Schron przeciwlotniczy na terenie Zakładów Wyrobów Ogniotrwałych w Żarowie

Podczas I wojny światowej część ludności cywilnej była narażona na większe ryzyko podczas działań wojennych niż kiedykolwiek wcześniej, ponieważ po raz pierwszy miasta położone głęboko na zapleczu frontu zostały zbombardowane przez niemieckie sterowce (tzw. zeppeliny), a później przez samoloty. Ta „ ludobójcza“ innowacja technologiczna była później w wielu przypadkach przeceniana. Zakładano bowiem, że przy użyciu wystarczającej liczby bomb będzie można złamać wolę ludności cywilnej w stosunkowo krótkim czasie, dlatego wszystkie państwa szukały sposobu na uderzenie w populację ludności wroga i musiały znaleźć sposoby na uniknięcie przewidywanej niezwykle wysokiej liczby ofiar we własnym kraju, na skutek tego samego rodzaju ataków.

W okresie międzywojennym niektórzy przywódcy wojskowi i polityczni zakładali, że w przyszłości, ze statków powietrznych zrzucane będą, nie tylko materiały wybuchowe i zapalające, ale także gazy bojowe, podobnie jak miało to miejsce podczas wojny w Rifie w latach 1921–1926 i wojny włosko-etiopskiej w latach 1935/36. W 1927 roku rząd Rzeszy Niemieckiej (gabinet Marksa IV) podjął decyzję o podjęciu działań na rzecz cywilnej obrony powietrznej. Prawo to zostało uznane w tzw. Porozumieniu Paryskim z 22 maja 1926 r. Najwyższą władzą w lotnictwie wojskowtm Rzeszy do 1933 roku, było Biuro Obrony Powietrznej (Luftschutzamt). W kwietniu tego roku minister obrony Rzeszy, Werner von Blomberg przeniósł Luftschutzamt ze swojego ze swojego obszaru odpowiedzialności do Ministerstwa Lotnictwa Rzeszy (Reichsluftfahrtministerium), którym kierował marszałek Hermann Göring. Niedługo po przejęciu władzy reżim nazistowski podjął pierwsze działania państwowe, mające przygotować ludność cywilną do wojny powietrznej i jej niszczycielskich skutków.

W dniu 29 kwietnia 1933 roku w ramach Ministerstwa Lotnictwa Rzeszy, powołano do życia Ligę Obrony Powietrznej Rzeszy (Reichsluftschutzbund – RLB), Sześć lat później, w przeddzień wybuchu II wojny Światowej, RLB zrzeszało około 15 milionów członków. Istniało 75 300 biur, w których różne funkcje funkcję pełniło 820 000 urzędników (w tym ok. 280 000 kobiet). Członkowie przeszli szkolenia w 3800 ośrodkach, pod okiem 28 000 instruktorów. Program szkolenia obejmował przygotowanie domu lub mieszkania do ochrony przeciwlotniczej (schrony – tzw. Luftschutzkeller lub Luftschutzraum – lokalizowane wg wytycznych w piwnicach budynków mieszkalnych, budynków użyteczności publicznej, szkół, budynków administracyjnych) zwalczania pożarów, ochrony gazowej, udzielania pierwszej pomocy oraz sporządzania raportów. Do uczestnictwa w kursach szkoleniowych RLB, zobowiązany mógłm zostać każdy, na mocy Ustawy o Obronie Powietrznej z 26 maja 1935 r.

W tym czasie rozpoczęto budowę pierwszych wolnostojących obiektów – budowli schronowych (tzw. Luftschutzbunker – podziemnych: Tiefbunker, naziemnych: Hochbunker). Od 1940 roku na mocy tzw. Führer LS – Sofortprogramm, rozpoczęto realizować budowę schronów wielkokubaturowych, w miastach zagrożonych nalotami, czego doświadczono od 1943 roku wraz z alianckimi nalotami dywanowymi. Wspomnieć należy, że za budowę ukryć i schronów zbiorowych, odpowiedzialni byli właściciele zakładów przemysłowych, budynków będących własnością prywatną oraz służby miejskie. Oprócz wznoszenie typowych schronów przeciwlotniczych, przygotowywania miejsc mających spełniach taką funkcję (piwnice domostw), budowano także szczeliny przeciwlotnicze (Luftschutzdeckungsgräben), sztolnie przeciwlotnicze (Luftschutzstollen) – tymczasowa bądź stała budowla ochronna, zwykle w formie długiego i wąskiego tunelu w kształcie zygzaka o różnej konstrukcji i sposobie wzniesienia, a także prowizoryczne rowy przeciwodłamkowe (Splittergraben lub Deckungsgraben).

