Rodzina Neumann - właściciele "Domu Mody" w Saarau

W średniowieczu i w czasach późniejszych nieodłącznym elementem wiejskiego krajobrazu były przydrożne karczmy (znane także pod określeniem: austeria, gospoda, oberża, zajazd). Budynki tego rodzaju służyły różnym celom. Można w nich było stawać na popas i zjeść posiłek, można było napić się piwa lub mocniejszego trunku, można było też przenocować i zabawić się. W karczmach często urzędowali poborcy ceł i myta, tutaj odprawiano również wiejskie sądy. Karczmy pełniły ponadto funkcję wiejskich sklepów, zaopatrujących mieszkańców w artykuły codziennego użytku oraz rolę drobnych „zakładów wytwórczych" jak piekarnia, rzeźnia, browar czy gorzelnia. Taki stan rzeczy utrzymał się do połowy XIX w., kiedy rozwój handlu detalicznego, wykroczył poza tradycyjne związki z karczmą. Już pod koniec XIX stulecia w dużych wsiach istniały sklepy branży spożywczej i przemysłowej lub sklepy wielobranżowe. W pierwszej ćwierci XX w., zakupy można było zrobić w prawie każdej okolicznej wsi. Sklepy (czasami kilka w jednej miejscowości) działały m.in. w Bukowie, Imbramowicach, Łażanach, Mielęcinie, Mrowinach, Przyłęgowie i Wierzbnej. Z kolei w Gołaszycach i Kalnie, prosperowały sklepy kolonialne zaopatrzone w towary spożywcze (jak kawa, herbata, ryż, przyprawy) sprowadzane z zamorskich krajów, głównie z kolonii.

Nie inaczej było ówczesnym Saarau. Ta mało znacząca dotychczas miejscowość zmieniła swój charakter w połowie XIX w., przekształcając się ze wsi w osadę przemysłową. Rozwojowi towarzyszył znaczny wzrost liczby ludności i rozwój przestrzenny. W miejsce starej zabudowy powstały obiekty przemysłowe, a przede wszystkim wielorodzinna zabudowa czynszowa o charakterze miejskim oraz obiekty użyteczności publicznej. W tym czasie w osadzie pojawiły się pierwsze sklepy. Jak informują późniejsze księgi adresowe z lat 1929-1942, do zakończenia II wojny światowej, w Saarau zameldowanych było 21 kupców (34 w 1929 r.). Sklepy w zależności od profilu oferowanych towarów prowadzili m.in. Hermann i Karoline Heider – sklep oferujący galanterię skórzaną oraz wyroby tytoniowe, mieścił się przy ówczesnej Mittelstraße 2 – dzisiaj ul. Sikorskiego (lata 1929-1942), Otto i Walter Krause – księgarnia, oferująca również artykuły papiernicze i wyroby tytoniowe, mieściła się przy przy ówczesnej Schweidnitzer Straße 47 – dzisiaj ul. Armii Krajowej (lata 1929-1942), Fritz Nieder – sklep z odzieżą dla dorosłych mężczyzn i chłopców, mieścił się przy ówczesnej Schweidnitzer Straße 2, a potem 43 – dzisiaj ul. Armii Krajowej (lata 1929-1942), Walter Neumann – odzieżowy „Dom Mody”, który mieścił się przy ówczesnej Conradswaldauer Straße 1a – dzisiaj ul. Mickiewicza (1929 r.).

Odzieżowe wieszaki oraz fragment kartonowego pudełka z dawnego "Modehaus Walter Neumann", zbiory Żarowskiej Izby Historycznej, fot. B. Mucha

W zbiorach Żarowskiej Izby Historycznej, zachowały się odzieżowe wieszaki pochodzące, z wyżej wymienionych żarowskich sklepów Heiderów, Niedera oraz Neumanna. Niewiele wiemy o samych właścicielach owych placówek handlowych. Toteż dzisiaj dysponując pozyskanym materiałem dokumentacyjnym, uwagę chcemy skupić na wspomnianym Walterze Neumannie, jego rodzinie oraz prowadzonym przez niego w latach 20. XX w. tzw. „Modehaus Walter Neumann”. Nie było by to możliwe bez informacji, którymi podzielił się z nami, wnuk dawnego żarowskiego kupca, pan Daniel M. Neuman, obecnie mieszkający w Los Angeles w Stanach Zjednoczonych. Dzięki temu współcześni Żarowianie, mogą poznać zawiłą historię rodziny, która mieszkała tutaj ponad 90 lat temu.

