Dwory obronne na obszarze gminy Żarów

Dwór obronny to obiekt pełniący funkcję mieszkalno-obronną, który łączy w sobie cechy wieży mieszkalnej, rezydencji typu motte, dworu oraz zamku. W wielu przewodnikach mylnie nazywany jest zameczkiem, szlachecką fortalicją, zamkiem a nawet lamusem, spichlerzem czy też stodołom. Pod względem architektury dwor obronny to najczęściej zbudowany na planie prostokąta lub kwadratu (pozbawiany dziedzińca) kilkukondygnacyjny budynek murowany, który składa się co najmniej z piwnicy i piętra. O obronności takiej budowli świadczą grube mury, nierzadko przekraczające metr grubości, które od strony zewnętrznej często podparte były masywnymi narożnymi przyporami.

Na parterze takiego budynku znajdowały się zazwyczaj małe okienka i strzelnice kluczowe. Okna i drzwi posiadały natomiast kamienne obramowania, a wejście główne prowadziło często przez ozdobny portal. Bryłę takiej budowli z reprezentacyjną salą na piętrze, nakrywał najczęściej czterospadowy dach. Dwory obronne wznoszone były jako siedziby bogatszych rodów rycerskich w XIV-XVI wieku. Swoje znaczenie utraciły wraz z rozwojem artylerii, kiedy ich obronna funkcja została mocno ograniczona. Część z nich została w późniejszym okresie rozbudowana i przekształcona w obiekty pałacowe, pozbawione funkcji obronnych.

Na obszarze gminy Żarów dwory obronne w swej pierwotnej postaci znajdowały się w Imbramowicach, Łażanach, Marcinowiczkach, Mikoszowej, Mrowinach, Pyszczynie, Siedlimowicach, Tarnawie, Wierzbnej (wieża mieszkalna lub dwór ?) i w Zastrużu (dwór obronny ? będący własnością klasztorną). W źródłach pisanych i kartograficznych obiekty te występują pod określeniami: Burg (zamek), Hof, Rittersitz (siedziba rycerska), Schloss (zamek), Wohnhause (dom mieszkalny), Wasserschloss (zamek na wodzie – w określeniu do dworów otoczonych fosą). Większość z nich powstała w XIV wieku – Imbramowice, Łażany, Pyszczyn, Siedlimowice, Wierzbna i Zastruże. Dwór w Mrowinach wzmiankowany jest po raz pierwszy w 1605 roku, w Marcinowiczkach – 1735 i w Mikoszowej – 1686 rok. Przypuszczać należy jednak, że obiekty te powstały znacznie wcześniej i być może posiadają metrykę nawet średniowieczną. Do dnia dzisiejszego przetrwał jedynie dwór w Marcinowiczkach (w częściowej ruinie) i w Mikoszowej (ob. budynek mieszkalny z masywnymi przyporami). Po 1945 roku całkowitemu zniszczeniu uległ dwór w Imbramowicach i Tarnawie. Pozostałe przebudowane zostały na okazałe pałace, z których kompletną ruinę przedstawiają dziś obiekty w Łażanach, Siedlimowicach i Zastrużu.

Unikalna fotografia dworu obronnego w Imbramowicach zamieszczona w Schlesische Illustrierte Zeitung w 1936 roku

Dwór obronny w Imbramowicach tzw. Oberhof „górny dwór” wzmiankowany jest po raz pierwszy w 1386 roku. Był wówczas własnością rycerzy von Czirn: Nikolasa, Heinricha, Hermanna i Rudigiera. Kolejna wzmianka z 1449 roku informuje nas, że Heinz von Hund sprzedał dwór niejakiemu Georgowi von Hof-Schnorbein. Kolejnymi właścicielami tej starej siedziby rycerskiej były następujące rody i osoby: 1449-1637 – von Hof-Schnorbein, 1637-ok.1694 – von der Dahm, ok.1694-1716 – von Koschembar, 1716-1720 – von Reichenbach, 1720-1749 – Sophie von Klimowski, 1749-1756 – Spohia Elisabeth von Nostitz (po mężu von Winterfeld), 1756-1794 – von Knobelsdorf, 1794-1803 – hrabia Friedrich Wilhelm von Schlabrendorf, 1803-1868 – hrabina Charlotte von Fürstenberg i jej spadkobiercy, 1868-1945 – von Kulmiz.

