Uzbrojenie strzeleckie walczących stron na obszarze gminy Żarów w 1945 r.

Pomimo, że od zakończenia działań militarnych II wojny światowej minęło już 65 lat, to nadal odnajdywane są ślady tamtych wydarzeń w postaci metalowych łusek. Łuski te, będące pozostałością różnego rodzaju amunicji strzeleckiej, różnią się między sobą kształtem i wymiarami. Na ich podstawie, czerpiemy informacje o indywidualnym uzbrojeniu strzeleckim żołnierzy niemieckich i radzieckich na linii frontu z 1945 r. w okolicach Żarowa. Aby przejść do omawiania poszczególnych rodzajów amunicji i broni palnej z tamtego okresu, w pierwszej kolejności należy zaznajomić się ze stosowaną podstawową terminologią.

Słowo nabójw terminologii wojskowej, oznacza jednostkę amunicji broni palnej niezbędną do oddania jednego strzału - nabój strzelecki (pistoletowy, pośredni, karabinowy) lub nabój artyleryjski. W skład naboju wchodzą: pocisk, ładunek miotający (prochowy), zapłonnik - spłonka oraz osłona całości łącząca wszystkie elementy - metalowa łuska.

Przekrój przez nabój pistoletowy, poniżej pocisk (po lewej) i łuska (po prawej)

Wyróżniamy następujące rodzaje amunicji (nabojów): pistoletowa (pistolety i pistolety maszynowe), rewolwerowa (rewolwery), pośrednia (karabiny automatyczne, subkarabinki, ręczne karabiny maszynowe), karabinowa (karabiny powtarzalne i samopowtarzalne, karabiny maszynowe). Ponadto istnieją również naboje pozbawione pocisku - np. tzw. „ślepe” oraz hukowe, gazowe i szkolne. Naboje te używane są w czasie ćwiczeń wojskowych, ważnych uroczystości do imitacji prawdziwych strzałów, a także do demonstracji i nauczania ładowania oraz rozładowywania broni, jak również obchodzenia się z amunicją.

Rodzaje niemieckiej amunicji oraz broni palnej, używane na linii frontu w pobliżu Żarowa wiosną 1945 r.

Nabój pistoletowy - kaliber 9x19 Parabellum (pierwsza cyfra oznacza średnicę pocisku, druga długość łuski). Stosowany w automatycznych pistoletach krótkich typu Luger P08 Parabellum, Walther P38 oraz w pistoletach maszynowych typu Maschinenpistole 40 (MP 40)

Luger P08 Parabellum

Pistolet automatyczny kaliber 9 mm. Produkcja (1900-42) wyniosła: 2,308 mln egzemplarzy. Magazynek o pojemności 8 nabojów. Długość całkowita 220 mm. Waga broni z amunicją 1080 g. Prędkość początkowa pocisku 350-400 m/s. Zasięg skuteczny 50 m. Ciekawostki: popularna "Parabelka" słynęła ze znakomitego wyważenie, celności, ergonomii i jakość wykonania. Dla przeciwników III Rzeszy (zwłaszcza żołnierzy amerykańskich) broń ta była obiektem marzeń jako trofeum, którym chwalono się przy każdej możliwej okazji. Obecnie świetnie zachowane egzemplarze zdobią wiele prywatnych kolekcji w Stanach Zjednoczonych, a wytwarzane na specjalne zamówienie bogato zdobione egzemplarze osiągają zawrotne ceny.

Walther P38

Pistolet automatyczny kaliber 9 mm. Produkcja (1938-45) wyniosła 1,32 mln egzemplarzy. Magazynek o pojemności 8 nabojów. Długość całkowita 215 mm. Waga broni z amunicją 1080 g. Zasięg skuteczny 50 m. Ciekawostki: broń ta była bardzo udaną konstrukcją. Wytrzymywała ciężkie warunki walk. Wszelkie jego mechanizmy były obudowane, przez co o wiele lepiej znosiły różnego rodzaju zanieczyszczenia niż Luger P08. W 1963 roku pistolet ten wrócił do uzbrojenia Bundeswehry pod nową nazwą P-1. W modyfikowanych wersjach produkowany był aż do 2004 roku.

