Modernizm w zabudowie Żarowa

Pojęcie modernizm określa ogólne zjawisko trendów w architekturze światowej, które rozwijały się głównie w latach 1918-1975. Modernizm zakładał odejście nie tylko od stylów historycznych, ale także od wszelkiej stylizacji. Inni ujmują nieco szerzej modernizm, dzieląc go na 3 fazy: wczesną, zauważalną od około 1890 roku do wybuchu I wojny światowej (Art Nouveau-Secesja, Ekspresjonizm), dojrzałą, obejmującą okres międzywojenny (Funkcjonalizm zwany inaczej Stylem Międzynarodowym), oraz fazę późną, która przypada na lata powojenne aż do końca lat 70. XX wieku (np. brutalizm, architektura rzeźbiarska). Estetyka modernizmu nie zanikła i ciągle odradza się w postaci neomodernizmu, stanowiąc ważny składnik współczesnej architektury światowej. Ruch nowoczesny nie wypracował jednolitych form stylowych. Jednak w wielu budynkach wzniesionych w tym okresie można dostrzec pewne podobieństwa: ściany kurtynowe, wolny plan dzielony lekkimi ścianami działowymi, płaski dach z tarasem, szerokie okna wpuszczające dużo światła, mało inwazyjne w stosunku do przyrody posadowienie budynków na słupach (pilotis), duże, płaskie i jednolite powierzchnie elewacji, okna pozbawione wewnętrznych podziałów, stosowanie betonu i stali, obszerne przeszklenia klatek schodowych, a czasem całych elewacji. Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie budynki modernistyczne charakteryzują się podanymi powyżej cechami. Architekci i urbaniści czasów modernizmu stawiali sobie za cel właściwe rozplanowanie całych kwartałów miasta. Chcąc zapewnić ludności godziwe warunki mieszkaniowe koncentrowali się na takim planowaniu osiedli, by ich poszczególne elementy były przede wszystkim funkcjonalne.

Strefy przemysłowe miast miały być całkowicie oddzielone od zabudowy mieszkaniowej, centrum administracyjnego i handlowego. Granicą poszczególnych stref miały być tereny zielone i obszary rekreacyjne. Modernizm wykształcił różne tendencje urbanistyczne. To właśnie w tym okresie powstały koncepcje miast gwiaździstych i linearnych. Najważniejszym punktem miasta miało być jego centrum, zaplanowane jako obszar usługowo-handlowy, a także administracyjny i kulturowy z obszernymi parkami, placami i ciągami pieszymi. Od centrum oddzielone zostały osiedla mieszkalne a także tereny infrastruktury przemysłowej. Czołowym przedstawicielem modernistycznego stylu międzynarodowego był francuski architekt, urbanista, malarz i rzeźbiarz Le Corbusier (jego prawdziwe imię i nazwisko to Charles-Édouard Jeanneret-Gris). W 1915 roku sformułował on słynne pięć zasad nowoczesnej konstrukcji budynku: dom w konstrukcji szkieletowej posadowiony na słupach, swoboda komponowania planów kondygnacji, wolna elewacja (dowolność rozmieszczania okien, brak uprzywilejowania którejkolwiek z fasad), poziome pasy okien (tzw. wstęgowe okna), płaski dach i odprowadzenie wody do środka budynku (rynny wewnętrzne). Zasady te wiążą się z ideą nowoczesnego domu, w którym pojawia się swobodny układ wnętrz przechodzących jedno w drugie. Le Corbusier próbował realizować ideę masowego budownictwa domów mieszkalnych, a jako urbanista publikował plany miast z centrum złożonym z jednakowych wieżowców usytuowanych symetrycznie w otoczeniu parkowym.

Modernizm w Niemczech (niem. die Moderne), określany był również jako Nowe budownictwo (Neues Bauen). Za początek modernizmu w tym kraju uznać można założenie Werkbundu (niem. Deutscher Werkbund, Der Deutsche Werkbund – Niemiecki Związek Twórczy, skupiający architektów, artystów i inżynierów związanych z budownictwem) w 1907 roku w związku z dyskusją na temat problemów i zadań nowej architektury. Korzenie modernizmu niemieckiego tkwiły w ruchach dążących do reformy urbanistycznej miast i przywrócenia łączności zawodów artystycznych i rzemieślniczych. Demonstracją dążeń modernizmu była wystawa w Kolonii w 1914 roku, na której zaprezentowano m.in. modelową fabrykę z przeszklonymi, zaokrąglonymi klatkami schodowymi w narożach (projekt Gropiusa). Całkowicie nowoczesne i abstrakcyjne formy posiadały jednak klasycyzujący symetryczny rzut. Gwałtowny rozwój nowego budownictwa nastąpił po I wojnie światowej. Do 1933 roku Niemcy stanowiły ośrodek najintensywniejszego rozwoju architektury modernistycznej, po czym nastąpiła przerwa wymuszona przez upodobania estetyczne reżimu nazistowskiego, a najbardziej znani architekci z przyczyn zawodowych lub politycznych opuścili kraj. Po przejęciu władzy przez hitlerowców stopniowo do głosu dochodzili architekci konserwatywni, zaś modernistyczna metoda projektowa była akceptowana w obiektach przemysłowych.

