Budynki żarowskiej Chamottenfabrik C.Kulmiz w ujęciu architektoniczno-konserwatorskim

W okresie ostatnich 200 lat przemysł odcisnął bardzo silne piętno w rozwoju wielu miast oraz regionów. Cały szereg małych ośrodków zawdzięcza temu sektorowi gospodarki ogromny wzrost potencjału demograficznego i gospodarczego, zwłaszcza w okresie uprzemysławiania w XIX wieku. Powszechnie stosowany termin tzw. drugiej rewolucji przemysłowej, przypadającej właśnie na drugą połowę XIX i początki XX stulecia, to nic innego jak proces zmian gospodarczych, społecznych i kulturalnych, który został spowodowany przez gwałtowny rozwój nauki i techniki. W wielu przypadkach do przeistoczenia się małej miejscowości w prężny ośrodek przemysłowy potrzebny był odpowiedni impuls w postaci występujących lokalnie kopalin oraz osoby będącej energicznym działaczem i inwestorem stawiającym na innowacje techniczne. Tak było właśnie w przypadku Żarowa. Surowcem mineralnym, który miał decydujący wpływ na powstanie Żarowskiej Fabryki Szamotowej C.Kulmiz Chamottenfabrik Saarau, C.Kulmiz, był bez wątpienia kaolin, którego złoża występują pomiędzy Żarowem, Mrowinami i Kalnem oraz w pobliżu Gołaszyc i Pożarzyska. Wydobycie kaolinu na obrzeżach Żarowa rozpoczęto w 1843 roku. Rok wcześniej powstała żarowska cegielnia, produkująca metodami tradycyjnymi piecowe kafle, cegły, dachówki i inne materiały budowlane. Po opracowaniu nowych metod przygotowania surowca i zmechanizowaniu wytwórczości, w 1850 roku ruszyła produkcja na skalę przemysłową nowego zakładu, któremu nadano nazwę Żarowska Fabryka Szamotowa C.Kulmiz.

Dynamicznie rozwijające się przedsiębiorstwo otrzymało państwowy złoty medal zasługi dla rozwoju przemysłu w 1861 roku, a także medal zasługi dla rozwoju przemysłu na światowej wystawie we Wiedniu w 1873 roku oraz złoty medal zasługi dla rozwoju przemysłu na Śląskiej Wystawie Rzemiosła i Przemysłu we Wrocławiu w 1881 roku. Wkrótce potem zostały zbudowane dwie fabryki filialne. Jedna powstała w 1889 roku w czeskim Halbstadt, druga w 1899 roku w bawarskim Marktredwitz. Obie były zaopatrywane w surowiec wydobywany i sprowadzany z Żarowa. W 1896 roku przedsiębiorstwo przekształcono w spółkę z o.o. i nadano nazwę Zjednoczone Zakłady Szamotowe w Żarowie, dawniej C.Kulmiz, spółka z o.o. Vereinigte Chamottenfabrik vormals C.Kulmiz G.m.b.H., Saarau. Przez ponad 80 lat istnienia żarowskiego przedsiębiorstwa, na produkowanych wyrobach, widniał stempel z nazwiskiem założyciela fabryki C.Kulmiz. Wyroby żarowskiej fabryki (względnie Halbstadt lub Marktredwitz) sprzedawane były do różnych zakątków Europy, dlatego dzisiaj nie dziwią „żarowskie” cegły, które spotykane są w Kramatorsku (dzisiaj wschodnia Ukraina, dawniej Cesarstwo Rosyjskie) lub Forcella Bragarolo we włoskich Dolomitach (Alpy Wschodnie).

W 1932 roku spółka Vereinigte Chamottenfabrik Saarau, na skutek trudności finansowych została przejęta przez berlińskie konsorcjum Didier Werke A.G. W publikacji pt. „Żarów. Historia miasta i gminy”, autorstwa Tomasza Ciesielskiego możemy przeczytać: Pod koniec lat 20-tych poprawiła się kondycji zakładów szamotowych po uzyskaniu wielkiego zamówienia na dostawę wyrobów ogniotrwałych dla rozbudowującego się ciężkiego przemysłu w ZSRR. W 1931 r. wszystkie zakłady spółki odczuły skutki Wielkiego Kryzysu. Spółka znalazła się w poważnych tarapatach finansowych. Poszukując oszczędności drastycznie ograniczono produkcję, zamknięto fabryki w Udaninie i Halbstadt, zwolniono część pracowników w Żarowie. Nie udało się jednak uratować samodzielności spółki. W 1932 r. została przejęta przez konsorcjum „Didier Werke A.G.” z siedzibą w Berlinie. Wkrótce rozdzieliło się ono na 4 grupy, dyrekcja wschodniej znajdowała się we Wrocławiu, a główne laboratorium w Żarowie. Fabryce żarowskiej nadano nazwę „Zakłady spółki akcyjnej Didiera w Żarowie” („Didier Werke A.G., Saarau”). Prace modernizacyjne, które przeprowadzono w następnych latach, dały żarowskim zakładom, statut najnowocześniejszych w całych Niemczech, a o skali produkcyjnej świadczy liczba 48 000 ton materiałów ognio- i kwasoodpornych wyprodukowanych w 1938 roku. Do zaprzestania produkcji w 1945 roku, wyroby te sygnowano marką Didier, czyli nazwiskiem francuskiego kupca Ferdinanda Didiera, który w 1834 roku założył w Podejuchach (część miasta i osiedle administracyjne Szczecina), pierwszą w Niemczech fabrykę materiałów ogniotrwałych pod nazwą Chamotte- und Gasretorten-Fabrik, Kalkbrenerei, Ziegelei in Podejuch.

