Kowale, kotlarze, nożownicy i ślusarze: rzemiosło branży metalowej w okolicy Żarowa do 1945 r.

Kowalstwo polegające na kształtowaniu metali na gorąco, po ogrzaniu ich do temperatury mięknięcia, stało się jednym z najważniejszych zawodów wykonywanych przez człowieka i było cenione we wszystkich kulturach, którym znany był sposób na pozyskanie metalu. Najstarsze informacje i zabytki kowalstwa pochodzą z Egiptu i są datowane na ok. 3000 r. p.n.e. Na terenie ziem polskich pierwsze wyroby żelazne pojawiły się ok.700 lat p.n.e. jako przedmioty importowane z południa Europy przez Bramę Morawską. W okresie lateńskim oraz tzw. wpływów rzymskich, głównym narzędziem pracy kowala były głównie kleszcze i młotki. Wytwarzano wówczas miecze, okucia tarcz, groty strzał i oszczepów, strzemiona, wędzidła, ostrogi, a także różnego rodzaju sprzęty używane przez gospodarstwach domowych, które zdobiono ornamentem wytłaczanym za pomocą stempli. Rozwój kowalstwa uległ znacznemu zahamowaniu w tzw. okresie wędrówek ludów (IV - V w. n e). Odrodzenie tego rzemiosła miało miejsce we wczesnym średniowieczu.

Stopniowo też zaczął się rysować podział na kowali miejskich, bardziej wykwalifikowanych, pracujących dla już zaznaczającej się warstwy bogatych odbiorców lub dla wojska (wyrób broni oraz żelaznych uprzęży) oraz na kowali wiejskich zajmujących się głównie naprawą lub wyrobem prostych narzędzi rolniczych. Wraz z pojawieniem się gospodarstw folwarcznych część rzemieślników pracowała w kuźniach dworskich wykonując potrzebne prace dla folwarku. W okresie renesansu i baroku, doszło także do rozdziału działalności kowali (niem. Schmied/Schmiedemeister) oraz ślusarzy (niem. Schlosser/Schlossermeister), przy czym wyrób przedmiotów bardziej artystycznych (np. kraty do okien, balustrady) i precyzyjnych (np. śruby, ramy okienne) został zastrzeżony właśnie dla ślusarzy. Nadmienić trzeba, że ślusarstwo jako rzemiosło, zajmowało się głównie ręczną obróbką metali na zimno. Do podstawowych czynności ślusarskich należało już w dawnych wiekach: trasowanie, cięcie, wycinanie, przecinanie, przerzynanie, prostowanie, gięcie, wyoblanie, piłowanie, szlifowanie, skrobanie, docieranie, polerowanie, wiercenie, rozwiercanie, przebijanie, pogłębianie, gwintowanie, zwijanie sprężyn, nitowanie, skręcanie. Oprócz ślusarzy, wyodrębnili się także kotlarze (zajmujący się wyrabianiem z blachy kotłów, rondli i innych przedmiotów (np. wężownic, aparatów gorzelniczych). Kotlarze (niem. Kesselschmied) zajmowali się też pobielaniem naczyń i urządzeń miedzianych. Z kolei wyrobem noży, zajmowali się zawodowo nożownicy (niem. Messerschmied).

W 2 połowie XIX wieku zaznaczył się dynamiczny rozwój kowalstwa wiejskiego. Przejawiał się większym zapotrzebowaniem na przedmioty wcześniej znane i wytwarzane w mniejszej ilości oraz takie, które dotychczas uważano za „luksusowe”, np. zawiasy, wykładki do zamków zapadkowych, zdobione blachy na dyszlach wozów. Czynnikiem sprzyjającym było przekształcenia się przemysłu hutniczego w wielkoprzemysłowy, przez co żelazo stało się tańsze i bardziej dostępne. Dlatego też asortyment wyrobów produkowanych przez kowali wiejskich uległ powiększeniu oprócz narzędzi rolniczych w masowo produkowane m.in. kraty do okien, zawiasy, klamki, bogato zdobione okucia wozów, świecaki, dymarki do gotowania. Na przełomie XIX i XX w. liczba kuźni ciągle wzrastała, w wielu wsiach dochodząc do pięciu a nawet jedenastu. Sytuacja zmieniła się diametralnie w latach 20. XX wieku, kiedy kowale zarówno wiejscy jak i cechowi bezskutecznie usiłowali wytrzymać konkurencję wyrobów żelaznych pochodzenia przemysłowego. Niska cena i powszechny dostęp wyrobów żelaznych dostępnych w sklepach, wymusił znaczną redukcję działalności rzemieślniczej, która skupiała się jedynie na naprawie narzędzi oraz przerabianiem i ulepszaniem rzeczy pochodzenia fabrycznego. Sytuacja uległa poprawie podczas wojny. Kuźnie zaczęły ponownie prężnie funkcjonować. Niemcy popierali rzemieślników i w dużej mierze korzystali z ich usług w postaci podkuwania koni oraz naprawiania sprzętu.