Idea budownictwa modernistycznego dotarła w 1 ćwierci XX wieku również do Żarowa. Do tutejszych obiektów modernistycznych zaliczyć można m.in.: wybudowane ok. 1910 roku, trzy kamienice znajdujące się przy ul. Mickiewicza nr 1, 3 i 5, stojący naprzeciw i podobnie datowany budynek nr 2, posadowioną przy tej samej ulicy (Mickiewicza 8) plebanię z 1910 roku, budynki mieszkalne z przełomu lat 20/30. XX wieku przy ul. Armii Krajowej 3 i 52, oficynę mieszkalną przy ul. Zamkowej 5 oraz budynek stojący przy ul. Cichej 2.

Budynek przy ul. A. Krajowej 3 z przełomu lat 20/30. XX w., fot. B. Mucha

Dwukondygnacyjny budynek założony na planie prostokąta o bryle regularnej. Murowany i tynkowany, nakryty ceramicznym dachem czterospadowym.

Budynek przy ul. A. Krajowej 52 z przełomu lat 20/30. XX w., fot. B. Mucha

Dwukondygnacyjny budynek z użytkowym poddaszem. Murowany i tynkowany, założony na planie litery L, nakryty ceramicznym dachem czterospadowym.

Budynek przy ul. Cichej 2 z przełomu lat 20/30. XX w., fot. GEZ Żarów 2004/2021

Trójkondygnacyjny, wysoko podpiwniczony, murowany, tynkowany budynek z poddaszem mieszkalnym, posadowiony na kamiennym cokole, tynkowany. Budynek na rzucie prostokąta z osiowym pseudoryzalitem w fasadzie, nakryty dachem naczółkowym z facjatami, krytym dachówką ceramiczną. Tynkowany detal w postaci płycin podokiennych oraz gzymsów. W fasadzie umieszczony osiowo otwór wejściowy zamknięty pełnołukowo.

Budynek przy ul. Mickiewicza 1 z ok. 1910 r., widok z 2011 i 2021 r., fot. B. Mucha / GEZ Żarów 2021

Trójkondygnacyjny murowany, tynkowany budynek z poddaszem użytkowym. Tynkowany detal w postaci obramień okien i drzwi, gzymsów. We frontowej połaci dachu bogato zdobiona wystawka, wieńcząca pseudoryzalit. Budynek na rzucie prostokąta, nakryty dwuspadowym dachem krytym dachówką ceramiczną.

Budynek przy ul. Mickiewicza 2 z 1910 r., fot. GEZ Żarów 2004 / B. Mucha

Trójkondygnacyjny, podpiwniczony budynek z poddaszem mieszkalnym, murowany, w większości tynkowany. Elewacje licowane cegłą do wysokości ½ pierwszej kondygnacji. Tynkowany detal w postaci obramień okien, gzymsów, boniowanych lizen. Dach wielopołaciowy, pokryty blachą. Odkryta drewniana konstrukcja szczytu wschodniej ściany szczytowej.

Budynek przy ul. Mickiewicz 3 z ok. 1910 r., fot. GEZ Żarów 2004/2021

Trójkondygnacyjny budynek z poddaszem mieszkalnym, murowany, tynkowany. Tynkowany detal w postaci obramień okien, płycin podokiennych, boniowanych lizen. Budynek dwukondygnacyjny, przykryty dachem mansardowym z wystawkami, pokrytym dachówką ceramiczną.

Budynek przy ul. Mickiewicza 5 z ok. 1910 r., fot. GEZ Żarów 2004/2021

Trójkondygnacyjny budynek z poddaszem mieszkalnym, murowany, tynkowany, elewacje licowanie cegłą do wysokości 2/3 pierwszej kondygnacji. Tynkowany detal w postaci obramień okien, płycin podokiennych, boniowanych lizen. Budynek dwukondygnacyjny, przykryty dachem mansardowym z wystawkami, pokrytym dachówką ceramiczną.

Budynek przy ul. Mickiewicza 8a z ok. 1910 r. (plebania), fot. GEZ Żarów 2004 / B. Mucha

Dwukondygnacyjny, podpiwniczony budynek z poddaszem użytkowym, murowany, tynkowany z przyziemiem licowanym cegłą, o rozczłonkowanej bryle. Dach czterospadowy, kryty blachą. Część otworów zamknięta łukiem pełnym.

Budynek mieszkalny przy ul. Zamkowej 2 z przełomu lat 20/30. XX w. (oficyna mieszkalna),
fot. GEZ Żarów 2004/2021

Dwukondygnacyjny, podpiwniczony budynek z poddaszem mieszkalnym. Murowany, tynkowany, posadowiony na kamiennym cokole. Tynkowany detal w postaci podziałów ramowe elewacji frontowej oraz wyładowanego gzymsu wieńczącego. Budynek na rzucie prostokąta, nakryty naczółkowym dachem, z lukarnami i facjatami, krytym dachówką ceramiczną.

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła:
● W. Szolginia, Ilustrowana encyklopedia dla wszystkich. Architektura i Budownictwo, Warszawa 1975
● W. Szolginia, Architektura, Warszawa 1992
● GEZ Gmina Żarów 2004/2021
● http://moderna.katowice.eu/
● archiwum autora

Opracowanie
Bogdan Mucha