Eklektyzm w zabudowie Żarowa

Rozwój budownictwa murowanego w Żarowie przypada na drugą połowę XIX wieku. Jeszcze w 1865 roku zabudowa tej niewielkiej osady przemysłowej składała się głównie z drewnianych chałup. Budynków murowanych było zaledwie kilka w tym duże wielorodzinne domy, budynek stacji kolejowej, budynek poczty oraz tylko jeden budynek gospodarczy wzniesiony ok.1850 roku (dawna obora/stajnia w zespole mieszkalno-gospodarczym przy dzisiejszej ul. Armii Krajowej 11). Na ok. 1870 rok datowane są pierwsze nowe budynki murowane wzniesione w stylu eklektycznym. Sama nazwa eklektyzm jest czymś egzotycznym i nieznanym przeciętnemu mieszkańcowi, który codziennie nieświadomie mija żarowskie budynki wzniesione w takim właśnie stylu architektonicznym. Czym zatem jest eklektyzm i czym się charakteryzuje ?.

W skrócie powiedzieć można, że eklektyzm (z języka greckiego eklektikós – "wybierający"), jest to kierunek polegający na łączeniu w jednej budowli w sposób swobodny, często niezgodnych ze sobą, elementów wybranych z różnych stylów architektonicznych. Styl ten pojawił się najwcześniej w Niemczech ok. 1820 roku i trwał w zasadzie do pierwszych lat XX wieku, zbiegając się w czasie ze stylem zwanym secesją (w latach 1890-1925, lecz zasadniczy rozkwit od około 1905 r.). Wykształcenie i rozwój eklektyzmu przypada na okres gwałtownego rozwoju przemysłu i komunikacji kolejowej - po wynalazku maszyny parowej, masowego napływ ludności wiejskiej do miast oraz bogacenia się kupców i przemysłowców. Konsekwencją w architekturze jest bezkrytyczne powielanie wzorców, zapożyczanych z poprzednich epok, bez uwzględniania sprzeczności między nimi, a także – ówczesnych potrzeb funkcjonalnych i postępu techniki, chociaż obok tradycyjnych materiałów budowlanych wprowadza się miejscami stal, głównie w formie stropowych belek teowych lub dwuteowych albo policzków schodowych. W rezultacie miejsce ma nagminne kopiowanie poprzednich stylów, począwszy od gotyku – czyli: neogotyk(neo - z łacińskiego: nowy), a w dalszej kolejności neorenesans, neobarok i neoklasycyzm. Rozróżnia się dwie formy eklektyzmu. eklektyzm historyczny (zwany historyzmem) – gdy dany styl powielany jest w miarę wiernie, bez wtrąceń obcych oraz eklektyzm romantyczny, łączący w ramach jednego obiektu różne style w sposób dowolny i przypadkowy, w rezultacie – zaprzeczając ich logice. W eklektyzmie naśladownictwo staje się powszechną regułą. Wartość budynku mierzy się bogactwem i przepychem dekoracji. W okresie trwania tego kierunku, masowo produkowane były zdobienia z gipsu i zaprawy (odlewy) oraz z blach, zastępując nimi elementy dawniej odkuwane w kamieniu. Nadmienić należy, że eklektyzm historyczny – historyzm przyporządkowuje "neo-style" do obiektów w zależności od ich przeznaczenia i tak np.:

● ratusze – przeważnie neogotyk, rzadziej style późniejsze
● obiekty szkolnictwa akademickiego – neogotyk
● obiekty szkolnictwa niższego i średniego – neogotyk i neorenesans
● teatry, opery, filharmonie – neobarok
● gmachy sądów, banków czy muzeów – neoklasycyzm
● rezydencje miejskie, pałace, kamienice – neorenesans, neobarok, secesja

Do żarowskich budynków wzniesionych pod koniec XIX wieku (gł. ok. 1870 r.) w stylu eklektycznym zaliczamy obiekty: przy ul. Armii Krajowej 23, 46, 48, 51, 58, ul. Mickiewicza 13, 33, ul. Ogrodowej 2, ul. Sikorskiego 5, ul. Zamkowej 1, 2. Są to budynki 2-4 kondygnacyjne, często licowane w fasadzie frontowej cegłą oraz z boniowaniem (w tynku naśladownictwo wyglądu muru z kamienia, przez wykonywanie profilowania imitującego układ kamieni w murze, przy pomocy boni, czyli spoiny podkreślającej układ kamieni lub rowek w tynku). Wszystkie cechują się bogatym detalem tynkowanym w postaci obramień okiennych, drzwi, gzymsów, pilastrów oraz innych elementów architektonicznych. Na pierwszy plan wysuwają się tutaj najbardziej zdobne elewacje kamienic z motywami wieńców, festonów laurowych, przedstawień zoomorficznych (np. głowy lwów) oraz antropomorficznych (rzeźby i płaskorzeźby z twarzami i całościowymi postaciami ludzkimi). Do najbogatszych w tego rodzaju detale architektoniczne kamienic należą: budynek przy ul. Zamkowej 1, ul. Armii Krajowej 46, 48, 58 oraz kamienica przy ul. Sikorskiego 5.