Budynek kuźni na terenie dawnego folwarku w Łażanach (Dominium). Na przełomie lat 30. i 40. XX w. pracował tutaj kowal Martin Wickner, fot. B. Mucha

Budynek z ok. 1910 r. Jednokondygnacyjny murowany, nietynkowany pod dachem trójspadowym, krytym dachówką ceramiczną, załamanym nad drewnianym, wtórnie częściowo zamurowanym podcieniem. Do elewacji szczytowej przylega ceglany, nieotynkowany komin. Otwory zamknięte łukiem odcinkowym

Pierwsza wzmianka o kowalach w najbliższej okolicy Żarowa to sporządzony w XV w. przez cystersów rzekomy przywilej księcia Bolka II z 1332 r. Dokument zezwalał na istnienie w Kalnie i Krukowie karczmy oraz osiedlenie się w tych wsiach 8 rzemieślników (w każdej): dwóch kowali, szewców, piekarzy i rzeźników. Kuźnie istniały zapewne już w średniowieczu przy większych folwarkach w miejscowościach: Kruków (wzmiankowana na pocz. XVIII w. oraz w 1789 i 1907 r.), Łażany (wzmiankowana na przełomie XIX i XX w.), Mrowiny, Wierzbna. Z XVIII i XIX wieku pochodzą także informacje o kuźniach i kowalach pracujących w: Bukowie (lata 1765-1787), Mielęcinie (1784 r., zniszczona przez pożar w 1794 r., odbudowana i wzmiankowana w 1845 r.), Mikoszowej (istniejąca przed 1829 r.), Pyszczynie (1787 r., przed 1845 r. poza folwarkiem), Pożarzysku (koniec XIX w.) i Siedlimowicach (kuźnia we folwarku XIX/XX w.). Na przełomie lat 20. i 40. XX w. w szesnastu miejscowościach, które dzisiaj przynależą administracyjnie do gminy Żarów było: 72 kowali (w tym 3 kowali fabrycznych, 1 kowal artystyczny), 48 ślusarzy (w tym 2 ślusarzy maszynowych, 1 ślusarz narzędziowy, 1 ślusarz-elektryk), 7 kotlarzy i 1 nożownik.

Kowale: Buków – 2, Gołaszyce – 1, Imbramowice – 5, Kalno – 3, Kruków – 1, Łażany – 4, Mielęcin – 4 (w tym jeden – Fabrikschmied [kowal fabryczny]), Mikoszowa – 3, Mrowiny – 9, Weselina – 1, Pożarzysko – 2 (w tym jeden – Fabrikschmied [kowal fabryczny]), Przyłęgów – 3, Pyszczyn – 3 (w tym jeden – Fabrikschmied [kowal fabryczny]), Siedlimowice – 2, Wierzbna – 9, Zastruże – 1, Żarów – 19 (w tym jeden – Kunstschmied [kowal artystyczny])

Kotlarze: Kalno – 1, Łażany – 1, Żarów – 5

Nożownicy: Wierzbna – 1

Ślusarze: Buków – 1, Bożanów – 2 (w tym 1 – Maschinenschlosser [ślusarz maszynowy]), Gołaszyce – 1, Imbramowice – 1, Łażany – 10, Mrowiny – 4, Wierzbna – 5, Zastruże – 2, Żarów – 48 (w tym jeden – Werkzeugschlosser [ślusarz narzędziowy], w tym jeden – Maschinenschlosser [ślusarz maszynowy], w tym jeden – Schlosser und Elektromeister [ślusarz i elektryk])

Budynek kuźni w zespole zabytkowego młyna w Siedlimowicach, fot. GEZ Żarów

Parterowy budynek z przełomu XIX/XX w. na rzucie prostokąta, przykryty dachem dwuspadowym, krytym papą. Otwór wjazdowy w ścianie szczytowej. Ściany wykonane w technice słupowo-ryglowej z wypełnieniem ceglanym.

