O dawnych szkołach w Mikoszowej i Przyłęgowie

Wiejskie szkoły na obszarze Śląska, działały już w XIV wieku, jednak wzmianki o nich z okresu poprzedzającego XVI wiek są znikome. Być może już na przełomie XV i XVI wieku, tzw. szkoły parafialne funkcjonowały przy każdym probostwie. Ok. 1500 roku prawdopodobnie istniały już szkoły w Łażanach (Laasan) i Mielęcinie (Pfaffendorf) o czy wspomina niemiecki badacz C.Herold w swoim opracowaniu pt. Schematismus der offentlichen evangelischen und katolischen Volksschule des Reg.-Bez, Breslau 1911. Prężny rozwój oświaty skupionej w osadach wiejskich nastąpił w XVI wieku za sprawą ruchu reformatorskiego jak i kontrreformacji. Zarówno protestanci jak i katolicy zainteresowani byli wówczas zakładaniem szkół przy każdej parafii. Negatywny wpływ zwłaszcza dla rozwijającego się szkolnictwa protestanckiego przyniosły lata wojny trzydziestoletniej 1618-48 i akcja kontrreformatorska, która wykorzeniła oświatę wraz z parafiami ewangelickimi. Jej powolna odbudowa w oparciu o sieć parafii katolickich nastąpiła w 2 połowie XVII wieku. W początkach XVIII wieku oprócz szkół łażańkiej i mielęcińskiej, działały szkoły w Bukowie (Bockau), Imbramowicach (Ingramsdorf; powstała przed 1677 r. ?), Krukowie (Raaben; powstała w 1670 r. ?) oraz w Wierzbnej (Würben; przed 1700 r.). Lata 40-te XVIII wieku to czas, kiedy Śląsk przechodzi pod panowanie Królestwa Pruskiego. W praktyce dla szkolnictwa oznaczało to odtworzenie na nowo sieci szkół protestanckich, których w ciągu zaledwie 5 lat powstało kilkaset. W tym czasie powstają szkoły w Gołaszycach (Gohlitsch), Imbramowicach (Ingramsdorf), Łażanach (Laasan) oraz w 3 ćwierci XVIII wieku w Przyłęgowie (Preilsdorf).

Kolejne lata przyniosły wzrost zainteresowania sprawami oświaty oraz regulaminy dla szkół katolickich i ewangelickich w kwestii wieku uczniów obowiązków i czasu trwania edukacji. Ustawy szkolne z lat 1800-1801 nie tylko obciążały kosztami utrzymania szkoły przez gminę w 2/3 i zwierzchność feudalną 1/3, lecz także określały czas trwania edukacji w szkołach elementarnych dla dzieci w wieku 6 do 13 lat i w niedziele do 16 roku życia. Rozbudowa sieci szkół elementarnych przyniosła w 1 połowie XIX wieku powstanie placówek w Kalnie (Kallendorf) i Zastrużu (Sasterhausen). Do trzeciej ćwierci XIX wieku zaledwie jedna szkoła w naszej pobliskiej okolicy – łażańska dysponowała wybudowanym w początkach XIX wieku funkcjonalnym budynkiem, w którym realizowany był pełen program nauczania. Pozostałe placówki jeszcze w 3 ćwierci XIX wieku przedstawiały stan typowej zagrody chłopskiej – dom z mieszkaniem dla nauczyciela pomieszczeniem lekcyjnym oraz dodatkowo znajdująca się obok stajnia, chlewik i stodoła.