Budynek przy ul. Armii Krajowej 23, fot. GEZ Żarów 2021

Wzniesiony pod koniec XIX wieku. Obiekt murowany, pierwsza kondygnacja fasady tynkowana z boniowaniem, pozostałe licowane cegłą. Detal tynkowany w postaci obramień okien, szczytów i gzymsów. Bryła budynku regularna o rzucie prostokąta. Obiekt 7-osiowy, czterokondygnacyjny nakryty dachem tarasowym

Budynek przy ul. Armii Krajowej 46, fot. GEZ Żarów 2021

Wzniesiony pod koniec XIX wieku. Obiekt murowany, przyziemie licowane cegłą, pierwsza kondygnacja tynkowana z boniowaniem, wyższe kondygnacje licowane cegłą. Bogaty detal architektoniczny tynkowany w postaci obramień okien i drzwi oraz gzymsy. Budynek trójkondygnacyjny, nakryty dachem tarasowym

Budynek przy ul. Armii Krajowej 48, fot. B. Mucha, GEZ Żarów 2021

Wzniesiony w 1883 roku. Budynek murowany, niższa kondygnacja tynkowana z boniowaniem, wyższa kondygnacja licowana cegłą. Bogato zdobiony detal tynkowany w postaci obramień okien, drzwi i szczytów, gzymsy i pilastry. Obiekt narożny na rzucie trójkąta z wieloboczną, trójkondygnacyjną wieżą na szczycie, Obiekt dwukondygnacyjny nakryty dachem tarasowym

Budynek przy ul. Armii Krajowej 51, fot. GEZ Żarów 2021

Wzniesiony na przełomie XIX i XX wieku. Budynek murowany, tynkowany z tynkowanym detalem w postaci naczółków oraz pilastrowych obramień okien i drzwi, gzymsów i lizen. Obiekt narożny na planie trójkąta, czterokondygnacyjny, nakryty dachem tarasowym

Budynek przy ul. Armii Krajowej 58, fot. GEZ Żarów 2021, B. Mucha

Wzniesiony na przełomie XIX i XX wieku. Budynek murowany, licowany cegłą, bogato zdobiony w detal tynkowany (obramienia okien i drzwi, gzymsy, naczółki i płyciny okienne). Bryła budynku rozczłonkowana ryzalitami środkowymi. Obiekt trójkondygnacyjny na wysokich piwnicach, nakryty dachem tarasowym

Budynek przy ul. Mickiewicza 13, fot. GEZ Żarów 2021

Wzniesiony ok. 1870 roku. Budynek murowany, pierwsza kondygnacja tynkowana z boniowaniem, wyższe licowane cegłą. Detal tynkowany w postaci obramień okien, drzwi i szczytów. Obiekt o regularnej bryle, dwukondygnacyjny z częściowo użytkowym poddaszem, pokryty dachem dwuspadowym o małym kącie nachylenia połaci

Budynek przy ul. Mickiewicza 33, fot. GEZ Żarów 2004, B. Mucha

Wzniesiony ok. 1870 roku. Budynek murowany i tynkowany z licowanym cegłą przyziemiem. Detal ceramiczny (obramienia okien piwnicznych) i tynkowany (szych kondygnacji i gzymsy). Obiekt o regularnej bryle założonej na rzucie prostokąta. Trójkondygnacyjny nakryty dachem dwuspadowy o małym kącie nachylenia połaci

Budynek przy ul. Ogrodowej 2, fot. B. Mucha, GEZ Żarów 2021

Wzniesiony ok. 1870 roku. Budynek murowany, tynkowany z tynkowanym detalem w postaci obramień okien i drzwi, pilastrów i gzymsów. Dwukondygnacyjny nakryty dachem dwuspadowym o małym kącie nachylenia połaci

Budynek przy ul. Sikorskiego 5, fot. GEZ Żarów, B. Mucha

Wzniesiony pod koniec XIX wieku. Budynek murowany, tynkowany z tynkowanym detalem w postaci obramień drzwi i okiem, pilastrów i gzymsów. Boniowanie pierwszej kondygnacji. Obiekt 5-osiowy, trójkondygnacyjny nakryty dwuspadowym dachem ceramicznym

Budynek przy ul. Zamkowej 2, fot. GEZ Żarów 2021

Wzniesiony ok. 1870 roku. Budynek trójkondygnacyjny na wysokich piwnicach, 5- i 4-osiowy. Przyziemie tynkowane i boniowane, wyższe kondygnacje licowane cegłą. Detal tynkowany - obramienia okien i drzwi. Otwór wejściowy w fasadzie frontowej umieszczony w pseudoryzalicie. Budynek nakryty dachem tarasowym

Budynek przy ul. Zamkowej 1, fot. GEZ Żarów, B. Mucha

Wzniesiony ok. 1870 roku. Budynek dwukondygnacyjny, tynkowany z tynkowanym bogatym detalem w postaci obramień okien, gzymsów, pilastrów, dekoracja z wieńców i festonów laurowych. Dolna kondygnacja z boniowaniem, wyższa licowana cegłą. Otwór wejściowy zwieńczony łukiem pełnym. Obiekt nakryty dachem tarasowym

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła:
● W. Szolginia, Ilustrowana encyklopedia dla wszystkich. Architektura i Budownictwo, Warszawa 1975
● W. Szolginia, Architektura, Warszawa 1992
● GEZ Gmina Żarów 2004/2021
● http://moderna.katowice.eu/
● archiwum autora

Opracowanie
Bogdan Mucha