Nazewnictwo i przynależność administracyjna Żarowa na przestrzeni wieków

Żarów to niewielkie miasto położone w południowej części województwa dolnośląskiego, w powiecie świdnickim. Jeśli zawierzyć starym średniowiecznym dokumentom życie tutaj toczy się już od ponad 700 lat. Dziś miejsce to jest dla Nas szczególne. Tutaj bowiem mieszkamy, pracujemy i uczymy się. Jest to Nasza mała, bliska sercu ojczyzna, jedyna w swoim rodzaju. Nazwa miejscowości – Żarów, mocno wryła się w Naszą świadomość jako przede wszystkim nazwa miejsca Naszego zamieszkania. Nazwę tę widzimy i słyszymy bowiem codziennie przechadzając się ulicami miasta. Czy ktoś z Nas zastanawiał się jednak nad tym jaką 500, 300 czy też 100 lat temu, dzisiejszy Żarów posiadał nazwę ?. Czy na przestrzeni kilku wieków zawsze był Żarowem ? Jak nazywali to miejsce ludzie, którzy dawniej tutaj żyli i zbudowali to co teraz jest Naszym domem ?.

Dokumenty spisane na przełomie XII/XIII wieku oraz w połowie XIII wieku wyszczególniają trzy kolejne nazwy: Scharino, Soraw i Sarise. Pierwsza z nich pojawiła się na dokumencie sporządzonym przez biskupa wrocławskiego Jarosława między 1198 a 1201 r. Mowa jest w nim o osadzie Scharino, którą wraz Osiekiem, Bliznowicami, Istebką i Łopiennicą miał przejąć proboszcz z Pożarzyska, oddając w zamian Czechy, Stary Jawornik i Piotrowice. Utożsamianie osady Scharino z dzisiejszym Żarowem poparli niemieccy oraz polscy badacze tematu m.in. Colmar Grünhagen, Heinrich Appelt oraz Karol Maleczyński. Przeciwni temu byli Adolph Moepert i Leonhard Radler. Dwie pozostałe nazwy Soraw i Sarise, uwiecznione zostały w bulli papieża Innocentego IV z 1250 r., jako miejscowość/ci ? uiszczające dziesięcinę Kościołowi Najświętszej Marii Panny mieszczącym się na wrocławskim Piasku. Również w przypadku i tych nazw identyfikacja z Żarowem była mocno problematyczna. Za uznaniem dawnej osady Soraw za dzisiejszy Żarów opowiadał się Colmar Grünhagen i Karol Maleczyński. Nie zgadzali się z tym: Leonhard Radler i dr Winfried Irgang.

Budynek dworca kolejowego w Żarowie na pocztowce z 1 ćwierci XX wieku oraz widok z 2016 r., ilustr. archiwum autora, fot. B. Mucha

Pierwszym pewnym potwierdzeniem istnienia Żarowa jest dokument spisany w 1308 r., przy okazji sporu proboszcza wierzbneńskiego z kanonikiem wrocławskim o pobieranie dziesięciny z kilku miejscowości. Wówczas po raz pierwszy pada nazwa Sarowicze. Tak nazywano dzisiejszy Żarów 714 lat temu. W dziesięć lat później, dokładnie 31 sierpnia 1318 r. członkowie rycerskiego rodu Wierzbnów przekazali klasztorowi cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim patronat nad kościołem w Wierzbnej, który to pobierał wówczas dziesięcinę z 16 łanów ziemi w osadzie Zarow. Nazwa ta najbardziej zbliżona do dzisiejszego Żarów, pojawiła się w źródłach pisanych raz jeszcze w połowie XIV w., kiedy cystersi z Kamieńca sprzedali folwark w Zarow, mieszczaninowi świdnickiemu, niejakiemu Jeszko Schalewitz (Leszko ze Skalic). Rzecz ta działa się w 1357 r. Cystersi z Kamieńca upatrywani są jako założyciele wspomnianego folwarku oraz inicjatorzy relokacji wsi Zarow na prawie niemieckim. Pamiętać bowiem należy, że od XII w. trwało osiedlanie na Śląsku kolonistów pochodzenia flamandzkiego, walońskiego i niemieckiego, nasilone w końcu XII i 1 poł. XIII w. W ten zapewne sposób i do ówczesnego Zarowa trafili chłopi niemieccy, którzy szukali tutaj lepszych możliwości bytowania niż te, które mieli w kraju ojczystym. Nie dziwi wobec tego brzmiące z niemieckiego nazwisko Jeszko Schalewitz, który w połowie XIV w. kupił folwark w Zarow. Administracyjnie wieś Zarow w latach 1308-1357 leżała w ówczesnym Księstwie Świdnickim, gdzie rządy sprawowali Piastowie Śląscy – ks. Bernard 1301-26, po nim ks. Bolko II Mały 1326-68. Po śmierci Bolka II Księstwo pod rządami księżnej Agnieszki Austriackiej przeszło pod zwierzchność lenną czeską, a od 1392 r. stało się prowincją Królestwa Czeskiego, tak więc Zarow był wówczas wsią leżącą w granicach tego ostatniego.

