Unikalny zabytek z epoki brązu odnaleziony na obszarze gminy Żarów

W dniu 18 marca 2023 roku, podczas prac poszukiwawczych, które na obszarze gminy Żarów zgodnie z decyzjami Dolnośląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (decyzja 1270/2022) prowadzi Żarowskie Stowarzyszenie Historyczno-Eksploracyjne "Aureus", miało miejsce odnalezienie bardzo unikatowego zabytku pochodzącego z wczesnej epoki brązu. Artefaktem tym jest luźne znalezisko siekierki brązowej o długości 6,6 cm i szerokości ostrza 2,0 cm. Zabytek przynależy do tzw. kultury unietyckiej, a chronologicznie datowany jest na wczesną epokę brązu (lata 1800-1600 p.n.e.). Siekierka odlana została z brązu w dwuczęściowej formie niszczącej. Cechuje się podłużnym kształtem, lekko przewężonym w środku, z wyodrębnionymi brzegami a także półkulistym ostrzem i płaskim również półkolistym obuchem. Na jej powierzchni widoczne są produkty korozji, barwy turkusowej, zielonej i jasnobrunatnej (tlenki żelaza). Typologicznie zabytek zaliczany jest do siekierek typu Wrocław-Szczytniki w wariancie A. Z uwagi na swoją wielkość siekierka, zaliczana jest do okazów małych o długości wynoszącej nie więcej niż 7,0 cm i stanowi niezwykle rzadko spotykany okaz na ziemiach polskich. Podobnej wielkości egzemplarze zostały odkryte jedynie na Opolszczyźnie w miejscowości Włodzienin (gm. Branice) i Kopernikach (gm. Nysa; przechowywany w tamtejszym Muzeum Powiatowym).

Warto nadmienić, iż znalezisko jest drugim śladem bytności społeczności kultury unietyckiej na Ziemi Żarowskiej. Przeprowadzona w 2014 r. prospekcja lotnicza, zadukomentowana fotografiami satelitarnymi oraz badaniami geofizycznymi, przyniosła odkrycie w pobliżu Przyłęgowa, niezwykle interesującego stanowiska z epoki brązu. Obiekt (tzw. rondeloid) znajdujący się na mocno dominującym cyplu, przy jego południowo-zachodnim skłonie, ok. 600 m na północ od obecnego koryta Strzegomki, miał formę regularnego pierścienia o średnicy ok. 80 m z dookolnym rowem o średnicy 4-5 m w kształcie litery U. Przeprowadzone badania magnetyczne nie potwierdziły obecności budynków wewnętrznych oraz wewnętrznej palisady. Również badania wykopaliskowe dostarczyły bardzo nielicznego materiału zabytkowego, co może wskazywać, że przestrzeń ta nie była nigdy intensywnie użytkowana. Uzyskane datowania radiowęglowe sugerują, że założenie to zostało wzniesione w ciągu XVII stulecia p.n.e. przez społeczności tzw. kultury unietyckiej. Obiekt mógł pełnić funkcje społeczno-gospodarcze lub społeczno-religijne.

Siekierka kultury unietyckiej z wczesnej epoki brązu odnaleziona na obszarze gminy Żarów przez
Żarowskie Stowarzyszenie Historyczno-Ekspolracyjne "Aureus", fot. B. Mucha

Kultura unietycka zaczęła się kształtować około 2300-2200 lat p.n.e i trwała do ok 1700-1600 lat p.n.e. (tzw. I okres epoki brązu – wczesna epoka brązu). Jej nazwa pochodzi od stanowiska eponimicznego, zlokalizowanego w miejscowości Únětice pod Pragą. Przez około 600 lat kultura ta była jednym z najważniejszych zjawisk wpływających na rozwój epoki brązu w całej Europie. Ludność tej kultury zamieszkiwała obszary Niemiec, Czech, Moraw i Słowacji, a na terenach Polski: Śląska, południowej Wielkopolski, ziemi lubuskiej, Pomorza i Kujaw. Stanowiska kultury unietyckiej na ziemiach dzisiejszej Polski, graniczyły od północy ze stanowiskami kultur nordyjskich, z kulturami strefy leśnej i przykarpackim kręgiem kulturowym od wschodu, oraz ze strefą oddziaływań anatolijsko-bałkańskich i zachodnioeuropejskimi kulturami o tradycji pucharów dzwonowatych od południa i zachodu.

W strukturze społeczności kultury unietyckiej, która zamieszkiwała obszar środkowych Niemiec, doszło u schyłku III tysiąclecia p.n.e. do powstania najstarszego najstarszego na kontynencie europejskim ośrodka metalurgii brązu. Wykorzystywane były nowe technologie pozyskiwania miedzi z ubogich w metal rud oraz rozpoczęto wydobywanie cyny w górach Harzu i Rudawach. Był to jedyny region w Europie, w którym od czasów wczesnego eneolitu bez przerwy kultywowano tradycje metalurgii miedzi. Warto dodać, że we wczesnej fazie kształtowania się kultury unietyckiej, wśród tworzącej ją społeczności, panował wielki popyt na przedmioty prestiżowe, których posiadanie podkreślało wysoki status społeczny właściciela. Dzięki dostępności złóż surowców i wiedzy na temat technologii obróbki brązu zaczerpniętej z Bliskiego Wschodu ludność ta była w stanie zaspokoić ten popyt podjęciem własnej produkcji metalurgicznej.