Budynek kuźni w dawnym zespole folwarku w Żarowie, przy ul. Armii Krajowej 11, fot. B. Mucha

Budynek z połowy XIX w. Jednokondygnacyjny z poddaszem magazynowym. Murowany z kamienia, z ceglanymi narożnikami i gzymsem wieńczącym. Bryła regularna, na rzucie prostokąta. Dach trójspadowy pokryty dachówką ceramiczną

Kowale (Schmiedemeister / Schmied / Fabrikschmied / Kunstschmied):

● Bruno Richter – Schmiedemeister – Buków 24, lata: 1925/1926, 1933, 1938
● Paul Schöneich – Schmiedemeister – Buków 34, lata: 1925/1926, 1933, 1938
● Gerhard Meisel – Schmied – Gołaszyce, lata: 1929
● Alfred Auschner – Schmied – Imbramowice 32), lata: 1942
● Emil Gruhn – Schmiedemeister – Imbramowice, lata: 1929
● Wilhelm Hansel – Schmiedemeister – Imbramowice 32, lata: 1929, 1942
● Wilhelm Herzig – Schmied – Imbramowice, lata: 1929
● Paul Pech – Schmied – Imbramowice Oberhof, lata: 1942
● Heinrich Eschrich – Schmid – Kalno, lata: 1929
● Paul Hanke – Schmied – Kalno 7, lata: 1942
● Albert Klein – Schmied/Schmiedemeister – Kalno 29, lata: 1929, 1942
● Gerhard Löwenberg – Schmied – Kruków 33, lata: 1942
● Paul Münch – Schmied – Łażany 14, lata: 1942
● Paul Polte – Schmied – Łażany 48, lata: 1942
● Artur Skeide – Schmiedemeister – Łażany 28, lata: 1942
● Martin Wickner – Schmied – Łażany, Dominium, lata: 1942
● Emil Böhm – Schmiedemeister – Mielęcin, lata 1925/1926
● Otto Fiebich – Schmiedemeister – Mielęcin 2, lata: 1940
● Konrad Fiebich – Schmiedemeister – Mielęcin 2, lata: 1933, 1940
● Fritz Eckelt – Fabrikschmied – Mielęcin 21, lata: 1940
● Heinrich Dresler – Schmiedemeister – Mikoszowa, Gut (folwark), lata:1925/1926, 1933
● Fritz Knauerhause – Schmiedemeister – Mikoszowa, lata: 1942
● Richard Lier – Schmied – Mikoszowa, lata: 1942
● Albert Arlt – Schmiedemeister – Mrowiny, Arbeiterhaus, lata: 1942
● Paul Bartsch – Schmied – Mrowiny, alte Schule, lata: 1942
● Max Eschrich – Schmiedemeister – Mrowiny, Hauptstraße 5, lata: 1942
● Albert Ludwig – Schmied – Mrowiny, Gemeindehaus 2, lata: 1942
● Bernhard Reimann – Schmied – Mrowiny, Gemeindehaus 1, lata: 1942
● Paul Sattler – Schmied – Mrowiny, Hauptstraße 28 b, lata: 1942
● Alfred Schößler – Schmied – Mrowiny, Hauptstraße 8, lata: 1942
● Richard Steinbrich – Schmied – Mrowiny, Schweidnitzer Straße 42, lata: 1942
● Wilhelm Wolf – Schmied – Mrowiny, Schweidnitzer Straße 38, lata: 1942
● Paul Hasler – Schmiedemeister – Pożarzysko 28, lata: 1929, 1938
● Fritz Jäkel – Fabrikschmied – Pożarzysko, Siedlung, lata: 1929, 1938
● Emil Leißner – Schmiedemiester – Przyłęgów, lata: 1925/1926, 1933, 1942
● Paul Stritzke – Schmied – Przyłęgów, lata: 1942
● Otto Vogel – Schmied – Przyłęgów, lata: 1942
● Paul Hosemann – Dominialschmied/Schmied – Pyszczyn, lata: 1933, 1940
● Wilhelm Obst – Fabrikschmied – Pyszczyn, lata: 1933, 1940
● Pelkner ? –Schmied – Pyszczyn, lata: 1940
● Paul Gregor – Schmiedemeister – Siedlimowice 30, lata: 1929
● Oskar Scheunert – Schmiedemeister – Siedlimowice 30, lata: 1942
● Ernst Schreiber – Schmied – Weselina, lata: 1942
● Richard Brandt – Schmied – Wierzbna Saarauer Str. 12, lata: 1942
● Adolf Heinze – Schmied – Wierzbna, lata: 1929
● Johann Jäschke – Schmied – Wierzbna, lata: 1929
● Heinrich Knorn – Schmied – Wierzbna, Am Burgsberg 3, lata: 1929, 1942
● Erwin Küssel – Schmiedemeister – Wierzbna, Saarauer Str. 38, lata: 1942
● Wilhelm Rüffer – Schmied – Wierzbna, lata: 1929
● Wilhelm Sommer – Schmied – Wierzbna, Seilergasse 3, lata: 1929, 1942
● Klemens Thamm – Schmied – Wierzbna, Schwarzer Weg 1, lata: 1942
● Richard Wiesner – Schmied – Wierzbna, Dominium, lata: 1942
● Richard Löwenberg – Schmied – Zastruże, lata: 1940
● Gustav Adelt – Schmied – Żarów, Schweidnitzer Str. 51, lata: 1942
● Paul Aisch – Schmied – Żarów, Schweidnitzer Str. 67, lata: 1942
● Johannes Altscher – Kunstschmied – Żarów, Striegauer Str. 19, lata: 1942
● Ernst Anders – Schmied – Żarów, Kulmizstraße 7, lata: 1929, 1942
● Martin Bräuer – Schmied – Żarów, Kulmizstraße 1, lata: 1929
● Reinhold Bräuer – Schmied – Żarów, Moltkestraße 1, lata: 1929
● Karl Dreier – Schmied – Żarów, Schweidnitzer Straße 1, lata: 1929
● Heinrich Eischrich – Schmied – Żarów, Bahnhofstr. 8, lata: 1942
● Josef Klose – Schmied/Schmiedmeister – Żarów, Kleine Feldstraße 6, lata: 1929, 1942
● Alfred Koppe – Schmied – Żarów, Große Feldstr. 1a, lata: 1942
● Hermann Luge – Schmied – Żarów, Büttnerstraße 6, lata: 1929, 1933, 1942
● Bertold Müller – Schmied – Żarów, Bismarckstr., lata: 1942
● Paul Navrade – Schmied – Żarów, Zobtener Str. 5, lata: 1942
● August Nixdorf – Schmied – Żarów, Schweidnitzer Straße 2, lata: 1929, 1942
● Martin Pohl – Schmied – Żarów, Bismarckstraße 4, lata: 1929, 1942
● Hermann Riedel – Schmied – Żarów, Moltkestraße 1, lata: 1929
● Robert Skeide – Schmied – Żarów, Schweidnitzer Str. 27, lata: 1942
● August Stiller – Schmiedemeister – Żarów, Gartenstraße 12, lata: 1929, 1942
● Alfred Tambor – Schmied – Żarów, Schweidnitzer Straße 2, lata: 1929, 1942

