadając je Heinrichowi Gottfriedowi baronowi von Spättgen, właścicielowi podlegnickiego Ulesia oraz kilku majątków na wschód od Grodkowa: Dębiny, Głębocka, Tarnicy i Żelazna. Nowy właściciel Pyszczyna otrzymał list lenny 12 kwietnia 1727 roku. Przed swoją śmiercią w roku 1744, przekazał dobra pyszczyńskie mężowi swojej córki Józefy, baronowi Friedrichowi Rudolfowi von Matuschka, który przejął herb i tytuł po zmarłym teściu. Odtąd hrabiowie von Matuschka, baronowie Toppolczan-Spättgen władali Pyszczynem do 1945 roku. W 1843 roku wykupili lenno biskupie, a Pyszczyn jako siedziba rodowa, dołączył do rozległy kompleksu majątkowego w skład którego wchodziło miasto Biała, 9 wsi i 10 folwarków, łącznie 6 031 ha ziemi. Kolejnymi właścicielami Pyszczyna byli: 1744-1750 – Friedrich Rudolf von Matuschka-Spättgen, 1750-1783 – Heinrich Gottfried von Matuschka-Spättgen, 1783-1829 – Joseph Maximilian von Matuschka-Spättgen, 1829 (1833)-1860 – Anton Maria von Matuschka-Spättgen, 1860-1889 – Alfred Maria von Matuschka-Spättgen, 1889-1918 – Hans Balthasar von Matuschka-Spättgen, 1918-1945 – Hans Heinrich Gottfried Maria von Matuschka-Spättgen.

Herb hrabiów von Matuschka, baronów Toppolczan und Spättgen

Główne ramy życia materialnego rodziny właścicieli Pyszczyna tworzył dom. Jak informuje napis zamieszczony na portalu pyszczyńskiego pałacu, jeszcze w 1727 roku zakończona została jego przebudowa „Renov. MDCCXXVII”, którą sfinansował Heinrich Gottfried von Spättgen. Wówczas dobudowana została pałacowa kaplica. W latach 1794-1796 obiekt został rozbudowany poprzez podwyższenie i powiększenie jego korpusu oraz dobudowanie nowego skrzydła, które wchłonęło wspomnianą kaplicę. W 1882 roku pałac gruntownie odnowiono, a także wzniesiono od strony ogrodu loggię z ozdobnymi schodami tarasem. Po wszystkich rozbudowach w pałacu pyszczyńskim były 64 pomieszczenia. W dwunastu z nich stały XVII-wieczne meble. Sale te określano w początku XX wieku jako „historyczne”. Istotnym elementem kształtującym scenerię życia właścicieli pyszczyńskiego pałacu był strój, tworzony wedle ówcześnie obowiązującej mody. Spośród zabaw i rozrywek hrabiów von Matuschka-Spättgen na plan pierwszy niewątpliwie wysuwały się spacery, podróże (w celach służbowych, towarzyskich, zdrowotnych czy religijnych), jazda konna i polowanie, które było zabawą największą, najpowszechniejszą i najwyżej cenioną. Polowanie uważano bowiem za zabawę rycerską, dostępną jedynie dla szlachetnie urodzonych. Za jego pośrednictwem broniono się przed szkodnikami oraz zdobywano przysmaki dla kuchni. Po za tym ze specjalną przyjemnością oddawano się wszelkiego rodzaju zabawom towarzyskim, takim jak bale czy maskarady, których z pewnością nie brakowało w murach pyszczyńskiej rezydencji von Matuschków.

Do dnia dzisiejszego na terenie dawnego zespołu pałacowo-parkowego w Pyszczynie, zachowały się dwie budowle, których pierwotna funkcja była ściśle związana z dworskimi rozrywkami hrabiowskiej rodziny. Jeszcze w 1783 roku z inicjatywy Josepha Maximiliana hrabiego Matuschka-Toppolczan von Spättgen w bezpośrednim sąsiedztwie pałacu i parkowego otoczenia, wzniesiono teatr dworski. W formie obecnej jest to budynek założony na planie prostokąta, z kamienia i cegły, tynkowany, nakryty niskim dachem czterospadowym. Dwukondygnacyjny w części zachodniej, mieszczącej podscenium i scenę oraz trójkondygnacyjny w części wschodniej. W przyziemiu jego cokół zdobiony jest horyzontalnymi pasmami boniowania. Elewacja południowa i północna budynku zawiera trzy ślepe arkady wielkiego porządku, a w osiach skrajnych pozorne wyrysowane w tynku. Obiekt swoją późnobarokową formą oraz dekoracją nawiązuje do analogicznych budowli włoskich. We wnętrzu, mimo zniszczeń, zachowały się fragmenty oryginalnego wystroju. Przedstawienia odbywały się w nim do połowy XIX wieku. W teatrze grywali von Matuschka-Toppolczanowie, a na ich amatorskie przedstawienia, których premier było nawet kilka w roku, zjeżdżały się tutaj wszystkie liczące się okoliczne rodziny szlacheckie.

Budynek dawnego teatru w posiadłości von Matuschków, fot. GEZ Żarów 2004 / 2021

Budynek dawnego teatru w posiadłości von Matuschków i jego ozdobny detal, fot. B. Mucha

W 2 połowie XIX wieku (ok. 1882 roku ?) na skraju dworskiej posiadłości, wzniesiono z inicjatywy hrabiego Alfreda Marii Matuschka-Toppolczan von Spättgen, murowaną strzelnicę. Jej ściana zbudowana z łamanego łupka zieleńcowego (częściowo tynkowana) i wsparta dwiema ukośnymi przyporami zawiera liczne ślady użytkowania w postaci otworów po pociskach. To właśnie tutaj panowie na Pyszczynie, szlifowali swoje umiejętności strzeleckie oraz testowali broń palną z zasobów prywatnego arsenału. Warto przy tym wspomnieć, że już na przełomie XIX i XX wieku rozwinięte strzelectwo sportowe zostało dyscypliną rozgrywaną w ramach Mistrzostw Świata (od 1890 r.) oraz Igrzysk Olimpijskich (od 1896 r.). Być może podobne zawody sportowe dla przedstawicieli okolicznych domów szlacheckich odbywały się w pyszczyńskiej posiadłości von Matuschków.

Dawna murowana strzelnica von Matuschków w Pyszczynie, fot. B. Mucha

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła:
1. T. Ciesielski, Gmina Żarów. Monografia historyczna, Żarów 1993
2. Rezydencje ziemi świdnickiej, zespół redakcyjny: W. Rośkowicz, S. Nowotny, R. Skowron, Świdnica 1997
3. M. Perzyński, Zamki, twierdze i pałace Dolnego Śląska i Opolszczyzny, Wrocław 2006
4. R. M. Łuczyński, Zamki, dwory i pałace w Sudetach, Legnica 2008
5. B. Mucha, Tajemnice Ziemi Żarowskiej. Przewodnik po miejscach nieznanych i zapomnianych, Świdnica 2019
6. B. Mucha, Pałac w Pyszczynie i jego rozbudowa według planów Carla Lüdecke, Żarów 2020 (http://www.izba.centrum.zarow.pl/artykuly/1143-palac-w-pyszczynie-budowla)
7. GEZ Żarów 2004 / 2021
8. Archiwum autora

Opracowanie
Bogdan Mucha