Dwór obronny w Imbramowichach Burg na fragmencieplanu miejscowości z 1942 roku

Miejsce, w którym znajdował się obronny dwór w Imbramowicach, naniesione na zdjęcie satelitarne

Dwór obronny w Imbramowicach, określany jako Wasserschloss „zamek na wodzie” był trzykondygnacyjnym obiektem założonym na planie prostokąta, który otaczała fosa z przerzuconym kamiennym mostem. Na przestrzeni kilku wieków kształt budowli uległ raczej niewielkim przeobrażeniom, a raczej jedynie kosmetycznym XVI-wiecznym zabiegom upiększającym w detale renesansowe. Nieznane pozostają losy budowli w czasie wojen husyckich w latach 1419-36 i w czasie wojny trzydziestoletniej 1618-1648. Sądzić należy jednak, że nie poniosła ona większego uszczerbku w toku wieloletnich walk i najazdów. Prawdopodobie już w poł. XVIII wieku dwór przestał być miejscem zamieszkania jego właścicieli, gdyż von Knobelsdorfowie i hrabia Friedrich Wilhelm von Schlabrendorf rezydowali w pałacu w Mrowinach, a Charlotta von Fürstenberg przez wiele lat, aż do swej śmierci w 1868 roku mieszkała w Wiedniu. Dwór stał się wówczas najpewniej siedzibą administratorów ziemskich, którzy zarządzali majątkiem w imieniu jego prawowitych właścicieli. Jego nowi nabywcy von Kulmizowie (od 1868 roku) nie podjęli inicjatywy przebudowy i adaptacji na cele mieszkalne, wskutek czego dwór przed II wojną światową był niezamieszkały. Miejscowa ludność twierdziła ponadto, że straszy w nim zły duch. W 1938 roku w obiekcie znajdował się magazyn produktów rolnych. Po II wojnie światowej dwór w dalszym ciągu pozostawał niezamieszkały, przez co postępowała jego dalsza ruina. W 1965 roku z budowli pozostały jedynie mury, które następnie zburzono, zasypując gruzem fosę oraz przyległy staw. Zniwelowany teren, na którym wznosiła się niegdyś okazała siedziba rycerska znajduje się obecnie w granicach prywatnej poseji.

Pałac w Łażanach: ok.1850 r. (po lewej), w stanie obecnym (po prawej)

Pierwsza wzmianka o istnieniu w Łażanach siedziby rycerskiej pochodzi z 1369 roku. Jej właścicielem był wówczas rycerz Gunzel von Seidlitz. Wzmiankowana budowla była wtedy dworem założonym na planie prostokąta, którego funkcje obronne podkreślała okalająca go fosa. W latach 1460-1594 dwór był własnością rycerskiego rodu von Mühlheim. W tym czasie obiektowi nadano zapewne cechy renesansowe w postaci kamiennych obramień okiennych i portalów. Kolejnymi właścicielami budowli były następujące rody i osoby: 1594-przed 1622 – von Zedlitz, przed 1622-1742 – von Nostitz, 1742-1770 – Beata Abigail z domu von Siegroth, po mężu von Buddenbrock, 1770-1885 – von Burghauss, 1889 – von Pfeil-Burghauss. Dawny dwór rycerski na przestrzeni kilku wieków zatracił swoją pierwotną formę, stając się okazałym czteroskrzydłowym pałacem na planie prostokąta. Z dawnego układu zachowała się jedynie wspomniana już wcześniej fosa. Kolejne przebudowy obiektu miały miejsce: na przełomie XVI i XVII wieku (z inicjatywy von Zedlitzów), na przełomie XVII i XVIII wieku (z inicjatywy von Nostitzów) oraz w latach 50-tyc h XVIII wieku, kiedy wlaścicielką budowli była Beata Abigail z domu von Siegroth.