Ślusarze (Schlossermeister / Schlosser / Maschinenschlosser / Werkzeugschlosser):

● Georg Götz – Schlossermeister – Buków 38, lata: 1938
● Bruno Adler – Maschinenschlosser – Bożanów 6, lata:1942
● Richard Scholz – Schlosser/Fabrikschlosser – Bożanów 10, 1929, 1942
● Helmut Vogel – Schlosser – Gołaszyce 11, lata: 1942
● Gerhard Kramer – Schlosser – Imbramowice 27a, lata: 1942
● Heinrich Conrad – Schlosser – Łażany 42, lata: 1942
● Erhard Göder – Schlosser – Łażany 64, lata: 1942
● Paul Gramer – Schlosser – Łażany 63, lata: 1942
● Paul Hahn – Schlosser – Łażany, Gemeindehaus 6, lata: 1942
● Gustav Heinzel – Schlosser – Łażany, Geieindehaus 11, lata: 1942
● Fritz Krause – Schlosser – Łażany, Gemeindehaus 11, lata: 1942
● Georg Ruppelt – Schlosser – Łażany 55, lata: 1942
● Paul Salzbrunn – Schlosser – Łażany 41, lata: 1942
● Hermann Schmidt – Schlosser – Łażany 47, lata: 1942
● Alfred Walter – Schlosser – Łażany 38, lata: 1942
● Hermann Brückner – Schlosser – Mrowiny Hauptstraße 26 b 1942
● Fritz Hauptfleisch – Schlosser – Mrowiny Schweidnitzer Straße 42 1942
● Erwin Helbig – Schlosser – Mrowiny, Treib, lata: 1942
● Alfred Henke – Schlosser – Mrowiny, Gemeindehaus 2, lata: 1942
● Richard Barthel – Schlosser – Wierzbna, Siedlerweg 1, lata: 1942
● Albin Fötsch – Schlosser – Wierzbna, Saarauer Str. 6, lata: 1942
● Paul Fuchs – Schlosser – Wierzbna, Kirchplatz 2, lata: 1942
● Richard Krisanski – Schlosser – Wierzbna, Kirchplatz 5, lata: 1942
● Paul Sappelt – Schlosser – Wierzbna, lata: 1929
● August Malo – Schlosser – Zastruże, lata: 1940
● Josef Wistip – Schlosser – Zastruże, lata: 1940
● Karl Bischoff – Schlosser und Elektromeister – Żarów, Straße der SA 11 1942
● Alfred Böer – Schlosser – Żarów, Schweidnitzer Straße 6, lata: 1929
● Georg Böhme – Schlosser – Żarów, Luisenstraße 3, lata: 1929
● Paul Bräuer – Maschinenschlosser – Żarów, Martin-Müller-Str. 2, lata: 1942
● Hermann Dittmann – Schlosser – Żarów, Konradswaldauer Straße 1929, Franz-Becker-Str. 4, lata: 1942
● Paul Dreßler – Schlosser – Żarów, Kleine Feldstr. 14, lata: 1942
● Kurt Kietze – Schlosser – Żarów, Zobtener Str. 1, lata: 1942
● Franz Krause – Schlosser – Żarów, Konradswaldauer Straße 1, lata: 1929, Franz-Becker-Str. 11, lata: 1942
● Max Krause – Schlosser – Żarów, Moltkestraße 1, lata: 1929, 1942
● Willi Krause– Schlosser – Żarów, Königszelter Straße 3, lata: 1929, Martin-Müller-Str. 3, lata: 1942
● August Kügler – Schlosser – Żarów, Gartenstraße 7, lata: 1929, Gartenstraße 4 , lata: 1942
● Gustav Lindner – Schlosser – Żarów, Konradswaldauer Straße 17, lata: 1929, Franz-Becker-Str. 27, lata: 1942