Historia rodziny Neumann

W archiwum pana Daniela, znajdują się dwie fotografie nieznanych z imienia dziadków małżonki Waltera Neumanna. Obie zostały wykonane w Lesznie, ok. 1870 r. (wówczas Lissa / Regierungsbezirk Posen – rejencja Poznań). Ich autorem był znany ówczesny fotograf, pionier techniki fotograficznej i kinematografii – Ottmar Anschütz. Wspomniane małżeństwo miało syna Samuela Neumanna, który był żonaty z Amalią Lederman. Z tego związku narodziła się czwórka dzieci: trzech synów – Arthur, Gustav, Nathan oraz jedna córka – Margaret (ur. ok. 1889 r.). W bliżej nieznanych okolicznościach i czasie rodzina Neumannów, przeprowadziła się z rejencji poznańskiej do Saarau (wówczas rejencja wrocławska). Samuel Neumann był najprawdopodobniej właścicielem jednego z tutejszych sklepów. Być może znajdował się on w tzw. „Laxy-Haus” (obecnie budynek przy ul. Armii Krajowej 62) w osadzie przemysłowej Ida und Marienhütte obok Saarau. Jedna z zachowanych kart pocztowych, przedstawia mieszczący się tam sklep „Warenhaus S. Neumann”. Wspomniana wcześniej Margaret – córka Samuela, poślubiła w Saarau, Waltera Przybille (ur. ok. 1888 r. w Karlsruhe). Aby związek był możliwy, Walter musiał przejść na wyznanie mojżeszowe, bowiem Neumannowie byli Żydami. Przyjął też ich nazwisko. W księdze adresowej mieszkańców Saarau z 1929 r., wymieniony jest jako kupiec i właściciel „Modehaus” - „Domu Mody” przy Conradswaldauer Straße 1a (obecnie ul. Mickiewicza 3). Wcześniej w tym miejscu znajdował się sklep, który prowadził Martin Vollwerth. Neumann najprawdopodobniej odkupił ten lokal z chwilą ukończenia przebudowy wspomnianego budynku (data nieznana). W źródłach występuje dwóch braci Waltera: Gunther Przybilla (przeszedł na judaizm i poślubił Żydówkę, po II wojnie światowej mieszkał w 1957 r. w Toronto, w Kanadzie), Oskar Przybilla (wymieniony w księdze adresowej Saarau z 1942 r., jako kupiec zameldowany pod adresem Franz-Becker-Str. 3, wcześniej Conradswaldauer Straße). Wszyscy trzej bracia brali udział w I wojnie światowej w szeregach Armii Cesarstwa Niemiec.

Małżeństwo Waltera i Margaret, doczekało się czwórki potomstwa. Kolejno w Saarau na świat przyszli: Wolfgang (ur. 21 lutego 1914 r.), Horst (ur. 27 sierpnia 1918 r.), Henry (ur. 18 lutego 1920 r.), Helen (ur. 17 sierpnia 1921 r.). Neumanowie należeli z pewnością do zamożniejszych mieszkańców Saarau. Wedle wspomnień Wolfganga Neumana, w sklepie jego ojca, znajdowało się pierwsze radio w tej miejscowości. Mieszkańcy przychodzili nie tylko na zakupy, ale też po to aby posłuchać ówczesnych audycji radiowych.

● Wolfgang Neuman – po dojściu do władzy Adolfa Hitlera w 1933 roku, w wieku 17 lat (na rok przed ukończeniem studiów medycznych na Uniwersytecie Wrocławskim), opuścił Saarau i udał się do Francji, gdzie przebywał w latach 1933-1935. Następnie do października 1943 r. znajdował się we Włoszech, gdzie w Mediolanie (21 kwietnia 1941 r.), pojął za małżonkę Susan Stavsky (Mstowski), która pochodziła z Hindenburga (w latach 1915-1945 nazwa Zabrza). Oboje w 1943 r. przeszli przez Alpy do Szwajcarii (niedawno włoscy badacze prześledzili ich rzeczywistą trasę marszu). W Szwajcarii na świat przyszli: Daniel M. Neuman (ur. 18 stycznia 1944 r. w Lozannie), Uriel Neumann (ur. 6 października 1945 r. w Vavey, zm. 7 lipca 1995 r. w Wheeling Cook, Illinois, USA). W kwietniu 1947 r. Wolfgang, Susan, Daniel i Uriel wyemigrowali ze Szwajcarii do Stanów Zjednoczonych. Wolfgang Neuman (zmiana nazwiska z Neumann w USA), zmarł 12 marca 2006 r. w Los Angeles – California (USA), jego małżonka Susan Neuman, zmarła 12 lipca 1994 r. w Evanson – Illinois (USA).

● Horst (Mosze) Neuman – między 1934 a 1936 r. wyemigrował do Palestyny, gdzie 27 stycznia 1944 roku poślubił Elle (Ruchama) Zanger. Doczekali się trójki dzieci: Miriam (ur. 1 listopada 1944 r.), David (ur. 1 lutego 1946 r.), Ruth (ur. 14 maja 1953 r.). Horst Neuman zmarł 5 października 1992 r. w Izraelu.