Wspomniany wyżej proces modernizacyjny, zarówno w żarowskiej fabryce materiałów ognio- i kwasoodpornych, a także w wielu innych zakładach przemysłowych, był zazwyczaj przyczyną wymiany parku maszynowego. Użytkowane dotychczas pojedyncze narzędzia i urządzenia stawały się zbędne. Najczęściej ulegały one zniszczeniu lub były demontowane. W przypadku rozbudowanych maszyn oraz infrastruktury fabryk, rzecz nie była już taka prosta. Wiele z nich, a zwłaszcza budynki, było wykorzystywanych latami, poddając je jedynie unowocześnianiu i adaptacji. Dlatego też niejednokrotnie dotrwały one do czasów nam współczesnych, stając się spuścizną minionych lat czy stuleci, świadkiem dawnych technologii, metod wytwarzania – dziedzictwem przemysłowym czy poprzemysłowym. W przypadku dawnych zakładów C. Kulmiz, zachowana do dziś infrastruktura budowlana, reprezentowana przez pięć obiektów wzniesionych w latach ok. 1872-1910. Wśród nich jest budynek administracyjny, budynek kotłowni – siłowni energetycznej, budynek produkcyjny piecowni – strefa socjalna, budynek produkcyjny piecowni – tzw. tunel I oraz budynek produkcyjny piecowni – tzw. tunel II.

Budynek administracyjny, fot. GEZ Żarów 2004 / 2021

Budynek administracyjny zakładów materiałów ogniotrwałych, ob. Polska Ceramika Ogniotrwała. Wybudowany ok. 1910 r. Adres: Żarów, ul. Hutnicza 1, 58-130 Żarów (nr dz. 561/2). Karta adresowa zabytku (Gminna Ewidencja Zabytków – Żarów). Forma ochrony: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (Uchwała nr XXV/155/2004 Rady Miejskiej w Żarowie z dnia 01.07.2004 r.). Architektura: Budynek trójkondygnacyjny, podpiwniczony z półpiętrem, murowany z cegły na kamiennym cokole. Budynek na rzucie prostokąta z symetrycznie umieszczonym ryzalitem wejściowym, 3- i 9-osiowy, nakryty płytkim blaszanym dachem dwuspadowym. Ceglany detal w postaci obramień okien, drzwi i szczytów, gzymsów, lizen wykonany został z użyciem cegły glazurowanej. Otwory zamknięte łukiem odcinkowym, w regularnym układzie. Otwory wejściowe w elewacji tylnej i szczytowej umieszczone zostały osiowo. Strefa wejściowa w elewacji tylnej budynku zaznaczona została odmiennym kolorem cegły. Stan zachowania: Budynek z zachowaną historyczną bryłą, kompozycją elewacji oraz pierwotnym kształtem otworów i detal architektoniczny. Wymieniona stolarka okienna z imitacją pierwotnych podziałów. Postulaty dotyczące konserwacji: Wymagane zachowanie historycznej bryły budynku, kompozycji elewacji i detalu architektonicznego. Zakaz docieplania elewacji.

Budynek kotłowni, siłowni energetycznej, fot. GEZ Żarów 2004 / 2021

Budynek kotłowni, siłowni, energetycznej zakładów materiałów ogniotrwałych, ob. Polska Ceramika Ogniotrwała - budynek nieużytkowany. Wybudowany ok. 1905 r. Adres: Żarów, ul. Hutnicza 1, 58-130 Żarów (dz. nr 378/15). Karta adresowa zabytku (Gminna Ewidencja Zabytków – Żarów). Forma ochrony: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (Uchwała nr X/91/2015 Rady Miejskiej w Żarowie z dnia 25.06.2015 r.). Architektura: Budynek dwukondygnacyjny, murowany z cegły na wysokim kamiennym cokole, częściowo tynkowany. Wzniesiony na rzucie prostokąta i składający się z dwóch segmentów. Partia wschodnia nieco szersza z nadbudówką na dachu. Dachy dwuspadowe o małym kącie nachylenia połaci. Elewacje budynku artykułowane są lizenami zwieńczonymi sterczynami, szczyty zdobione arkadowymi blendami, a w elewacjach dłuższych występują arkadowe fryzy pod gzymsem głównym. Część otworów zamkniętych jest w formie pełnołukowej. Stan zachowania: Budynek z zachowaną historyczną bryła, kompozycją elewacji, pierwotnym kształtem otworów, detalem architektonicznym oraz stolarką (ubytki przeszkleń). Znaczne ubytki tynku. Postulaty dotyczące konserwacji: Remont elewacji z zachowaniem, kompozycji, detalu architektonicznego oraz historycznej bryły budynku. Zakaz docieplania elewacji, uzupełnienie przeszkleń, zachowanie pierwotnych podziałów w razie wymiany stolarki.

