Kolumna morowa z figurą św. Marii Immaculaty w Wierzbnej

Widzimy je zarówno w małych wsiach jaki i w dużych miastach. Mają różne kształty i zdobienia. Niektóre z nich są bogato ornamentowane (zwłaszcza te miejskie) inne proste i pozbawione wymyślnych dekoracji. Mowa o tzw. słupach morowych, czasami zwanych też kolumnami morowymi (zarazy). Dzisiaj wiele z nich stoi jeszcze dumnie i wtapiając się w lokalny krajobraz, dopełnia go i wzbogaca. Dlaczego słupy te zostały kiedyś zbudowane i co tak naprawdę oznaczają ? Aby zrozumieć sens ich stawiania, należy wspomnieć najpierw o jednej z najgorszych epidemii, jaka dotknęła ludzkość w dziejach. Była nią oczywiście dżuma, wywołana przez bakterię Yersinia pestis. Straszliwa choroba atakowała kilka razy i zawsze z ogromnymi konsekwencjami. Pierwsza wielka zaraza, która otrzymała nazwę dżumy, dotknęła Cesarstwo Bizantyńskie, w tym jego stolicę Konstantynopol w latach 541-542 n.e. Jak podaje bizantyjski historyk Prokopiusz z Cezarei, w szczytowym okresie zaraza zabijała 10 000 mieszkańców Konstantynopola dziennie, a umrzeć miał w sumie nawet 25 mln ludzi. Po raz drugi najokrutniejsza zaraza w historii ludzkości, nazwana wtedy Czarną Śmiercią, wybuchła w XIV wieku i spustoszyła znaczną część Europy. Szacuje się, że szerząc się na starym kontynencie i okolicach Morza Śródziemnego, przyczyniła się do śmierci (w zależności od szacunków) 30-60% ówczesnej populacji Europy, ogólnie zaś przyczyniła się do spadku ogólnoświatowej liczebności ludzkiej z 450 milionów do 350–375 milionów w XIV wieku. Zaraza szalała na kontynencie jeszcze kilkakrotnie, m.in. w XVII i na początku XVIII wieku. Wtedy właśnie pojawił się zwyczaj budowania tzw. słupów/kolumn morowych.

Kolumna morowa (niem. Pestsäule, czes. Morový sloup), jest niczym innym jak wolno stojącą konstrukcja architektoniczna, w kształcie słupa, obelisku bądź piramidy, wsparta na cokole, zdobiona licznymi figurami świętych lub alegorycznymi. Często jest to kolumna Trójcy Przenajświętszej lub kolumna maryjna (kolumna, na której znajduje się figura Matki Boskiej, najczęściej barokowa). Kolumny morowe w odróżnieniu od innych tego typu kolumn stawiane były jako wotum dziękczynne przez ludność wierzącą, że została wybawiona od moru. Wznoszenie kolumn morowych rozpowszechniło się po Soborze Trydenckim (1545–1563 – potępił Lutra i innych zwolenników reformacji i podjął dzieło odnowy Kościoła – kontrreformacja) w krajach Monarchii habsburskiej (w tym Austria, Czechy, Śląsk) i w Bawarii. Pestsäule jest formą barokową. Za wzór służyła kolumna maryjna ustawiona w 1614 roku na Piazza Santa Maria Maggiore w Rzymie. Do dzisiaj zachowało się całkiem sporo tych osobliwych zabytków architektury i symboli pobożności w jednym. W Czechach kolumny morowe stoją m.in w miejscowościach Brno (lata 80-te XVII w.), Chrudim (1715 ), Jablonné v Podještědí (1687), Kutná Hora (1713-1715), Litovel (1724), Lomnici (1710), Ołomuniec – 2 (1715-1723 i 1715-1754), Opava (1675), Písek (1715), Plzeň (1681), Telči (1716-1720), Uherský Brod (1692), Vyškov (1719), Zábřeh (1713), Zákupy (1708) oraz na praskich Hradczanach (1725-1736). Na Śląsku znajduje się obecnie ponad 60 kolumn zwieńczonych figurą św. Marii, powstałych pomiędzy rokiem 1670, gdy w zespole cysterskim w Lubiążu stanęła pierwsza taka kolumna, a połową XVIII wieku. Nie wszystkie są jednak tzw. kolumnami morowymi. Do takich zaliczyć możemy zabytki znajdujące się m.in. w miejscowościach Duszniki Zdrój (1725), Jaszkotle (1668), Kłodzko (1780), Lądek Zdrój – przy drodze do Kłodzka (1749), Lubomierz (1730 – 1736), Otmuchów (1734), Prudnik (1694), Racibórz (1725-1729), Radków (1680), Wołów (1733), Ziębice (1686).