Do setek tysięcy różnego rodzaju pasywnych środków ochrony przed skutkami ataków lotniczych, wzniesionch przed lub w trakcie II wojny światowej na obszarze III Rzeszy Niemieckiej, należał bez wątpienia nieistniejący już schron przeciwlotniczy, zlokalizowany na terenie dawnych zakładów Didier Werke AG Saarau (późniejsze Zakłady Wyrobów Ogniotrwałych w Żarowie – ZWO, następnie Żarowskie Zakłady Wyrobów Ogniotrwałych – ŻZMO). O istnieniu tej budowli, informuje techniczna dokumentacja rysunkowa, sporządzona w 1951 roku na zlecenie ówczesnej dyrekcji ZWO, przez Spółdzielnię Pracy Inżynierskiej OSIEDLE z siedzibą w Katowicach. Obiekt w formie wolnostojącej, który łączył cechy wspomnianych wcześniej konstrukcji typu „Tiefbunker” i „Luftschutzbunker” (pomieszczenie dla ludności zagłębione w ziemi na głębokość do 1,78 m, wejście/wyjście na wysokości max 2,25 m powyżej ziemi, strop żelbetowy o grubości do 1,70 m powyżej powieżchni ziemi), zlokalizowany był w odległości ok. 9 m od południowej ściany budynku dawnej kotłowni / siłowni energrtycznej.

Dokładny czas budowy opisywanego schronu pozostaje nieznany (2 połowa lat 30. lub lata 1941-1943 ?). W chwili dokumentowania (pocz. lat 50. XX w.) obiekt był nieużytkowany z powodu zalania wodą. Wedle relacji byłych pracowników ŻZMO, budowla została w późniejszym czasie osuszona i służyła celom wyznaczonym przez polską Terenową Obronę Przeciwlotniczą (TOPL), następnie planowano urządzić tam magazyn części mechanicznych, jednak szybko z tego zrezygnowano. Ostatecznie w wydzielonej części, zlokalizowano magazyn produktów żywnościowych (m.in. ziemniaki, konserwy) na potrzeby zakładowej stołówki (funkcjonował jeszcze w 2 połowie lat 70.) W latach kolejnych, dawny schron z powodu złego stanu technicznego i „podchodzącej wody”, przestał być wykorzystywany w celach magazynowych i ostatecznie został wyburzony/zasypany. Cechy konstrukcyjne wg dokumentacji rysunkowej: kształt wieloboku, kubatura – 886 m³, powierzchnia – 256 m², max wymiary zewnętrzne - 17,43x17,28 m (z przedsionkami wejścia/wyjścia), max wymiary wewnętrzne – 15,68x14,35 m, grubość stropu żelbetowego – 1,70 m, grubość konstrukcyjna żelbetowych ścian przedsionków wejścia/wyjścia – 0,52 m + 0,23 m, grubość konstrukcyjna ścian zagłębionych w ziemi – 0,23 m.

Dokumentacja rysunkowa dawnego schronu na terenie Zakładów Wyrobów Ogniotrwałych (ZWO) w Żarowie, skala 1:100, 1951 r., zbiory ŻIH (sygn. 364/2024/A)

 Fragment mapy Żarowa z obiektami ŻZMO. Oznaczony dawny schron przeciwlotniczy, skala 1:5000, 1976 r., zbiory ŻIH (sygn. 1/2025/A)

Zacienione miejsce na południe od ceglanej ściany dawnej kotłowni / siłowni energetycznej. Tutaj znajdował się schron przeciwlotniczy, stan z grudnia 2024 r., fot. B. Mucha

Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie obsługi JavaScript..

Źródła:

▪ Dokumentacja rysunkowa ZWO Żarów 1951 r. (zbiory ŻIH, sygn. 364/2024/A)
▪ E. Hampe, Der zivile Luftschutz im Zweiten Weltkrieg: Dokumentation und Erfahrungsberichte über Aufbau und Einsatz. Frankfurt a.M 1963
▪ Plan ŻZMO Żarów na mapie ogólnej Żarowa, skala 1:5000, 1976 r. (zbiory ŻIH, sygn. 1/2025/A)
▪ B. Lemke /MGFA (Hrsg.): Luft- und Zivilschutz in Deutschland im 20. Jahrhundert, Potsdamer Schriften zur Militärgeschichte, Band 5, Potsdam 2007
▪ D. Süß, Tod aus der Luft. Kriegsgesellschaft und Luftkrieg in Deutschland und England, München 2011
▪ P. E. Schriebl, Der Luftschutz im Deutschen Reich von 1933–1945, Graz 2021
▪ https://www.fortwroclaw.pl/gatsby/luftschutz-obrona-cywilna/

Opracowanie
Bogdan Mucha