● Walter Lipp – Schlosser – Żarów, Gartenstraße 5, lata: 1929, 1942
● Bruno Löffler – Schlosser – Żarów, Bahnhofstraße 10, lata: 1929, 1942
● Paul Machner – Schlosser – Żarów, Große Feldstraße 6, lata: 1929
● Walter Mager – Schlosser – Żarów, Kulmizplatz 3, lata: 1929, 1942
● Paul Meißner – Schlosser – Żarów, Straße der SA 8, lata: 1942
● Hermann Möller – Schlosser – Żarów, Kleine Feldstr. 6, lata: 1942
● Georg Mücke – Schlosser – Żarów, Gartenstr. 5, lata: 1942
● Josef Mücke– Schlosser – Żarów, Schweidnitzer Str. 63, lata: 1942
● Paul Müller – Schlosser – Żarów, Luisenstr. 5, lata: 1942
● Georg Nötzig – Schlosser – Żarów, Büttnerstraße 6, lata: 1929
● Herbert Ott – Schlosser – Żarów, Schweidnitzer Str. 8, lata: 1942
● Fritz Pabel – Schlosser – Żarów, Büttnerstr. 7, lata: 1942
● Alfred Papczik – Schlosser – Żarów, Straße der SA 11, lata: 1942
● Georg Püschel – Schlossermeister – Żarów, Bismarckstraße 1, lata: 1929
● Emil Renner – Schlosser – Żarów, Schweidnitzer Straße 34, lata: 1929
● Alois Salzbrunn – Schlosser – Żarów, Konradswaldauer Straße 1a, lata: 1929
● August Salzbrunn – Schlosser – Żarów, Konradswaldauer Straße 2a, lata: 1929
● Richard Scholz – Schlosser – Żarów, Schweidnitzer Str. 30, lata: 1942
● Hermann Schönfelder – Schlosser – Żarów, Jahnstr. 3, lata: 1942
● Karl Schönthier – Werkzeugschlosser – Żarów, Moltkestraße 1a, lata: 1929
● Oswald Schramm – Schlosser – Żarów, Schulstraße 2, lata: 1929
● Hermann Schubert – Schlosser – Żarów, Schweidnitzer Str. 67, lata: 1942
● Wilhelm Schuch – Schlosser – Żarów, Schweidnitzer Straße 7, lata: 1929, Kohlenstr. 10, lata: 1942
● Alfred Soika – Schlosser – Żarów, Jahnstr. 3, lata: 1942
● Albert Stäbler – Schlosser – Żarów, Schweidnitzer Str. 2, lata: 1929, 1942
● Konrad Thiel – Schlosser – Żarów, Konradswaldauer Straße 12, lata: 1929, Schweidnitzer Str. 61, lata: 1942
● Ernst Tilgner – Schlosser – Żarów, Schweidnitzer Str. 61, lata: 1942
● Georg Wähner – Schlosser – Żarów, Schulstraße 2, lata: 1929, Maschinenschlosser – Schulstraße 2, lata: 1942
● Gustav Walter – Schlosser – Żarów, Schulstraße 2, lata: 1929
● Bruno Weiß – Schlosser – Żarów, Luisenstraße 5, lata: 1929
● Richard Wenzig – Schlosser – Żarów, Straße der SA 8, lata: 1942
● Alfred Winkler – Schlossermeister – Żarów, Schweidnitzer Straße 13, lata: 1929
● Alfred Winkler – Schlosser – Żarów, Schweidnitzer Str. 33, lata: 1942
● Karl Winkler – Schlosser – Żarów, Kulmizstraße 1, lata: 1929
● Paul Zapfe – Schlosser – Żarów, Kleine Feldstr. 4, lata: 1942
● Paul Zapke – Schlosser – Żarów, Kulmizplatz 3, lata: 1929