Wedle zachowanych źródeł pisanych szkoła ewangelicka w Przyłęgowie (niem. Preilsdorf) powstała w drugiej połowie XVIII wieku (158, 1760 lub 1773 r. ?). Przynajmniej kilkakrotnie placówka zmieniała swoją siedzibę. Jej pierwotna siedziba znajdowała się prawdopodobnie w wynajętej izbie chłopskiego domostwa. W 1820 roku powstał pierwszy budynek szkolny, który był użytkowany do 1895 roku, kiedy przy znacznym wsparciu finansowym właścicielki dóbr Marie von Kramsta, ukończono budowę nowego obiektu. Parterowy budynek mieścił sale lekcyjne oraz mieszkanie nauczyciela. Na początku XX wieku kadra nauczycielska składała się z dwóch wykwalifikowanych osób. Liczba uczniów szkoły w Przyłęgowie wynosiła: w 1869 roku – 86, w 1888 roku – 128 (w trzech klasach), w 1909 roku – 96 (w 2 klasach), w 1929 roku – 62 (w 2 klasach). Patronat nad szkołą sprawowali kolejno: Marie von Kramsta, Alfred von Wietersheim i Hans Christoph von Kramsta-Wietersheim. W latach 30. XX wieku szkoła w Przyłęgowie została przekształcona w bezwyznaniową placówkę ludową i w takiej formie dotrwała do 1945 roku. Następnie została przejęta przez polską administrację po wojnie (dawny poniemiecki budynek) i realizowała w latach 60. 4-klasowy program nauczania. W 1967 roku lekcje były prowadzone w 3 oddziałach (połączone klasy 1 i 2). Od 1973 roku szkoła w Przyłęgowie realizowała trzyletni program nauczania. Placówka został zlikwidowana ostatecznie w połowie lat 80. XX w. Pochodzący z 1895 roku budynek dawnej szkoły zachował się do dzisiejszego (ob. prywatny budynek mieszkalny). Jest to jednokondygnacyjny, murowany z cegły na kamiennym cokole, nietynkowany obiekt założony na rzucie litery „T” z poddaszem mieszkalnym. Ozdobny detal ceramiczny budynku reprezentowany jest za pomocą uskokowych szczytów, naczółków oraz fryzu arkadkowego). Otwory zamknięte są odcinkowo, w układzie regularnym. Bryłę obiektu nakrywają dwuspadowe dachy o pokryciu ceramicznym.

Budynek dawnej szkoły w Przyłęgowie (niem Preilsdorf), ob. budynek mieszkalny, fot. GEZ Żarów 2004 / 2021

Jeszcze w latach 20. XIX wieku dzieci rodzin ewangelickich z Mikoszowej (niem. Niklasdorf) pobierały naukę w wynajętych izbach chłopskich. Lekcję prowadził nauczyciel ze szkoły w Przyłęgowie. Pierwszy parterowy budynek szkolny w Mikoszowej wzniesiono dopiero w 1892 roku na terenie tamtejszego folwarku. Jego budowa była możliwa dzięki hojnym datkom właścicielki dóbr Marie von Kramsta. W szkole zatrudniony był jeden nauczyciel. Lekcję pobierało w 1909 roku 80, a w 1929 roku 40 uczniów. Placówka realizował 3-letni program nauczania (klasy łączone). W latach 30. XX wieku szkoła została przekształcona podobnie jak placówka przyłęgowska, w bezwyznaniową szkołę ludową. Od tej pory mogły do niej uczęszczać dzieci z rodzin katolickich, które wcześniej pobierały naukę w szkole w Mielęcinie (niem. Pfaffendorf). Po zakończeniu II wojny światowej, polska szkoła w Mikoszowej podjęła działalność w 1949 roku. Lekcje odbywały się w wyremontowanym budynku dawnej szkoły niemieckiej. Ostatecznie placówka została zlikwidowana na początku lat 70. XX wieku (przed 1973 r.), a budynek przeszedł na przełomie lat 70/80. w użytkowanie mieszkalny. Wybudowany w 1892 roku obiekt to murowany z cegły, nietynkowany budynek jednokondygnacyjny, na planie prostokąta z częściowo użytkowanym poddaszem. Ozdobny detal ceglany w formie schodkowych szczytów, gzymsów oraz obramień okiennych. Bryłę nakrywa dwuspadowy dach o pokryciu ceramicznym.

Budynek dawnej szkoły w Mikoszowej (niem. Niklasdorf), ob. budynek mieszkalny, fot. GEZ Żarów 2004 / 2021

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła:
1. C. Herold, Schematismus der offentlichen evangelischen und katolischen Volksschule des Reg.-Bez, Breslau 1911
2. T. Ciesielski, Gmina Żarów. Monografia historyczna, Żarów 1993
3. T. Ciesielski, Żarów. Historia miasta i gminy, Żarów 2006
4. GEZ Żarów 2004 / 2021
5. Archiwum autora

Opracowanie
Bogdan Mucha