Budynek produkcyjny piecowni - strefa socjalna (daw. piece okresowe Medheim), fot. GEZ Żarów 2004 / 2021

Budynek produkcyjny piecowni zakładów materiałów ogniotrwałych, ob. Polska Ceramika Ogniotrwała - strefa socjalna (daw. piece okresowe Medheim). Wybudowany ok. 1872 r. Adres: Żarów, ul. Hutnicza 1, 58-130 Żarów (nr dz. 378/15). Karta adresowa zabytku (Gminna Ewidencja Zabytków – Żarów). Forma ochrony: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (Uchwała nr X/91/2015 Rady Miejskiej w Żarowie z dnia 25.06.2015 r.). Architektura: Budynek czterokondygnacyjny o zwartej bryle, murowany z cegły i kamienia, częściowo współcześnie tynkowany, wzniesiony na rzucie prostokąta, nakryty płytkim dachem dwuspadowym o małym kącie nachylenia połaci. Ceglany detal w postaci podziałów ramowych elewacji, wsporników oraz obramień otworów. Regularny układ otworów zamkniętych łukiem odcinkowym. Stan zachowania: Budynek z zachowaną historyczną bryła, kompozycją elewacji oraz detalem architektonicznym. Część otworów przemurowana i zamurowana, częściowo wymieniona stolarka okienna bez zachowania pierwotnych podziałów. Postulaty dotyczące konserwacji: Wymagane zachowanie historycznej bryły budynku, kompozycji elewacji oraz detalu architektonicznego. Zakaz docieplania elewacji.

Budynek produkcyjny, tzw. tunel II, fot. GEZ Żarów 2004 / 2021

Budynek produkcyjny piecowni zakładów materiałów ogniotrwałych, tzw. tunel II, ob. Polska Ceramika Ogniotrwała. Wybudowany ok. 1872 r. Adres: Żarów, ul. Hutnicza 1, 58-130 Żarów (dz. nr 378/15). Karta adresowa zabytku (Gminna Ewidencja Zabytków – Żarów). Forma ochrony: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (Uchwała nr X/91/2015 Rady Miejskiej w Żarowie z dnia 25.06.2015 r.). Architektura: Budynek dwukondygnacyjny, murowany z cegły, częściowo tynkowany, wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta, nakryty płaskim dachem. Detal architektoniczny w postaci ramowych podziałów elewacji. Stan zachowania: Budynek z zachowaną historyczną bryła, zmodernizowaną kompozycją elewacji. Część otworów zamurowana i przemurowana, stolarka okienna wymieniona bez zachowana pierwotnych podziałów. Postulaty dotyczące konserwacji: Wymagane zachowanie historycznej bryły budynku oraz historycznej kompozycji elewacji.

Budynek produkcyjny, tzw. tunel I, fot. GEZ Żarów 2004 / 2021

Budynek produkcyjny zakładów materiałów ogniotrwałych (dawna młynownia), tzw. tunel I, ob. Polska Ceramika Ogniotrwała. Wybudowany w latach 1872-1910. Adres: Żarów, ul. Hutnicza 1, 58-130 Żarów (dz. nr 378/15). Karta adresowa zabytku (Gminna Ewidencja Zabytków – Żarów). Forma ochrony: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (Uchwała nr X/91/2015 Rady Miejskiej w Żarowie z dnia 25.06.2015 r.). Architektura: Budynek trójkondygnacyjny murowany z cegły, częściowo tynkowany, wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta, nakryty płaskim dachem tarasowym. Ceglany detal w postaci obramień okien, ramowych podziałów elewacji oraz gzymsów. Stan zachowania: Budynek częściowo zmodernizowany, obudowany współczesnymi budynkami. Zmieniona konstrukcja dachu. Częściowo zachowana historyczna bryła budynku, kompozycja elewacji oraz detal architektoniczny. Części otworów przemurowana, wymieniona części stolarki okiennej bez zachowania pierwotnych podziałów. Znaczne ubytki tynku. Postulaty dotyczące konserwacji: Wymagane zachowanie historycznej bryły budynku, kompozycji elewacji i detalu architektonicznego. Zakaz docieplania elewacji, uzupełnienie brakujących fragmentów tynku.

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript..

Źródła:
1. Stettiner Chamottefabrik Aktiengesellschaft Vormals Didier. 50 Jahre Aktiengesellschaft 1972-1922
2. GEZ Żarów 2004 (Alma)
3. T. Ciesielski, Żarów. Historia miasta i gminy, Żarów 2006
4. GEZ Żarów 2021

Opracowanie
Bogdan Mucha