Maschinenpistole (MP 40)

Pistolet maszynowy kaliber 9 mm. Produkcja (1940-44) wyniosła ok. 1 mln egzemplarzy. Magazynek o pojemności 32 nabojów. Długość całkowita 629 mm. Waga broni z amunicją 4610 g. Prędkość początkowa pocisku 380 m/s. Szybkostrzelność teoretyczna 500 strzałów/min. Zasięg skuteczny 150-200 m. Ciekawostki: Pomimo pewnych niedoskonałości MP 40 był jedną z najlepszych broni II wojny światowej. Konstrukcja ta stała się podstawą do opracowania angielskiego Stena, szwedzkiego Carl Gustaf m/45 i jugosłowiańskiego Zastava M56. Po II wojnie światowej pistolet maszynowy MP 40 był nadal powszechnie używany w wielu armiach świata aż do końca lat 60-tych. Dla przykładu MP 40 do 1956 roku był przepisowym pistoletem maszynowym izraelskich spadochroniarzy. Broń będnie nazywano "schmeisserem", gdyż była to konstrukcja Heinricha Vollmera. Hugo Schmeisser był twórcą pistoletów maszynowych MP-18 i MP-28.

Nabój pośredni – kaliber 7,92x33 Kurz. Stosowany w karabinku automatycznym typu Sturmgewehr 44 (StG.44)

Sturmgewehr 44 (StG.44)

Karabinek automatyczny kaliber 7,92 mm. Produkcja (1943-45) wyniosła ok. 426 000 egzemplarzy. Magazynek o pojemności 30 nabojów. Długość całkowita 940 mm. Waga broni z amunicją 6000 g. Prędkość początkowa pocisku 690 m/s. Szybkostrzelność teoretyczna 470 strzałów/min. Skuteczny zasięg 400-600 m. Ciekawostki: jeden z pierwszych karabinków automatycznych na nabój pośredni wprowadzonych do uzbrojenia. Po zakończeniu II wojny StG.44 znajdował się na wyposażeniu niektórych oddziałów podziemia antykomunistycznego w Polsce. Był również używany przez milicję Niemieckiej Republiki Demokratycznej oraz jugosłowiańskich spadochroniarzy. Broń trafiła także w ręce członków rozmaitych organizacji zbrojnych w krajach trzeciego świata. Podczas niedawnej kampanii w Iraku, wojska amerykańskie i brytyjskie zdobyły wiele sprawnych Stg.44 w doskonałym stanie zachowania, zaś liczba w pełni sprawnych egzemplarzy StG.44 w użyciu ogólnym, okazała się tak duża, że w 2004 r. w Niemczech wznowiono produkcję amunicji kaliber 7,92x33 Kurz.

Nabój karabinowy – kaliber 7,92x57 Mauser. Stosowany w karabinie powtarzalnym typu Mauser Kar98k, karabinie samopowtarzalnym Gewehr 43 (G43) oraz karabinie maszynowym typu Maschinengewehr 42 (MG42)

Gewehr 43 (u góry) - karabin samopowtarzalny kaliber 7,92 mm. Produkcja (1943-45) wyniosła ok. 400 tys. egzemplarzy. Magazynek o pojemności 10 nabojów. Długość całkowita 1117 mm. Waga broni z amunicją 4400 g. Prędkość początkowa pocisku 745 m/s. Szybkostrzelność praktyczna 40 strzałów/min. Ciekawostki: z ogólnej liczby ok. 400 tys.  karabinów Gew43, 53 000 wyposażono w celowniki optyczne Zielfernrohr 43 (ZF 4) o powiększeniu 4x. Po wojnie wersja z celownikiem optycznym była używana przez armię Czechosłowacji. Wedle rozkazu dowództwa Wehrmachtu G-43 miał być niszczony przez żołnierzy, aby nie wpadł w ręce wroga.