● Henry Neuman – między 1934 a 1936 r. wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, gdzie poślubił Leah Neuman (ur. 1935 r.). Doczekali się czwórki dzieci: Debbie (ur. 1962 r.), Sally (ur. 1963 r.), Jeannie (ur. 1965 r.), Rebecca (ur. 1966 r.). Henry Neuman zmarł w 2005 r. w Nowym Orleanie – Luizjana (USA).

● Helen Neuman – między 1934 a 1936 r. wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych, gdzie wyszła za mąż za Sama Goldberga (ur. 1917 r.). Helen Neuman zmarła 23 maja 2010 r. w San Diego – California (USA).

Po wyjeździe dzieci, w Niemczech pozostali Walter oraz Margareta Neumannowie. Z dostępnych informacji, wynika, iż małżonka Waltera zmarła z przyczyn naturalnych (choroba nerek) w 1941 r. Losy Waltera pozostają nieznane. W 1942 r. nie został wymieniony w księdze adresowej mieszkańców Saarau. Być może sklep - „Dom Mody” oraz mieszkanie przejął jego brat Oskar Przybilla (w grudniu 1945 r. wśród mieszkańców Żarowa pochodzenia niemieckiego wymieniona została jedynie Frau Prcybilla). Według niepotwierdzonych ustaleń Ruth Neuman (wnuczka Waltera), jej dziadek zmarł w kwietniu 1945 roku podczas ewakuacji KL Buchenwald (obóz został w dużej części ewakuowany przez Niemców tuż przed nadejściem wojsk alianckich, a wyzwolony 11 kwietnia 1945 r. przez amerykańską 3. Armię, przy minimalnym oporze ze strony Niemców). Brak informacji o czasie i okolicznościach, w których Walter Neumann miał trafić do wyżej wspomnianego obozu koncentracyjnego.

Galeria rodziny Neumann

 Nieznani z imienia dziadkowie Margaret Neumann, małżonki Waltera. Fotografia z ok. 1870 r., wykonana w studio Ottmar Anschütz, Lissa / Posen (Leszno / Poznań), fot. archiwum rodzinne Daniel M. Neuman

Samuel Neumann - ojciec Margaret Neumann. Fotografia wykonana w latach 20. XX w. w studio Georg Dasler, Saarau (Żarów), fot. archiwum rodzinne Daniel M. Neuman

 Karta pocztowa z widokiem na tzw. "Laxy-Haus" (ob. budynek przy ul. Armii Krajowej 62). W lewym narożniku u zbiegu dzisiejszych ul. A. Krajowej i Cichej sklep "Warenhaus S. Neuman" (ob. sklep Rogatek 2) - sklep Samuela Neumanna ?, archiwum autora  

Amalia Lederman (Neumann) - matka Margaret Neumann. Fotografia wykonana w latach 20. XX w. w studio Georg Dasler, Saarau (Żarów), fot. archiwum rodzinne Daniel M. Neuman

Gustav Neumann - syn Amalii Neumann, brat Margaret. Fotografia wykonana w 1 ćw. XX w. w studio N. von Kreyfelt Atelier "Lilly" Breslau (Wrocław), fot. archiwum rodzinne Daniel M. Neuman

Margaret z bratem Nathanem Neumann. Fotografia wykonana w 1 ćw. XX w. w studio Paul Wenzel, Saarau (Żarów), fot. archiwum Daniel M. Neuman

Rewers fotografii

 Margaret Neumann, małżonka Waltera. Fotografia wykonana w studio N. von Kreyfelt Atelier "Lilly" Breslau (Wrocław), fot. archiwum Daniel M. Neuman

Margaret Neumann, małżonka Waltera. Matka Wolfganga, Horsta, Henry'ego i Helen, fot. archiwum rodzinne Daniel M. Neuman

Walter Przybilla (Neumann). Po przejściu na wyznanie mojżeszowe i ślubie z Margaret, przyjął nazwisko Neumann. Fotografia wykonana w studio Max Gross, Myslowitz O/S (Mysłowice), fot. archiwum Daniel M. Neuman

Walter Przybilla (Neuman). Po przejściu na wyznanie mojżeszowe i ślubie z Margaret, przyjął nazwisko Neuman. Fotografia wykonana w Weimarze, fot. archiwum Daniel M. Neuman 

Widok na "Modehaus Walter Neumann" - Dom Mody mieszczący się przy ówczesnej ulicy Conradswaldauer Straße 1a w Saarau (obecnie ul. Mickiewicza 3 w Żarowie). Przed sklepem rodzina Waltera Neumanna wraz z mieszkańcami. Fotografia z lat 20. XX w., fot. archiwum Daniel M. Neuman