Kotlarze (Kesselschmied):

● Herbert Baum – Kesselschmied – Kalno, lata: 1942
● Heinrich Fulder – Kesselschmied – Łażany 2, lata: 1942
● Adolf Barthel – Kesselschmied – Żarów, Gartenstraße 5, lata: 1929
● Gustav Binner – Kesselschmied – Żarów, Schulstr. 2, lata: 1929, 1942
● Oswald Binner – Kesselschmied – Żarów, Schweidnitzer Str. 60, lata: 1942
● Alfred Lachmann – Kesselschmied – Żarów, Moltkestraße 2, lata: 1929
● Hermann Zobel – Kesselschmied – Żarów, Schweidnitzer Straße 7, lata: 1929

Nożownicy (Messerschmied):

● Gotthard Sommer – Messerschmied – Wierzbna, Seilergasse 3, lata: 1942

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła i ilustracje:
● Adreß- und Geschäftshandbuch der Stadt Striegau 1925/26, Liegnitz 1926
● Adressbuch der Stadt Striegau. Mit den Einwohnerlisten der Gemeinden des früheren Kreises Striegau nebst Zedlitz. Behördenverzeichnis der Kreise Schweidnitz, Neumarkt und Landeshut, Striegau 1933
● Adressbuch / Einwohnerbuch für den Stadt- und Landkreis Schweidnitz mit den Städten Schweidnitz, Freiburg i. Schles., Striegau und allen Gemeinden, Breslau 1938
● Einwohnerbuch für den Stadt- und Landkreis Schweidnitz : mit allen Gemeinden einschl. der Städte Striegau und Freiburg Schl., Breslau 1942
● Historia kultury materialnej Polski w zarysie, tom I od VII do XII wieku, red. M. Dembińska, Z. Podwińska, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978
● Historia kultury materialnej Polski w zarysie, tom II od XIII do Vwieku, red. A. Rutkowska-Płachcińska, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978
● R. Reinfuss, Polskie Ludowe kowalstwo artystyczne, Wrocław 1983
● T. Ciesielski, Żarów. Historia miasta i gminy, Żarów 2006
● T. Czerwiński, Budownictwo ludowe w Polsce, Warszawa 2008
● GEZ Żarów 2021
● http://forumkowalskie.pl/
● https://encyklopedia.pwn.pl/

Opracowanie
Bogdan Mucha