Staw miejski z kąpieliskiem na pocztówce z lat 20. XX w. oraz widok z 2012 r., ilustr. archiwum autora, fot. B. Mucha

W pod koniec XIV i w XV w. notowane są kolejne cztery nazwy dzisiejszego Żarowa: Saraw, Sara, Soraw i Saar. W krótkim czasie siedmiołanowy folwark przeszedł w kolejne prywatne ręce. Wiosną 1371 r. niejaki Henryk Slegel przekazał swojemu synowi połowę folwarku we wsi Saraw. Nazwa ta użyta została raz jeszcze w 1418 r. kiedy Paweł Vischer sprzedał 3 1/2 łana ziemi w Saraw Katarzynie, żonie Sigmunda von Rachwitz. Sześć lat wcześniej w roku 1412 Kunze Glumbach sprzedał swoje gospodarstwo w Sara Nickelowi Schneidern z Mrowin. Nazwa Sara pojawia się później kilkakrotnie na przestrzeni ponad 300 lat. W 1419 r. Nikes Jaruschow (Mikołaj z Jaroszowa) sprzedał grzywnę czynszu w Soraw właścicielowi Łażan Heinze Raben von Seidlitz. W drugiej połowie XV w., dokładnie wiosną 1480 r. właściciel Łażan Hans von Mühlheim, zwany Buschke kupił od niego dobra mrowińskie wraz z 4 łanami ziemi w Saar. Tymczasem w roku 1526 tron czeski i węgierski obejmują Habsburgowie i zasiadają na nim do 1740 r. Dokładnie w połowie XVI w. pojawiają się dwie nazwy Żarowa wymienione przy jednym właścicielu dóbr, gdyż Siegmund von Mühlheim najpierw przejął wieś Sara, a następnie zapisał na dobrach w Zara dożywocie swojej żonie Formosie z domu Nimptsch. Po raz kolejny obie te nazwy Żarowa pojawiły się zamiennie w 1646 r. kiedy na folwarku w Sara wysiewano zaledwie dwa małdraty zboża, a w marcu tego samego roku wartość dóbr w Zara oszacowano na 3702 talary. W osiem lat później w 1654 r. właścicielem Sohre był Sigmund von Nostitz, który poślubił Barbarę von Ratschin. Na początku XVII w. właścicielami Sahrau nadal byli Nostitzowie. W 1728 r. dobrami w Sahre zarządzał Karl Gottlieb baron von Nostitz. W 1740 roku Śląsk zajęty zostaje przez wojska pruskie Fryderyka II Wielkiego. Dwadzieścia pięć lat później po raz pierwszy pojawia się nazwa pruskiego już wówczas Saarau, kiedy królewski fiskus szacuje wartość dóbr na 9046 talarów.

Budynek przy ul. A. Krajowej 15 (szkoła katolicka) na pocztówce z początku XX w. oraz widok z 2012 r., ilustr. archiwum autora, fot. B. Mucha

Nazwa Saarau obowiązywała do 1945 roku. Na przestrzeni ponad 200 lat Żarów był miejscowością zamieszkiwaną przez obywateli najpierw Królestwa Pruskiego, następnie Cesarstwa Niemieckiego, Republiki Weimarskiej, wreszcie III Rzeszy Niemieckiej. Po zakończeniu II Wojny Światowej jako miejscowość leżącą na tzw. Ziemiach Odzyskanych poddano polskiej jurysdykcji w myśl postanowień konferencji poczdamskiej. W trakcie tzw. odniemczania terenów zmieniono nazwy miejscowości na polskie i w ten sposób Saarau stał się dzisiejszym Żarowem. Ciekawostką jest, że w latach 1945-1947 Żarów często określano jako Żary (miejscowość w woj. lubuskim), a to za sprawą podobnych nazw wcześniejszych Saarau – Sorau. Mówiąc dziś o dawnym Żarowie musimy pamiętać jednak, że rozwój osady i tutejszego przemysłu chemicznego oraz szamotowego miał miejsce kiedy miejscowość nosiła nazwę Saarau. Ta nazwa była znana wówczas w świecie o czym przekonują liczne reklamy i inne dokumenty z tamtego czasu. Posługując się dziś nazewnictwem historycznym np. przy określaniu chronologii zabytków oraz wydarzeń często używane są nazwy dawne nie tylko w stosunku do Żarowa ale również innych miast leżących w Polsce Zachodniej i Północnej. Nie mniej jednak dziś mieszkamy w Żarowie i choć Nasi zachodni sąsiedzi mówią często na Nasze miasto po dawnemu Saarau to dla Nas jest to Żarów – Nasze miasto i Nasz dom.

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript..

Źródła i ilustracje:
● T. Ciesielski, Żarów. Historia miasta i gminy, Żarów 2006
● B. Mucha, Ziemia Żarowska. Od prehistorii do współczesności, Żarów 2016
● B. Mucha, Gmina Żarów. Na przestrzeni wieków, Żarów 2022 (w druku)
● archiwum autora

Opracowanie
Bogdan Mucha