Dwór obronny Schloss w Marcinowiczkach w początkach XX wieku

Dwór w Marcinowiczkach - stan aktualny (fot. Gabriela Nastałek)

O siedzibie rycerskiej „ Rittersitz” w Marcinowiczkach informuje nas po raz pierwszy wzmianka pisemna z 1735 roku kiedy siedziba ta stanowiła własność braci von Haugwitz (1714-1737). Dwór założony został na planie prostokąta. Jego bryłę nakrywał czterospadowy dach, a funkcję obronną podkreślały masywne przypory narożne. Obiekt powstał jednak bez wątpienia znacznie wcześniej niż początek XVIII wieku. Za jego twórców uznawać można rycerzy von Czirn (wówczas metryka XIV wieczna obiektu) oraz co najbardziej wydaje się prawdopodobe przedstawicieli rodu von Kuhl, którzy byli właścicielami Marcinowiczek przez przeszło 68 lat (1550-po 1618 roku). Dwór uległ zapewne zniszczeniu w czasie wojny trzydziestoletniej, kiedy to wieś została niemal zupełnie spalona i wyludniona. Odbudowy obiektu podjęli się kolejni właściciele majętności von Netzowie (przed 1684-1703) i wspomniani wcześciej von Haugwitzowie. Z okazałego jeszcze w początkach XX wieku dawnego dworu przetrwało obecnie jedynie skrzydło zachodnie budowli wraz z XVIII-wiecznym portalem wejściowym. Zachowana część jest murowanym (tynkowany z tynkowanym detalem) obiektem jednokondygnacyjnym z użytkowym poddaszem. Ściana szczytowa wzniesiona została w konstrukcji drewnianej – szkieletowa, ryglowa z ceglanym tynkowanym wypełnieniem. Przebudowany współcześnie dwuspadowy dach pokryty jest blachą. Zaniedbana pozostałość dawnego dworu chyli się obecnie ku całkowitemu zniszczeniu.

Dawna siedziba rycersko-obronna Wohnhause w Mikoszowej na początku XX wieku

Dawny dwór w Mikoszowej - stan aktualny

O siedzibie rycersko-szlacheckiej w Mikoszowej informuje nas zapis z 16 czerwca 1686 roku, kiedy wspomniano o tzw. Wohnhause, czli mieszkalnym domu. Widniejąca na wieży dworu pod koniec lat 20-tych XIX wieku data 1664, wskazuje na wcześniejszą metrykę budowli (data budowy lub przebudowy-remontu po zniszczeniach z okresu wojny trzydziestoletniej ?), która była wówczas własnością von Schindelów. Prawdopodobne jest, że dwór obronny powstał znacznie wcześniej, kiedy właścicielami Mikoszowej przez długi czas byli rycerze von Mühlheim (1403-ok.1550) i von Kalckreuth (1546-ok.1650). Na przełomie XVII i XVIII wieku budowla przestała pełnić funkcje siedziby rodowej właścicieli majętności mikoszowskich – w tym czasie rody von Schindel i von Landescron. Do lat 80-tych XIX wieku dwór w wyniku przebudowy zatracił cechy rezydencjonalno-obronne. Obecnie jest to murowany (tynkowany z tynkowanym detalem), dwukondygnacyjny (użytkowe poddasze) budynek mieszkalny na planie prostokąta. Regularną bryłę dawnego dworu pokrywa ceramiczny dach mansardowy z facjatami. Fasada budynku zaopatrzona jest w umieszczony osiowo otwór wejściowy. Pozostałością dawnego założenia obronnego są zachowane sporych rozmiarów przypory narożne.

