Kapliczki Dominicusa Geyera na Ziemi Żarowskiej

Początki Zakonu Cystersów związane są z osobą Roberta, dziś cieszącego się chwałą świętych. Robert wraz ze swoimi osiemnastoma współbraćmi, ze względu na nieprzestrzeganie reguły św. Benedykta opuścił klasztor benedyktyński w Molesmes, gdzie był opatem. W miejscowości Cîteaux (łac. Cistercium) założył on w roku 1098 pierwszy klasztor cysterski. Jednak opatem był tam bardzo krótko. Na polecenie papieża powrócił do swojego macierzystego klasztoru w Molesmes. Jego następcy, dzisiaj również święci, Alberyk i Stefan, kontynuowali dzieło swego poprzednika. Położyli oni fundamenty duchowości i prawa zakonnego. Zmienili stój zakonny, który początkowo był przejęty od benedyktynów. Czarna tunika została zamieniona na białą z czarnym szkaplerzem i pasem. Dlatego cystersi nazywani są białymi mnichami. To Alberykowi udało się zatwierdzić w Rzymie nowy zakon w roku 1100. Stało się to za pontyfikatu papieża Paschalisa II. Stefan natomiast napisał „Kartę miłości” (łac. Carta caritatis), w której znajdują się regulacje prawne zakonu. Pierwsi opaci nakreślili także ramy życia zakonnego. Klasztory budowano przy zbiornikach wodnych, rzekach, na terenach podmokłych. Dlatego jedna z hipotez dotyczących powstania nazwy zakonu, głosi że pochodzi ona od łacińskiego słowa cisterna, które oznacza zbiornik wodny.

Jeśli chodzi o utrzymanie, zakonnicy mieli „żyć z pracy rąk własnych”. Praca i modlitwa były bowiem głównym zawołaniem cysterskim. Łacińskie „ora et labora” zawsze powinny wzajemnie się uzupełniać. Cystersi zajmowali się głównie pracą na roli. Z tego też tytułu wprowadzali nowe techniki jej uprawy. Dzięki nim następował szybki rozwój wsi. Klasztory bowiem wznoszono nie w miastach, ale poza nimi. Zakonnicy prowadzili młyny, winnice, zajmowali się hodowlą ryb, a także zielarstwem.