Mauser Kar98k (na dole) - karabin powtarzalny kaliber 7,92 mm. Produkcja (1935-45) wyniosła  14 643 260 egzemplarzy. Zasilany 5 nabojową łódką. Długość całkowita 1110 mm. Waga broni z amunicją 4100 g. Prędkość początkowa pocisku 760 m/s. Zasięg skuteczny 500-800 m. Ciekawostki: był to bez wątpienia jeden z najlepszych i najbardziej popularnych karabinów europejskich pierwszej połowy XX wieku. Konkurował z wszelkimi innymi karabinami podczas II Wojny Światowej takimi jak np. rosyjski Mosin-Nagant czy brytyjski Lee-Enfield. Karabin ten wraz z lunetą Zf 41 lub Zf 42 był również używany jako broń strzelców wyborowych. W karabinie zastosowano niezawodny zamek Mausera z systemem trzech rygli: dwóch z przodu zamykających się w gnieździe ryglowym na wlocie lufy (przed komorą nabojową) i jednym zapasowym z tyłu włazu nabojowego. Był to typowy zamek ślizgowo-obrotowy czterotaktowy, naśladowany potem przez wielu konstruktorów broni.

Maschinengewehr 42

Karabin maszynowy kaliber 7,92 mm. Produkowany w latach 1941-45. Zasilany z 50 nabojowej taśmy. Długość całkowita 1230 mm. Waga karabinu 11600 g. Średnia prędkość początkowa pocisku 820 m/s. Szybkostrzelność teoretyczna 1200 strzałów/min. Zasięg skuteczny 2000-3000 m. Ciekawostki: MG-42 nazywany był przez żołnierzy alianckich "Piłą Hitlera", z powodu charakterystycznego odgłosu wydawanego podczas strzelania serią, który ze względu na szybkostrzelność karabinu zlewał się w jeden dźwięk przypominający warkot piły spalinowej. Doskonała konstrukcja sprawiła, że mimo upływu 60 lat, broń ta jest nadal produkowana (nowe wersje tego karabinu: MG-42/59, MG-1 i MG-3 strzelające NATO-wską amunicją kalibru 7,62 mm).

Rodzaje radzieckiej amunicji oraz broni palnej, używane na linii frontu w pobliżu Żarowa wiosną 1945 r.

Nabój pistoletowy – kaliber 7,62x25 Tokariev. Stosowany w pistolecie automatycznym Tokariew TT33 oraz pistoletach maszynowych PPSh-41 i PPS-43.

Tokariew TT33

Pistolet automatyczny kaliber 7,62 mm. Produkowany w latach 1930-67. Magazynek o pojemności 8 nabojów. Długość całkowita 195 mm. Waga broni z amunicją 940 g. Prędkość początkowa pocisku 420 m/s. Zasięg skuteczny 50 m. Ciekawostki: zaletą pistoletu TT33 jako broni wojskowej była duża przebijalność jego silnej amunicji, wadą m.in. brak nastawnego bezpiecznika – jedynym zabezpieczeniem tej broni jest naciągnięcie kurka na ząb zabezpieczający, co unieruchamiało spust. Wiele wyprodukowanych pistoletów TT było też, z powodu niskiej jakości materiałów i pospiesznej obróbki części, bardzo niecelna.

PPSh-41

Pistolet maszynowy kaliber 7,62 mm. Produkcja (1941-48) wyniosła ok. 5,5 mln egzemplarzy. Magazynek bębnowy o pojemności 71 nabojów, magazynek łukowy – 35 nabojów. Długość całkowita 828 mm. Waga broni z amunicją 5400 g (z magazynkiem bębnowym). Prędkość początkowa pocisku 550 m/s. Zasięg maksymalny 200 m. Ciekawostki: popularna "pepesza" była bronią wysoce niezawodną i odporną na trudne warunki użytkowania (niskie temperatury i zanieczyszczenia). Wiele pistoletów PPSh-41 wpadła w ręce żołnierzy niemieckich, którzy chętnie używali ich w walce, zastępując nabój Tokariewa niemieckim Mauser 7,63x25 mm, który mając identyczne wymiary był jednak słabszy od rosyjskiego. Wehrmacht wydał nawet oficjalną instrukcję obsługi w języku niemieckim. Ciekawostką jest, że w końcowym okresie wojny część użytkowanych "pepesz" Niemcy przekalibrowali do strzelania amunicją 9x19 Parabellum.