Pałac w Mrowinach na XVIII wiecznej rycinie F.B.Wernhera

Siedziba rycerska w Mrowinach wzmiankowana jest po raz pierwszy w dokumencie z 1605 roku, który poświadcza że, Friedrich von Motschelnitz jest właścicielem całych Mrowin z siedzibą rycerską Rittersitz i folwarkiem, Weseliny, Wostówki oraz dwóch gospodarstw zagrodniczych w Pożarzysku. Za twórców rezydencji o cechach obronnych w Mrowinach uznać należy przedstawicieli rodu von Adelsbach, do których majętności te należały w latach 1557-1605. W połowie XVIII wieku stojąca na wschodnim skraju miejscowości rezydencja szlachecka była już okazałym barokowym pałacem, założonym na planie podkowy. Sądzić należy, że przebudowy, które zmieniły dawną siedzibę rycerską w pozbawiony funkcji obronnych pałac, miały miejsce w czasie gdy właścicielami budowli byli: 1605-1653 – von Motschelnitzowie, 1653-1668 – Ludwig von Lopis markiz de Monterverques, 1668-1694 – Sophia von Nostitz i jej spadkobiercy z rodu von Oppersdorf, 1727-1746 – Samuela Adolfa von Winterfeld, 1746-1770 – von Nostitzowie.

  Pałac w Pyszczynie: stan obecny (po lewej), na rycinie z XIX wieku (po prawej)

Pierwsza wzmianka źródłowa o obronnym dworze w Pyszczynie pochodzi z 1365 roku. Zapewne wówczas była ona siedzibą możnego rodu rycerskiego von Czirn, w którego posiadaniu majętności pozostawały do 1520 roku. Kolejnymi właścicielami siedziby rycerskiej w Pyszczynie byli von Reichenbachowie, którzy władali dobrami aż do 1724 roku i to niewątpliwie ich autorstwem były kolejne przebudowy dworu, który z biegiem czasu przekształcony został w pozbawiony walorów obronnych okazały pałac. Kolejne rozbudowy z lat 1727 i 1794, nadały ostateczny kształt zachowanej do dziś w dobrym stanie budowli.

Pałac w Siedlimowicach: na początku XX w. (po lewej), stan obecny (po prawej)

Dwór obronny w Siedlimowicach, określany w źródłach pisanych jako „Hof”, istniał już w 1386 roku i był wówczas własnością rycerza Heinemanna von Seidlitz. Brak niestety wiadomości, dotyczących przebudowany i rozbudowany tej budowli na przełomie XVI i XVII wieku. Sądzić należy jednak, że kolejni lokatorzy dworu z rodu von Seidlitz (1368-przed 1568) oraz nowi właściciele – von Tschirnhausowie (przed 1568-po 1632), zgodnie z panującą modą, nadali budowli wystrój renesansowy. W połowie XVIII wieku w Siedlimowicach stał już okazały trzykondygnacyjny, czteroskrzydłowy pałac z wewnętrznym dziedzińcem, pokryty dachem dwuspadowym, któremu formą daleko było do średniowiecznego obronnego dworu. Przebudowa obiektu w stylu barokowym miała miejsce prawdopodobnie na przełomie XVII i XVIII wieku, kiedy jego właścicielami byli von Tschirnhausowie (1685-XVII/XVIII), mażonkowie von Asindlerin (XVII/XVIII-1703) oraz Gottlieb von Bomsdorf (1703-1730). Do dnia dzisiejszego zachowały się ruiny pałacu z datą 1875 nad portalem, informującą o ostatniej przebudowie obiektu, zrealizowanej przez Heinrich Augusta von Korn.