Symbol Zakonu Cystersów

Do Polski cystersi zostali sprowadzeni w połowie XII wieku. Pierwsze klasztory na ziemiach Polskich powstały w Brzeźnicy (1149-1153, dzisiejsze miasto Jędrzejów) i w Łeknie w pobliżu Wągrowca (1143). W XII wieku powstały ponadto opactwa w Lądzie (1153), Lubiążu (1163), Kołbaczu (1174), Sulejowie (1176), Wąchocku (1179), Koprzywnicy (1185) i Oliwie (1186). W XIII wieku założono klasztory w Trzebnicy (1202, pierwszy w Polsce klasztor żeński), podkrakowskiej wówczas Mogile (1222), Kamieńcu Ząbkowickim (1222), Henrykowie (1227), Szpetalu (1230), Obrze (1231), Bledzewie (1232), Szczyrzycu (1234), Paradyżu (1234), Koronowie (1254), Rudach (1255), Pelplinie (1276), Przemęcie (1278), Bierzwniku (1286) i Krzeszowie (1292), w XIV wieku w Jemielnicy, a w latach 1403-1404 w Cieplicach Śląskich. W 1686 roku cystersi sprowadzili się do Barda Śląskiego, gdzie przebywali do 1810 roku, kiedy to skasowano zakony w państwie pruskim. Obecnie zakon ten nie jest tak znaczący jak dawniej. Jego upadek nastąpił w okresie zaborów. Na przełomie XVIII i XIX wieku nastąpiła kasata zakonu we wszystkich trzech zaborach. Nadal jednak są czynne opactwa w Krakowie Mogile, w Jędrzejowie, Szczyrzycu, Wąchocku oraz parafie w Oliwie, Henrykowie i Sulejowie prowadzone przez zakonnych braci w białych habitach. W roku 1242 księżna Anna, wdowa po Henryku Pobożnym, ufundowała w Krzeszowie klasztor benedyktynów sprowadzonych z czeskich Opatovic. Jej wnuk Bolko I Surowy, wówczas książę jaworski, w 1289 roku wykupił dobra klasztorne, a w 1292 roku ufundował opactwo cystersów, którzy przybyli z Henrykowa. Kościół klasztorny stał się mauzoleum książąt świdnicko-jaworskich. Spoczęli tu: Bolko I Surowy, Bolko (zmarły wcześnie syn Bolka I), Bernard świdnicki, Henryk I jaworski, Henryk II świdnicki, Bolko II Mały. Dzięki nadaniom książęcym i prywatnym opactwo stało się jednym z największych posiadaczy ziemskich na Śląsku. Po napadach hustytów, wojnie trzydziestoletniej (1618-1648) i także po pełnym klęsk okresie reformacji nastał dla krzeszowskiego opactwa czas rozwoju, rozpoczęty przez rządy słynnego opata Bernarda Rosy. Data jego wyboru na opata (1660 r.) rozpoczyna złoty wiek w historii Krzeszowa i opactwa. Rosa zasłynął poczynaniami zmierzającymi do reaktywowania wiary katolickiej i poziomu duchowego zakonników. Założył też Bractwo św. Józefa (1669 r.). Jego staraniem w latach 1690-1696 na miejscu średniowiecznego kościoła św. Andrzeja, zbudowano kościół św. Jozefa, w którym Michał Willmann namalował cykl 50 fresków. Po nim rządzili opactwem kolejno: Dominik Geyer – twórca jego finansowej potęgi, Innocenty Fritsch – inicjator i budowniczy bazyliki Wniebowzięcia NMP (1728-1735) oraz Benedykt Seidel, za którego rządów prowadzono prace wykończeniowe. Wszyscy byli doskonałymi organizatorami oraz inspiratorami duchowej potęgi opactwa i mecenasami sztuki. Za ich rządów działali rzeźbiarze Jerzy Schroetter, Ferdynand Brockhof, Antoni Dorasil, Józef Lachel oraz malarze Michał Willmann, Jerzy Wilhelm Neunhertz, Feliks Antoni Scheffler.

Opactwo krzeszowskie. Widok z miedziorytu H.Tescheringa, wg. rysunku L.M.Willmanna z 1678 r.