Charakterystycznymi wyrobami dla kultury unietyckiej były sztylety, berła sztyletowe, siekierki z podniesionymi brzegami, naramienniki, naszyjniki, bransolety, nagolenniki. Nadmienić trzeba, iż unietyckie brązowe sztylety były poszukiwane w całej Europie i Antolii. Wraz z początkiem II tysiąclecie p.n.e., wyroby brązowe pojawiły się także na terenach Śląska i południowej Wielkopolski. W pewnej mierze pochodziły one z z lokalnych warsztatów, usytuowanych na na Wyżynie Głubczyckiej i nad Obrą.

Zmarli przedstawiciele kultury unietyckiej, składani byli w płaskich grobach szkieletowych, w pozycji embrionalnej, z głowami zwróconymi ku południu w kłodach drewnianych lub w obstawach kamiennych. W wyposażeniu płaskich grobów męskich, dominowały ozdoby wytworzone z brązu: naszyjniki, bransolety, kolczyki i wisiorki oraz liczne odmiany szpil do spinania odzieży, zagięte przy zaostrzonym końcu. Nielicznie pojawiały się po raz pierwszy ozdoby wykonane ze złota oraz z bursztynu. Charakterystycznym i wyróżniającym się pochówkiem w kulturze unietyckiej, były groby podkurhanowe tzw. książęce, bogato wyposażane m.in. w wyrafinowaną stylistycznie ceramikę inspirowaną złotymi naczyniami Achajów oraz liczne wyroby z brązu, w tym wspomniane wcześniej berła sztyletowe. Chowano w nich mężczyzn, którzy odgrywali znaczącą rolę w społeczeństwie, jako przedstawiciele lokalnej arystokracji. Czternaście takich kurhanów znanych jest z miejscowości Łęki Małe (pow. gm. Kamieniec, pow. Grodzisk Wielkopolski). Były to nasypy o średnicy do 30 m, kryjące pod nasypem konstrukcje kamienno-gliniano-drewniane. Innym grobem książęcym kultury unietyckiej był przebadany w 1962 roku, kurhan położony jest przed Kuklicami, ale w publikacjach umieszczany w sąsiednich Szczepankowicach (gm. Kobierzyce, pow. Wrocław).

Skarb kultury unietyckiej odnaleziony w 2021 roku przez rolnika w pow. sulęcińskim,
fot. Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków

Słabo rozpoznane jest z kolei osadnictwo kultury unietyckiej. Wiadomo, że duże osiedla lokowane były niekiedy w trudno dostępnych miejscach, łatwych do obrony. Z osad obronnych, wymienić należy tutaj te znane z miejscowości Jędrychowice (gm. Branice, pow. Głubczyce), Nowa Cerekwia (gm. Kietrz, pow. Głubczece) oraz Bruszczewo (gm. Śmigiel, pow. Kościan). Społeczność kultury unietyckiem wznosiła domostwa drewniane o konstrukcji słupowej. Podstawą gospodarki było rolnictwo oparte na wysiewie kilku gatunków pszenicy, prosa, jęczmienia oraz roślin strączkowych. Nadwyżki produkcji rolniczej, przechowywane były w wielkich naczyniach glinianych, składanych w tzw. jamach zasobowych. Znane są znaleziska 32 żaren nieckowatych ze Szczepankowic oraz szczątki hodowanych koni, które także spożywano o czym świadczą znaleziska dokonane podczas wykopalisk prowadzonych w Łęknicach Małych.

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript.

Źródła i i lustracje:
● Kultura pradziejowa na ziemiach Polski. Zarys, red. J. F. Gąssowski, wyd. PWN, Warszawa 1985
● Die Beile in Polen I, Prähistorische Bronzefunde, Ab. IX, B. 16, München 1987
● Wielka Historia Polski, tom I, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), red. P. Kaczanowski, J. K.Kozłowski, wyd. Fogra, Kraków 1998
● Encyklopedia historyczna świata, tom I: Prehistoria, praca zbiorowe, opracowanie naukowe J. K. Kozłowski, wyd. Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999
● U źródeł polski. Do roku 1038, red. M. Derwich, Wydawnictow Dolnośląskie, Wrocław 2003
● M. Furmanek, M. Mackiewicz, B. Myślecki, P. Wroniecki, Uncovering Neolithic and Early Bronze Age landscapes: new data from southwestern Poland, Archaeologia Polona, vol. 53, 2015, s. 69-84
● J. Kovárnik, Letecká prospekce a magnetometrická měření rondelů a rondeloidů z neolitu a doby bronzové na Moravě a v Čechách [w:] M. Furmanek, T. Herbich, M. Mackiewicz (red.) Metody geofizyczne archeologii polskiej, Wrocław 2016, s. 61-66
● M. Mackiewicz, M. Furmanek, P. Wroniecki, B. Myślecki, Badania geofizyczne w rozpoznaniu neolitycznych i wczesnobrązowych krajobrazów archeologicznych Śląska [w:] M. Furmanek (red.), Pierwsi rolnicy i hodowcy na Śląsku Dialog interdyscyplinarny, Wrocław 2019, s.191-213
● B. Mucha, Gmina Żarów. Na przestrzeni wieków, cz. 2, Żarów 2023 (w druku)
● http://www.muzeum.nysa.pl/web.n4?go=199
● https://archeologia.com.pl/skarb-kultury-unietyckiej-odkryty-przez-rolnika-w-pow-sulecinskim/

Opracowanie
Bogdan Mucha