Współczesny widok na budynek przy ul. Mickiewicza 3 w Żarowie, w którym niegdyś mieścił się "Modehaus Walter Neumann, fot. B. Mucha 

Walter Neumann z synami (od lewej): Henry, Horst, Wolfgang. Fotografia wykonana w studio Georg Dasler, Saarau (Żarów), fot. archiwum Daniel M. Neuman

Dzieci Waltera i Margaret Neumannów: Helen, Henry, Horst i Wolfgang. Fotografia wykonana w studio Georg Dasler, Saarau (Żarów), fot. archiwum rodzinne Daniem M. Neuman

Dzieci Waltera i Margaret Neumannów: Horst, Henry, Helen, Wolfgang. Fotografia wykonana w studio Georg Dasler, Saarau (Żarów), fot. archiwum rodzinne Daniel M. Neuman

Dzieci Waltera i Margaret Neumannów: Horst, Helen i Henry. Fotografia wykonana w studio Georg Dasler, Saarau (Żarów), fot. archiwum rodzinne Daniel M. Neuman 

Synowie Waltera i Margaret Neumannów: Horst, Henry, Wolfgang. Fotografia wykonana w studio Georg Dasler, Saarau (Żarów), fot. archiwum rodzinne Daniel M. Neuman

Synowie Waltera i Margaret Neumannów: Horst, Henry, Wolfgang. Fotografia wykonana w studio Georg Dasler, Saarau (Żarów), fot. archiwum rodzinne Daniel M. Neuman 

 Synowie Waltera i Margaret Neumannów: Wolfgang, Henry. Fotografia wykonana w studio Georg Dasler, Saarau (Żarów), fot. archiwum rodzinne Daniel M. Neuman

Helen, córka Waltera i Margaret Neumannów. Fotografia wykonana w studio Georg Dasler, Saarau (Żarów), fot. archiwum rodzinne Daniel M. Neuman 

Wolfgang, syn Waltera i Margaret Neumanów. Fotografia wykonana w studio Gebruder Barasch, Breslau (Wrocław), archiwum rodzinne Daniel M. Neumann

 Wolfgang Neumann ze swoją babcią Amalią Neumann (z domu Lederman) w Saarau na początku lat 30. XX w., fot. archiwum rodzinne Daniel M. Neuman

 Fotografia rodzinna z lat 1933-1934 wykonana w Saarau po wyjeździe Wolfganga do Francji, (od lewej): Horst, Helen, Margaret, Henry i Walter, fot. archiwum rodzinne Daniel M. Neuman

Fotografia z wizyty Wolfganga Neumana (syn Waltera) w Żarowie w 1993 r. (po 60 latach od wyjazdu w 1933 r.) oraz widok na dawne mieszkanie Neumannów przy ob. ul. Mickiewicza 3, fot. Daniel M. Neuman

==========================================

Daniel M. Neuman (ur. 18 stycznia 1944 r. w Lozannie) - syn Wolfganga (wnuk Waltera) jest etnomuzykologiem, wykładowcom i autorem publikacji naukowych w Stanach Zjednoczonych. Uzyskał tytuł licencjata i doktora antropologii na Uniwersytecie Illinois. Wykładał w Dartmouth College oraz na Uniwersytecie Waszyngtońskim, gdzie przez wiele lat był dyrektorem „School of Music”. W 1996 r. został dyrektorem „School of the Arts and Architecture” w UCLA (University of California, Los Angeles – Uniwersytet Kalifornijski) i pełnił funkcję wicekanclerza i rektora tej uczelni w latach 2002-2006. Jego zainteresowania badawcze obejmują muzykę Indii ze szczególnym uwzględnieniem regionalnych tradycji Hindustani i Radżastanu. Zajmuje się również zastosowaniami narzędzi multimedialnych w badaniu etnomuzykologii oraz geograficznymi podejściami do badania tradycji muzycznych. W trakcie swojej kariery napisał 10 książek i rozwinął „World Music Navigator”, skomputeryzowany atlas etnograficzny. W 2018 r. przeszedł na emeryturę z UCLA po 24 latach pracy na uniwersytecie.

SKŁADAMY SERDECZNE PODZIĘKOWANIA DLA PANA DANIELA M. NEUMANA ZA PRZEKAZANE INFORMACJE ORAZ FOTOGRAFIE

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript..

Źródła i ilustracje:
• Archiwum rodzinne Daniel M. Neuman
• Archiwum autora
• https://guides.lib.uw.edu/
• https://ucla.academia.edu/

Opracowanie
Bogdan Mucha