Na terenie Ziemi Żarowskiej krzeszowscy cystersi pojawili się bardzo szybko, gdyż w zaledwie trzy lata po fundacji ich opactwa. W 1295 roku książę Jawora i Świdnicy Bolko I przeprowadził transakcję wymienną z klasztorem reprezentowanym przez opata Teodoryka. W zamian za Zastruże książę otrzymał klasztorny Jarostów. Dla cystersów wymiana ta był korzystna, gdyż w zamian za oddaloną od innych dóbr posiadłość, otrzymali wieś graniczącą z należącymi do nich włościami gościsławskimi. W 1297 roku Bolko I przyznał klasztorowi pełne prawa sądownicze i swobodę dysponowania nadwyżkami czynszowymi z dóbr zastrużańskich. Następnie w 1 połowie XIV wieku cystersi uzyskali od kolejnych władców dalsze przywileje ekonomiczne, w tym zwolnienie z podatków i innych świadczeń na rzecz władcy. Klasztor krzeszowski był właścicielem Zastruża do roku 1532, a następnie w latach 1675-1810. Jak donoszą źródła pisane już w roku 1318 w Wierzbnej, znajdowało się 11 łanowe alodium ziemskie (funkcjonująca w średniowiecznym systemie prawa feudalnego forma własności nieruchomości; była to ziemia stanowiąca nieograniczoną własność, wolną od zobowiązań i ciężarów feudalnych, czym różniła się od lenna; nazywana również własnością bezwarunkową oraz własnością dziedziczną) należące do klasztoru cystersów w Krzeszowie. W 1326 roku książę świdnicko-jaworski Bolko II potwierdził cystersom krzeszowskim posiadanie części Wierzbnej, podarował im trzecią część dochodu z tzw. ius dextrarii, a także zwolnił od szeregu świadczeń na rzecz księcia, w tym także od służby wojskowej. W 1403 roku cystersi powiększyli swoją własność, odkupując od rycerza Hans von Rohnau murowany dwór, folwark, ziemię uprawną, winnicę, ogród, młyn, 8 zagród chłopskich oraz część przywilejów. Rozkwit cysterskiej majętności nastąpił znacznie później bo pod koniec XVII wieku, kiedy to staraniem opata krzeszowskiego Bernarda Rosy, zebrana w 1683 roku we francuskim Citeaux kapituła generalna zakonu cystersów zatwierdziła plan utworzenia przeoratu w Wierzbnej (lata 1683-1810). W XIV wieku cystersi z Krzeszowa pojawili się w Kalnie. Dokładnie w 1369 roku księżna Agnieszka podarowała miejscowość krzeszowskiemu klasztorowi cystersów, a darowiznę potwierdził dokumentem przyszły władca księstwa świdnicko-jaworskiego, król Czech Karol IV. Klasztor otrzymał wszystkie czynsze, podatki, służby i inne świadczenia od miejscowej ludności. Przyznano mu także rozległe przywileje immunitetowe z pełnymi prawami sądowniczymi. W zamian za hojny podarunek mnisi zobowiązani byli utrzymywać wieczną lampkę na grobie pochowanego w Krzeszowie Bolka II, codziennie odprawiać mszę świętą przy ołtarzu ustawionym koło grobu księcia, a raz w roku opat lub jego zastępca mieli celebrować uroczyste nabożeństwo żałobne. Ponadto księżna Agnieszka podarowała klasztorowi 3 grzywny srebra na mające się odbywać 5 razy do roku uroczystości, w których uczestniczyli wszyscy zakonnicy. Do rozwiązania klasztoru w 1810 roku, cystersi należycie wywiązywali się z przyjętych zobowiązań, a co więcej utrzymali Kalno w swoim posiadaniu przez aż 440 lat. W 2 połowie XIV wieku krzeszowscy cystersi weszli także w posiadanie majętności ziemskich w Krukowie. W 1381 roku Sawichius Behem sprzedał część wsi wraz z połową sołectwa, młynem i karczmą konwentowi krzeszowskiemu reprezentowanemu przez opata Henryka z Proboszczowa. W 1383 roku kolejny opat krzeszowski Jan Bowinschabe nabył od braci Thamme i Johanna Sampfort, Henryka Rymbaha, Wincentego z Niemczy i Hansa von Czirn z Imbramowic pozostałe części dóbr krukowskich. 12 października 1400 roku Leuke (Leutko), drugi syn Ulryka Behema, ostatecznie zrzekł się roszczeń do majętności krukowskiej na rzecz opactwa krzesowskiego. W wyniku transakcji z lat 1381-1400 cystersi krzeszowscy stali się właścicielami prawie całego Krukowa (nie udało im się jedynie przejąć położonej na pograniczu Krukowa i Pyszczyna tzw. łąki krukowskiej) do 1532 roku i następnie w latach 1675-1810. Późno, bo dopiero w 1658 roku cystersi krzeszowscy przy zgodzie władz cesarskich za sumę 1071 talarów, zakupili zrujnowane w czasie wojny trzydziestoletniej dobra bożanowskie. Cystersi szybko odbudowali zniszczoną wieś, zmieniając dotychczasowy podział ziemi i tworząc w niej folwark. W latach 1683-1810 dobra te podlegały pod przeorat w Wierzbnej.