Kolumna maryjna w Wołowie (źrodło)

Osobliwa kolumna morowa, znajduje się również w miejscowości Wierzbna, gm. Żarów, pow. Świdnica. Jak pisze Tomasz Ciesielski w Monografii miasta i gminy Żarów " … słup dziękczynny, XVIII-wieczny przy drodze do Nowic za folwarkiem. Upamiętniał wielką zarazę bydła, ustawiono go na miejscu, gdzie zakopano 50 padłych zwierząt". Autor nie podaje jednak konkretnych źródeł dokumentujących zabytek. W istocie słup stojący przy cmentarzu, składa się z postumentu, kolumny toskańskiej i figury przedstawiającej postać św. Marii Immaculaty (łac. niepokalanej) z dłońmi złożonymi w modlitewnym geście na piersiach. Zabytek będący wotum, wystawionym w intencji błagalnej lub dziękczynnej nie posiada w gruncie rzeczy swojego funkcjonalnego odpowiednika. W odróżnieniu od niego inne znane kolumny morowe związane są z zarazami panującymi pośród ludności, a nie wśród zwierząt hodowlanych. Kolumna z Wierzbnej odznacza się prostotą wykonania co typowe jest dla tego rodzaju zabytków, posadowionych na gruntach wiejskich. Umieszczona na niej figura przedstawia postać św. Marii Niepokalanej bez dzieciątka, w młodym wieku, przyodzianą w długą suknię i stojącą na księżycu lub kuli ziemskiej oplecionej wężem (?), bez gwiaździstej korony wokół głowy. Bliską analogię stanowi tutaj figura umieszczona na kolumnie z roku 1733, która znajduje się przed zamkiem w Wołowie.

Kolumna morowa w Wierzbnej, widok z ok. 1930 r. (Świat Katolicki, R.5, Nr 49)

Kolumna morowa z figurą św. Marii Immaculaty w Wierzbnej, fot. B. Mucha

Taki wizerunek Marii Immaculaty, wykształcony został w XVII wieku i typowy był zwłaszcza dla epoki baroku i rokoko. Tematykę przedmiotu porusza m.in. Romuald Nowak w swoim opracowaniu pt. Maria Zwycięska na śląskich kolumnach maryjnych – geneza przedstawienia, gdzie pisze: spopularyzowana przez kontrreformację wolno stojąca rzeźba monumentalna, traktowana na Śląsku jako argument w dyskusji ideologicznej z protestantami, propagowała przede wszystkim kult Marii. Kościół potrydencki w sposób szczególny popierał ten kult, sięgając do tradycji, zatwierdzonego jeszcze przez papieża Sykstusa IV w 1476 r. święta Niepokalanego Poczęcia i rozwijając odrębny typ ikonograficzny – Marii Immaculaty. Na znaczeniu zyskał on zwłaszcza z chwilą ogłoszenia w 1647 r. przez Ferdynanda III dekretu o poddaniu monarchii habsburskiej pod opiekę Marii Immaculaty. Jej wizerunki zaczęły się wtedy pojawiać w najbardziej eksponowanych miejscach, stanowiąc ważny element przestrzenny różnorodnych uroczystości religijnych. Pierwowzorem formalnym tych pomników był monument z 1614 r. przed bazyliką Santa Maria Maggiore w Rzymie, ale kolumny maryjne na Śląsku nawiązywały raczej do bliższych realizacji z Monachium (1620–1639), Wiednia (1647, 1664–1667) i Pragi (1650) ". Odnośnie formy przedstawienia, czytamy "... klasyczny, najbardziej spopularyzowany, zwłaszcza w malarstwie, wizerunek Niepokalanej stworzył hiszpański malarz Bartolomé Estéban Murillo (1617–1682). Motyw Immaculaty pojawiał się w jego twórczości wielokrotnie, artysta wypracował 13 jego wersji. Jest on autorem wzorcowego typu ikonograficznego Niepokalanego Poczęcia NPM: Maria bez Dzieciątka, w bardzo młodym wieku, unosi się na obłokach z półksiężycem pod stopami; w części przedstawień u stóp Marii pojawia się glob ziemski otoczony przez węża. Zasadniczy element, który różnicuje wymienione kompozycje, to sposób ułożenia rąk Marii: złożonych na piersi, złożonych w geście modlitewnym bądź rozłożonych w geście poddania się woli Boga". Głowa wspomnianego przez autora węża, który otacza glob ziemski bądź księżyc, jest na niektórych przedstawieniach figuralnych deptana stopą św. Marii (m.in. figura z Wołowa). Gest ten podkreśla ideę zwycięstwa nad szatanem oraz jak się wydaje w czasie kontrreformacji był uprawnionym symbolem zwycięstwa Kościoła katolickiego nad protestantyzmem.

Słup morwy z Wierzbnej, przedstawia bardzo interesujący zabytek XVIII-wiecznej architektury wiejskiej. Jego pierwotna funkcja jako wotum, wystawione w intencji błagalnej lub też dziękczynnej za odejście zarazy bydła, czyni go niewątpliwie unikalnym. Słup wyraża głęboka pobożność ówczesnych mieszkańców wsi. Pojawił się zresztą w nieprzypadkowej miejscowości, gdzie kościół katolicki za sprawą krzeszowskich cystersów osiągnął pozycję dominującą. Wraz z tutejszym Nepomukiem z 1701 roku stanowi przykład szybkiego przenoszenia i osadzania nowych idei oraz trendów panujących w centrach austriackiej monarchii władanej przez kolejnych cesarzy Leopolda I, Józefa I i Karola VI Habsburga.

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła i ilustracje:
1. Świat Katolicki. Kronika ilustrowana z życia kościelnego. Dodatek tygodniowy Posłańca Niedzielnego dla diecezji wrocławskiej, Rocznik 5, Numer 49, Wrocław 1930
2. T. Ciesielski, Żarów. Historia Miasta i Gminy, Żarów 2006
3. R. Nowak, Maria Zwycięska na śląskich kolumnach maryjnych – geneza przedstawienia, Kwartalnik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego, T. 7, Nr 4 (26), 2012, s. 59-69
4. B. Mucha, Ziemia Żarowska. Od prehistorii do współczesności, Żarów 2016
5. https://www.fotopolska.eu/

Opracowanie
Bogdan Mucha