Wapiennik z 2 połowy XIX wieku na szczycie Pyszczyńskiej Góry

Wapiennik zwany również piecem wapienniczym lub wapiennym jest to rodzaj pieca szybowego, który służył do wypalania wapna i skał wapiennych (kamienia wapiennego) w celu uzyskania z nich wapna palonego. W tym celu do pionowego, wymurowanego cegłami szybu wapiennika na przemian od góry wsypywano warstwy wapieni i warstwy palne. Dostawa tych surowców do pieca odbywała się zazwyczaj po prostej drewnianej estakadzie z poziomu eksploatacji kamienia do otworu zasypowego.

Stosowanym paliwem (warstwy palne wsypywane do szybu) było drewno, węgiel kamienny lub torf. Ciepło rzędu 900-1200°C, wytworzone wskutek spalania tych paliw inicjowało termiczny rozkład zawartego w skałach węglanu wapnia na wapno palone. Ponieważ proces ten wymaga utrzymania wysokiej temperatury, szyb pieca izolowany był z zewnątrz warstwą ziemi. Ściany wapiennika wzmacniano dodatkowo grubymi, metalowymi prętami. Jego szyb w swojej górnej części miał często nadbudowany zwężającym się kominem z cegły, w celu uzyskania większego ciągu i szybszego przebiegu procesu technicznego. Tak skonstruowany piec pracował w sposób ciągły, a ogień utrzymywano stale w jego części środkowej. Wypalany surowiec zsypywał się w dół szybu w przeciwprądzie do ruchu gorącego powietrza, które nadmuchiwane było tzw. otworami powietrznymi. Po wypaleniu się zawartości pieca powstałe bryły wapna palonego, jako gotowy produkt usuwano przez dolny otwór, starając się nie mieszać produktu z zalegającym na dnie popiołem drzewnym lub węglowym. Następnie bryły wrzucano do dołów z wodą, w których zachodził, wyzwalający duże ilości ciepła, proces gaszenia wapna. Tak otrzymywano produkt końcowy – wapno gaszone czyli wodorotlenek wapnia Ca(OH)2. Powstały podczas wypału w piecu popiół wykorzystywano z kolei jako nawóz.

Przekrój i zasada działania wapiennika

Piece wapiennicze budowane były w różnych formach i wielkości, zawsze jednak wedle stałego schematu z pionowym szybem, zwieńczonym kominem u góry. Do naszych czasów dotrwało całkiem sporo budowli tego rodzaju. Wymienić można zachowane wapienniki m.in. w okolicy:

Brzykowa (woj. łódzkie)
Bystrzycy Kłodzkiej (woj. dolnośląskie)
Czajnowic (woj. małopolskie)
Gębszyc (woj. dolnośląskie)
Górażdż (woj. woj. opolskie)
Jaworzna (woj. śląskie)
Kamienia Śląskiego (woj. opolskie)
Krzeszowic (woj. małopolskie)
Ligoty Dolnej (woj. opolskie)
Mikołowa (woj. śląskie)
Mokrzeszowa (woj. dolnośląskie)
Nowiny (woj. dolnośląskie)
Pyszczyna (woj. dolnośląskie)
Rogóżki (woj. dolnośląskie)
Rusocic (woj. małopolskie)
Sosnowca (woj. śląskie)
Tyńca (woj. małopolskie)
Zaklikowa (woj. podkarpackie)

GALERIA WAPIENNIKÓW

Rekonstrukcja wapiennika z austriackiego Murbach, wykonana przez tamtejszych archeologów

Nie wiadomo kiedy dokładnie rozpoczęto eksploatację obfitych pokładów kamienia budowlanego (wapienia) na zboczach Pyszczyńskiej Góry (273,3 m n.p.m.). Pewnym jest, że wyrobiska, w których pozyskiwano surowiec funkcjonowały na zboczach tego wzniesienia od strony Bukowa, Imbramowic i Pyszczyna (największy kamieniołom) co najmniej od połowy XIX wieku. Najprawdopodobniej w drugiej połowie XIX wieku na szczycie Góry w sąsiedztwie skalnych wyrobisk wzniesiono kamienny piec wapienniczy, czyli tzw. wapiennik, w którym wypalano wapno. Piec ten, zwany przez mieszkańców okolicznych wsi „bunkrem” (chociaż nie ma nic wspólnego z fortyfikacjami), pozbawiony jest ceglanego komina, który pod wpływem surowych warunków atmosferycznych uległ prawdopodobnie zniszczeniu. Podobnie jak w innych konstrukcjach tego rodzaju powstałe po wypaleniu bryły wapna palonego, usuwano przez dolny otwór, który w tym przypadku umieszczony został w przedsionku, odchodzącym od szybu.

Omawiany wapiennik wybudowany został tuż obok masywnej skały wapiennej o płaskim grzbiecie. Takie posadowienie budowli ułatwiało czynności związane z transportem surowców, które zsypywano z góry masywu skalnego do szybu pieca, bez konieczności budowy wymyślnych drewnianych estakad. Otoczenie leśne „pyszczyńskiego” wapiennika, dostarczało tzw. paliwa (inaczej warstwy palne), którym było rzecz jasna drewno. Dla utrzymania wysokiej temperatury, podczas wypału szyb pieca izolowany był z zewnątrz dość grubą warstwą ziemi. Nie wiadomo niestety kiedy dokładnie zaniechano wypalania wapna na szczycie Pyszczyńskiej Góry. Być może miało to miejsce tuż przed 1945 r. Nieznana jest również skala produkcyjna, choć podejżewać można, że była ona raczej niewielka. Zachowany dziś w dość dobrym stanie wapiennik na szczycie Pyszczyńskiej Góry, jest jedną z wielu, chociaż może nie do końca wszystkim znaną, atrakcją turystyczną znajdującą się na obszarze Gminy Żarów.

Tak mógł wyglądać wypał wapna na Pyszczyńskiej Górze

Foto: B.Mucha
Ilustracje za: Wikipedia oraz archiwum autora

Opracowanie
Bogdan Mucha