W trzech miejscowościach będących własnością klasztoru w Krzeszowie: Bożanów, Kalno i Kruków, wybudowano w latach 1701-1726 niewielkie przydrożne kapliczki modlitewne (nie jest wykluczone, że wszystkie powstały w tym samym czasie – 1701 r. ?). Do naszych czasów w pierwotnej formie dotrwała jedynie kapliczka w Kalnie. Pod koniec XIX wieku z powodu złego stanu technicznego rozebrano kapliczkę w Krukowie i w jej miejsce zbudowano nową. Trzecia kapliczka, którą wzniesiono w Bożanowie, została wyburzona pod koniec lat 80-tych XIX wieku, kiedy powstała nowa droga łącząca Świdnicę z Żarowem.

Dominicus Geyer - opat krzeszowski w latach 1696-1726. Z jego rozporządzenia wybudowano kapliczki w Bożanowie, Kalnie i Krukowie

Budowle w swej pierwotnej postaci, powstały z inicjatywy i na mocy zarządzenia ówczesnego opata krzeszowskiego Dominika Geyera (prawdziwe nazwisko Mathias Xavier Geyer, imię zakonne Dominicus). Dominik Geyer urodził się w Nysie w 1662 roku. Kształcił się w tamtejszym Jezuickim gimnazjum. Potem wstąpił do zakonu cystersów. W 1696 roku w wieku 34 lat został wybrany opatem zakonu cystersów w Krzeszowie. Dbał o rozkwit opactwa i stan podległych świątyń. W 1703 roku powiększył dobra krzeszowskie nabywając od rodu von Zedlitz zamek w Bolkowie z okolicznymi posiadłościami. W 1703 roku uzyskał potwierdzenie fundacji probostwa w Cieplicach dla klasztoru. W czasie swojego panowania doprowadził do rozkwitu rzemiosło i rozwinął handel, przyczynił się do rozkrzewienia tkactwa, które przynosiło spore dochody. W 1707 roku sprowadził do Chełmska grupę tkaczy czeskich i zbudował dla nich zespół 12 domów drewnianych. W czasie rządów utrzymywano kontakty z Polską, doprowadził klasztor do wzrostu i dobrobytu, a Krzeszów stał się wówczas głównym miejscem pielgrzymek na Śląsku. Owocnie działało powstałe z jego inicjatywy Bractwo św. Józefa. Opat Dominik Geyer odnowił w Krzeszowie i okolicy kult maryjny, kult św. Anny, kult figurki Emmanuela oraz 14 orędowników. Zgromadził środki na budowę kościoła klasztornego w Krzeszowie. W czasie jego rządów opactwo znajdowało się w rzędzie klasztorów błyszczących przykładem. Ostatnie lata opata Geyera były trudne z powodu płacenia wysokich podatków wprowadzonych w 1722 roku przez Karola VI. Po wylewie w 1723 roku w Świdnicy, który przeżył miał niesprawną prawą rękę. Zmarł w 1726 roku w Cieplicach w wieku 64 lat. Prosił, aby pochowano go przed ołtarzem Jezusa Emmanuela. Po wybudowaniu nowego kościoła klasztornego został pochowany w kaplicy św. Bernarda, płyta nagrobna opata została umieszczona w posadzce przed ołtarzem św. Bernarda z Clairvaux. Za życia Dominicus Geyer zwracał uwagę z całą surowością na pobożność i wiarę. Zniósł własność prywatną mnichów. Zbudował i zabezpieczył wiele kościołów i kaplic, przez co zajmuje honorowe miejsce w historii śląskiego baroku.