PPS-43

Pistolet maszynowy kaliber 7,62 mm. Produkowany w latach 1943-68. Magazynek łukowy o pojemności 35 nabojów. Długość całkowita 820 mm. Waga broni z amunicją 3650 g. Szybkostrzelność praktyczna 100 strzałów/min. Zasięg skuteczny 200 m. Ciekawostki: konstrukcja pistoletu powstała w oblężonym Leningradzie, gdzie od grudnia 1942 roku, do końca 1943 roku wyprodukowano 46 572 egzemplarzy. Do uzbrojenia regulaminowego Armii Radzieckiej pistolet przyjęty został po modyfikacjach w 1943 roku. Od 1943 roku broń była na wyposażeniu Ludowego Wojska Polskiego, aż do lat 80-tych, kiedy zastąpiono ją karabinkiem AK.

Nabój karabinowy – kaliber 7,62x54R Mosin. Stosowany w karabinie powtarzalnym Mosin wz.1944, ręcznym karabinie maszynowym DPM oraz ciężkim karabinie maszynowym Maxim wz.1910

Mosin wz.1944

Karabin powtarzalny kaliber 7,62 mm. Produkowany w latach 1944-48. Zasilany był ze stałego magazynka o pojemności 4 nabojów (piąty nabój z łódki wprowadzany do lufy[4+1]). Długość całkowita 1013 mm. Waga broni z amunicją ok. 4000 g. Prędkość początkowa pocisku 816 m/s. Ciekawostki: karabin armii carskiej, póżniej radzieckiej oraz syberyjskich myśliwych. Z całej serii produkcyjnej wybierano egzemplarze najdokładniej wykonane i najcelniejsze. Do każdego dodawano celownik optyczny, najczęściej typu PU. Tak przystosowany karabin był uzbrojeniem "strzelców wyborowych", zwanych potocznie snajperami, którzy odegrali istotną rolę podczas bitwy stalingradzkiej.

DPM

Ręczny karabin maszynowy Diegtiariowa kaliber 7,62 mm. Produkcja (1927-45) wyniosła 660 000 egzemplarzy. Magazynek talerzowy o pojemności 47 nabojów. Długość całkowita 1266 mm. Waga broni z amunicją 11300 g. Prędkość początkowa pocisku 840 m/s. Szybkostrzelność teoretyczna 600 strzałów/min. Ciekawostki: jak większość konstrukcji radzieckich, DPM był bronią niezawodną i prostą w produkcji, nie był jednak pozbawiony wad. Największą był talerzowy magazynek, chociaż pojemny to jednak ciężki, skomplikowany i drogi w produkcji oraz powolny w ładowaniu. Ponadto przy załadowaniu 49 nabojami zacinał się, dlatego też ładowano najczęściej do środka 47 nabojów.

Maxim wz.1910

Ciężki karabim maszynowy kaliber 7,62 mm. Produkowany w latach 1912-45. Zasilany z taśmy amunicyjnej. Długość całkowita 1067 mm. Waga karabinu z podstawą i osłoną 64500 g. Prędkość początkowa pocisku 740 m/s. Szybkostrzelność teoretyczna 600 strzałów/min. Zasięg skuteczny 1200 m. Ciekawostki: produkcja karabinu tego typu była szczególnie kłopotliwa. Wszystkie jego części były frezowane oraz nie były w pełni zamienne, gdyż każdy ckm był po złożeniu testowany, a następnie części były ręcznie pasowane przez rusznikarza. Lufa karabinu była niewymienna i chłodzona wodą, którą wlewano od góry przez specjalny otwór zamykany klapką.

Prezentowane w artykule fotografie broni i amunicji pochodzą z internetu

Opracowanie
Bogdan Mucha