Klasycystyczna rezydencja myśliwska von Kulmizów w Tarnawie - stan z 1993 roku

Siedziba rycerska Rittersitz w Tarnawiewzmiankowana jest w 1638 roku, jako własność niejakiego Friedricha von Littwitz. Dwór zniszczony został z pewnością w czasie wojny trzydziestoletniej, kiedy operujące w okolicy wojska cesarskie zupełnie zrujnowały całą wieś. Nie wiadomo czy obiekt odbudował von Littwitz, czy też nowi od 1670 roku właściciele – von Hof-Schnorbeinowie. Trudno jednocześnie wskazać czas powstania owej siedziby rycerskiej. Wymienić możemy jedynie wcześniejszych właścicieli dóbr, którymi były następujące rody i osoby: 1410-? - von Hundt, 1484-1491-1526(33) – von Bauch, 1526(33)-1574 – von Strachwitz, 1574-ok.1594 – von Reichenbach, ok.1594-1615 – von Nostitz, 1615-lata 20-te XVII wieku – Andreas von Köckritz. Ostatni właściciele Tarnawy von Kulmizowie (1868-1945) przebudowali tamtejszy dwór-pałac w ostatniej ćwierci XIX wieku na rezydencję w stylu klasycystycznym. Nieistniejący już dzisiaj (zachowany jeszcze w 1993 r.) dwukondygnacyjny budynek o zwartej prostokątnej bryle, wzniesiony był z cegły z domieszką łupku (otynkowany z zewnątrz). Całość nakrywał czterospadowy dach o pokryciu ceramicznym.

Pałac w Wierzbnej: na pocz. XX wieku (po lewej), stan obecny (po prawej)

Już w XIV wieku w pobliżu kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w Wierzbnej powstała budowla wykonana z łamanego kamienia o prostokątnym zarysie z wymiarami własnymi 15x12,7 m. Nie mamy pewności, czy budynek ten należał do popularnego na ówczesnym Śląsku typu wieży mieszkalnej, czy też reprezentował typ rycerskiego dworu obronnego ??. Do 1403 roku budowla była siedzibą rycerzy von Rohnau, kiedy to sprzedano ją (wraz z folwarkiem, ziemią uprawną, winnicą i młynem) krzeszowskiemu klasztorowi cystersów. W czasie wojen husyckich dawna siedziba rycerska została wraz z folwarkiem klasztornym prawdopodobnie mocno zniszczona. Jej odbudowa datowana jest na ok. 1447 rok. W początkach XVI wieku obiekt został przebudowany i zaadoptowany na siedzibę administratora folwarku należącego do klasztoru krzeszowskiego. Ok. 1683 roku po utworzeniu w Wierzbnej przeoratu, stary dwór o cechach obronnych, przebudowany został na okazałą trójskrzydłową rezydencję pałacową o kształcie podkowy. Około 1893 roku nastąpiła kolejna przebudowa nadająca pałacowi obecną bryłę. Pozostałością pamiętającą czasy średniowiecznej rezydencji rycerskiej są części murów zewnętrznych obecnego wschodniego skrzydła pałacu oraz sklepienia kolebkowe w piwnicy.

Pałac w Zastrużu: na pocz. XX wieku (po lewej), stan obecny (po prawej)

Wedle rejestru czynszów z lat 1397-1403 już pod koniec XIV wieku w Zastrużu stał dwór należący do krzeszowskich cystersów, który pełnił funkcję siedziby zarządcy folwarku zastrużańskiego. Po 1532 roku dwór stał się własnością rycerskiego rodu von Schindel. Na początku lat 90-tych XVI wieku z inicjatywy Jona von Schindel budowla została przebudowana w stylu renesansowym. Do odnowionego i powiększonego korpusu starego dworu dobudowano wówczas skrzydło południowe. W pierwszej połowie XVII wieku wzniesione zostało drugie skrzydło założenia pałacowego, również utrzymane w stylu renesansowym. Okres rozbojów, grabieży i działań militarnych w toku wojny trzydziestoletniej 1618-48, obrócił okazały kompleks pałacowy w grożącą zawaleniem ruinę, która została odbudowana z inicjatywy klasztoru krzeszowskiego dopiero ok.1695 roku. Kolejne przebudowy i odnowy pałacu miały miejsce w latach: 50-tych XVIII wieku, w 1910 roku (z inicjatywy Gerharda Rudolfa von Kulmiz) i latach 30-tych XX wieku (z inicjatywy hrabiów Wolfganga i Adalberta von Keyserlingk). Z dawnego obiektu pałacowego przetrwały do dziś jedynie fragmenty murów zewnętrznych.

Opracowanie
Bogdan Mucha