Kapliczka w Kalnie, lata 1701-1726 (dz. nr 113). Budowla murowana (tynkowana z tynkowanym detalem), jednokondygnacyjna o prostej bryle, nakryta dwuspadowym dachem ceramicznym. Fasada z osiowym wejściem do kaplicy, zwieńczona jest falistym szczytem, zamkniętym profilowanym wyładowanym gzymsem. Wieżyczka z umieszczonym w niej dzwonem, nakryta jest baniastym hełmem z krzyżem i chorągiewką wiatrową z datą 1872 (data przeprowadzonego remontu). W kalenicy drewniana wieloboczna sygnaturka. Do pierwotnego wyposażenia kapliczki należała rzeźby św. Floriana i Pieta (przedstawienie martwego Jezusa Chrystusa na kolanach boleściwej Marii). Na początku XX wieku obiekt został przyłączony tylną ścianą do powstałej wówczas remizy ochotniczej straży pożarnej (Freiwillige Feuerwehr). W 2010 roku kapliczka została gruntownie wyremontowana. Stan zachowania: zachowana historyczna bryła budynku, kompozycja elewacji, pierwotny kształt otworów i detal architektoniczny. Postulaty dotyczące konserwacji: wymagane zachowanie historycznej bryły budynku, kompozycji elewacji i detalu architektonicznego. Formy ochrony: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego: Uchwała nr XL/251/2005 Rady Miejskiej w Żarowie z dnia 08.09.2005 r.

Kapliczka w Krukowie, XIX w. (dz. nr 187). Budowla wolnostojąca, jednokondygnacyjna, jednoosiowa. Murowana, tynkowana z tynkowanym detalem (profilowany gzyms). Otwór drzwiowy umieszczony osiowo, zamknięty pełnołukowo, nad nim odcinkowy naczółek, zamknięty profilowanym gzymsem. Drzwi drewniane, dwuskrzydłowe, częściowo przeszklone. Dach dwuspadowy, pokryty blachą. Stan zachowania: zachowana historyczna bryła obiektu, kompozycja elewacji, pierwotny kształt otworów i detal architektoniczny. Ostatni remont przeprowadzono w 2014 r. Postulaty dotyczące konserwacji: wymagane zachowanie historycznej bryły budynku, kompozycji elewacji i detalu architektonicznego. Formy ochrony: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego: Uchwała nr LVIII/400/2018 Rady Miejskiej w Żarowie z dnia 6.11.2018 r.

Kapliczka w Bożanowie, XIX/XX w. (dz. nr 23/2). Budowla wolnostojąca, jednoosiowa, jednokondygnacyjna z czworoboczną sygnaturą, w konstrukcji drewnianej; murowana z cegły, detal ceglany; otwór drzwiowy umieszczony osiowo, zwieńczony ostrołukiem, od otworu wejściowego prowadzą betonowe schodki; drzwi drewniane, dwuskrzydłowe, częściowo przeszklone; dach dwuspadowy, pokryty dachówką ceramiczną; dach wieżyczki pokryty blachą. Stan zachowania: zachowana historyczna bryła budynku, kompozycja elewacji, pierwotny kształt otworów i detal architektoniczny. Postulaty dotyczące konserwacji: wymagane zachowanie historycznej bryły budynku, kompozycji elewacji i detalu architektonicznego; zakaz docieplania elewacji. Forma ochrony: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego: Uchwała nr LIV/329/2006 Rady Miejskiej w Żarowie z dnia 14.09.2006 r.

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript..

Źródła i ilustracje:
● H. Dziurla i K. Bobowski, Krzeszów uświęcony łaską, wyd. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 1997
● Krzeszów uświęcony łaską; pod red. Henryka Dziurli i Kazimierza Bobowskiego, wyd. UN Wrocław 1997
● Broszura: Krzeszów, oprac. Jerzy Goryszewski, Krzeszów 2006
● Dolny Śląsk. Monografia historyczna; pod red. Wojciecha Wrzesińskiego, wyd. UN Wrocław 2006
● T. Ciesielski, Żarów. Historia miasta i gminy, Żarów 2006
● B. Mucha, Tajemnice Ziemi Żarowskiej, Świdnica 2019
● Gminne Ewidencja Zabytków / GEZ Żarów 2021
● http://www.jedrzejow.cystersi.pl/
● https://www.cister.net/abbeys/en/68/citeaux/

Opracowanie
Bogdan Mucha